320
personality-role, situational and thematic principles” [3, p. 98.]. In order to apply their knowledge in practice,
students should train a lot, gradually overcoming the excitement that prevents them from concentrating and
this can be done on the basis of the “Zoom” conference, and it is also necessary to apply the communicative
method, which ensures the active participation of each student, stimulates speech communication, promotes
the formation of interest and desire to learn a foreign language.
LITERATURE:
1.
Belkova M.M. Information-computer technologies in English lessons // English in school.2008
2.
Use of computer game programs for teaching English in elementary schools // English language, “The first
of September” 2009
3.
Azarov V.N. Quality.Innovation. Education // Moscow: European Center for Quality. 2009
CHET TILIDA LEKSIK MALAKANI SHAKLLANTIRISHNING MAQSADI VA MAZMUNI
Ilmiy rahbar: Sirojiddinova Sh.S.
Talaba:Boboqulova Sh.
Annotatsiya:
Ushbu maqolada chet tilida lug`at asnosida mazmun va mohiyatni o`qitishning leksik
tamoyillari va xususiyatlari borasida ma`lumotlar ko`rsatilgan. Leksik birliklarning chet tili o`rganishdagi
kompetentivlik jihatlari va ularning qo`llanilish jihatlari ochib berilgan.
Kalit so`zlar:
leksik mahorat,birlik, kompetensiya,nutq faoliyati,lug`at birliklari
Chet tilini o'rganish doirasida leksik malakani shakllantirish masalasi o'rta maktabda til o'qitishning
eng muhim muammolaridan biridir. Chet tilining til tizimining leksik tarkibini bilish va amaliy foydalanish
talabaning ikkinchi darajali lingvistik shaxsining og'zaki-semantik darajasini rivojlantirishga imkon beradi,
ya'ni. bu til darajasi, busiz chet tilini o'rganish va umuman olganda, chet tilining kommunikativ
kompetentsiyasiga erishish mumkin emas.
Leksik mahorat ostida leksik birlikni uning ma'nosi va tilning boshqa leksik birliklari bilan
birikmasidan kelib chiqqan holda tanlashning sintezlangan jarayonini tushunish odatiy holdir. Bundan
tashqari, leksik ko'nikmalarning asosini so'z va iboralar shaklida harakat qiladigan leksik dinamik
bog'lanishlar tashkil qiladi. Lug'at nutqning asosiy qurilish materiali bo'lganligi sababli, ya'ni. uning mazmun
tomoni, keyin chet tilining lug'atini o'zlashtirish barcha nutq qobiliyatlarini rivojlantirishning asosiy shartidir.
Bundan kelib chiqadiki, leksik malakani o'rganish yakuniy maqsad emas, balki nutq faoliyatining
barcha turlarini o'rgatish vositasidir. Chet tilini o'zlashtirish doirasidagi leksik mahorat muammosini ko'plab
tadqiqotchilar ushbu malakaning murakkabligi va tuzilishini ko'rsatadilar. Tadqiqotchi I.N. Dmitrusenko
leksik malakaning uchta asosiy komponentini belgilaydi:
1)
leksik birlikni xotiradan esga tushirish;
2)
leksik birlikning oldingi va keyingi birliklar bilan birikmasi;
3)
leksik birlikni tanlashning kontekstga muvofiqligini aniqlash [1].
Leksik mahoratning alohida komponentlarini hisobga olish katta ahamiyatga ega, chunki ular
o'qitishning optimal usullarini tanlashda, shuningdek, chet tilini o'rganish doirasida leksik ko'nikmani
shakllantirishga mo'ljallangan leksik birliklarni tanlashda namoyon bo'ladi.
Leksik malakalar odatda ikki guruhga bo'linadi:
1)
mahsuldor leksik malakalar, ya'ni. Nutq va yozishda so'zlarni tanlash va ishlatish ko'nikmalari;
2)
retseptiv leksik qobiliyatlar, ya'ni. o'qish va tinglashda so'zlarni tanib olish va tushunish
ko'nikmalari [1].
Leksik malaka shakl va ma’no bog‘lanishiga asoslanadi va uning mohiyati shundan iboratki,
o‘quvchilar ongida idrok etilayotgan so‘z yoki uning shakli bir zumda o‘z ma’nosini keltirib chiqaradi.
Aksincha, kerakli qiymat mos keladigan shaklni chaqiradi. Shu munosabat bilan leksik mahoratni
rivojlantirish doirasida lug'atning semantik komponentini hisobga olish katta ahamiyatga ega. Lug'atning
semantik tarkibiy qismlari "uning tuzilishini tashkil etuvchi qiymatlardan ko'ra ko'proq kasr birliklari" deb
tushuniladi - ular ushbu standartlarning tashuvchilari [aks etilgan haqiqatda ma'lum jihatlar bilan ajralib
turadigan ideal o'lchov standartlari] va muvofiqlik. aks ettirilgan ob'ektning voqelik belgilarining mavjudligi
ushbu ob'ektni so'z bilan ifodalashga imkon beradi" [2, 38].
Leksik mahorat faol va passiv leksik minimum yoki lug'at tushunchalari bilan chambarchas bog'liq.
Faol lug'at o'quvchilar tomonidan nutq va yozishda fikrlarni ifodalash uchun ko'pincha ishlatiladigan 18
321
so'zlardan iborat. Passiv lug'atga kelsak, u o'quvchilar chet tilidagi nutqni o'qish va tinglashda tushunishlari
kerak bo'lgan leksik birliklardan iborat.
Potensial lug'at deb ataladigan narsa ham ajralib turadi, u o'quvchilar o'qish va tinglashda chet tilini
o'rganishning dastlabki bosqichida shakllanadigan taxmin qilish qobiliyati orqali lug'atsiz tushuna oladigan
leksik birliklardan iborat. Faol va passiv lug'atning lug'ati, N.L. Shibko, bir lug'atdan boshqasiga bemalol
o'tishi mumkin. Bundan tashqari, faol va passiv lug'at hajmi chet tilini o'rganishning turli bosqichlarida
o'zgaradi. Masalan, mashg'ulot davrining oxiriga kelib, passiv lug'at, qoida tariqasida, faoldan 4-5 baravar
ko'p bo'ladi [3].
Leksik mahoratni shakllantirishning dastlabki bosqichidagi so'zlarning mavzulari "tematik ibtidoiy"
deb ataladi [3,107]. Tematik ibtidoiy an'anaviy mavzular (masalan, oila, uy, shahar, transport, do'kon) chet
tilini dastlabki o'rganish uchun dolzarb bo'lib, lekin kundalik hayotda deyarli qo'llanilmaydi. Bu, ayniqsa,
inson ongining chekka qismida joylashgan va faqat qiyin vaziyatda suhbatda paydo bo'ladigan sodda
mavzularni o`z ichiga qamrab oladi. Lug'atga etarli darajada ega bo'lish til kompetentsiyasiga muvaffaqiyatli
erishishning kalitidir.
Chet tilining kommunikativ kompetentsiyasining tarkibiy qismi bo'lgan leksik kompetentsiya ba'zan
boshqa komponentlardan (masalan, fonetik yoki grammatik kompetentsiyadan) muhimroqdir. Shu
munosabat bilan uning tarkibiy qismi sifatida kommunikativ kompetentsiya va leksik kompetentsiya
tushunchalarini ham ko'rib chiqish kerak. Ko'pgina tadqiqotchilar "kommunikativ kompetentsiya"
tushunchasi kommunikativ madaniyatning asosi ekanligini tan olishadi. Xususan, L.G. Saxarovaning
ta'kidlashicha, har xil faoliyat turlarida (pedagogik, iqtisodiy, tibbiy va boshqalar) aynan kommunikativ
kompetentsiya kommunikativ madaniyatning muhim tarkibiy qismi bo'lib xizmat qiladi [4].
N.D. nuqtai nazaridan. Galskovaning ta'kidlashicha, kommunikativ kompetentsiya - bu "ona tilida
so'zlashuvchilar bilan chet tilidagi shaxslararo va madaniyatlararo muloqotni amalga oshirish qobiliyati va
istagi, chet tilini haqiqiy amaliy o'zlashtirish" [4, 33].
Kommunikativ kompetentsiyani shakllantirish jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvga qodir bo'lgan
shaxsning to'liq huquqli ta'limini ta'minlaydi. Bu chet tilining kommunikativ kompetensiyasini shakllantirish
bo'lib, u chet tilidan professional yoki norasmiy muloqot vositasi sifatida foydalanishga imkon beradi.
"Kommunikativ kompetentsiya" atamasi, birinchi navbatda, "kompetentlik" tushunchasi bilan bog'liq bo'lib,
u ma'lum bir sohada tashqi dunyo bilan samarali o'zaro ta'sir qilish imkoniyatini ta'minlaydigan va zarur
bo'lgan vakolatlarga bog'liq bo'lgan murakkab shaxsiy resurs sifatida tushuniladi.
Shunday qilib, kompetentsiya vaziyatli kategoriya sifatida harakat qiladi, bu shaxsning muayyan
muammoni hal qilish uchun muayyan harakatlar qilishga tayyorligida namoyon bo'ladi. Uning asosiy
xususiyatlari - integrativ xususiyat, shaxsning qiymat va semantik xususiyatlari bilan bog'liqlik, shuningdek,
amaliyotga yo'naltirilganlik. "Kommunikativ kompetentsiya" tushunchasini lingvistik vositalarni aloqaning
muayyan sohalari, vaziyatlari, shartlari va vazifalari bilan bog'lash qobiliyati sifatida yanada torroq ko'rish
mumkin. Kengroq ma'noda, kommunikativ kompetentsiya "lingvistik, ijtimoiy-madaniy va bir qator boshqa
komponentlar bilan bir qatorda mustaqil kompetentsiyalarni o'z ichiga olgan, ammo kommunikativ
kompetentsiyaning bir qismi bo'lgan yaxlit shakllanishdir" [5, 323].
Kommunikativ kompetentsiyaga erishgandan so'ng, talaba yoshidan qat'i nazar, ona tilida
so'zlashuvchilarning lingvistik va ijtimoiy qoidalarini hisobga olgan holda chet tilida bayonotlarni tushunishi
va yaratishi mumkin. Kommunikativ kompetentsiya talabaning til bilimlari va nutq qobiliyatlari majmuasiga
ega bo'lishiga asoslanganligi sababli, kommunikativ kompetentsiyaning asosi lingvistik kompetentsiyadir,
ya'ni. “Til tizimini bilish va nutqiy muloqotda til vositalaridan foydalana olish” [5, 325].
Leksik kompetentsiya, o‘z navbatida, lingvistik kompetentsiyaning tarkibiy qismidir. Leksik
kompetentsiya deganda "leksik bilim, ko'nikma, ko'nikma, shuningdek, shaxsiy til va nutq tajribasiga
asoslanib, shaxsning so'zning kontekstual ma'nosini aniqlash, uning ma'no hajmini ikki tilda solishtirish
qobiliyatini tushunish kerak. so'z ma'nosining tuzilishini tushunib, so'z ma'nosida o'ziga xos milliylikni
ajratib ko'rsatish» [6, 57].
Leksik mahorat leksik bilim tushunchasi bilan chambarchas bog'liq. Maktab o‘quvchilarining
maktabda o‘qishning boshlang‘ich bosqichidan boshlab va chet tilini mukammal bilish darajasigacha bo‘lgan
davrda quyidagi leksik bilimlari ajralib turadi:
1)
fonetik va imlo bilimlari;
2)
alohida so'zlarning etimologiyasini bilish;
3)
leksik birlik maʼnolarining turli komponentlari, denotativ, konnotativ, soʻz bilan bogʻlanish va
hokazolarni bilish;
4)
so‘zning so‘z yasalish tarkibini bilish;
5)
polisemantik so`zlarning semantik tuzilishini bilish;
322
6)
so'zning grammatik shaklini, uning gap bo'lagiga tegishliligini bilish;
7)
so‘zning eng ko‘p uchraydigan sinonim va antonimlarini bilish;
8)
omonimlarni bilish;
9)
leksik-semantik sohaga kiruvchi boshqa birliklarning ma'nolari bilan o'xshashlik va farqlarni
tushunish;
10)
so'zlarning leksik va grammatik mosligini bilish;
11)
leksik birliklarning obrazli metaforik bilimlarini tushunish va izohlash;
12)
so‘z ishlatiladigan tipik grammatik qoliplarni bilish [7]. Demak, bu ishda leksik mahorat deganda
leksik birlikni ma’nosi va moslik tamoyillariga ko‘ra tanlashning sintezlangan, murakkab jarayoni
tushuniladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati:
1.
Kapitonova T.I., Moskovkin L.V. Universitetdan oldingi tayyorgarlik bosqichida rus tilini chet tili sifatida
o'qitish metodikasi. M.: Litrlar, 2015. 276 b.
2.
Jezerova V.P. Chet tillarini lug'at o'qitish metodologiyasining dolzarb KRAUNC byulleteni. Gumanitar
fanlar. 2010. №1. 36-43 12-betlar
3.
Ivenin F.V. Internet chet tilini o'qitishning interfaol vositasi sifatida // O'rta kasb-hunar ta'limi. 2014 yil. 7-
son. 38-39-betlar.
4.
Гальскова Н.Д. Современная цель обучения иностранным языкам: от комплексного подхода к
интеграции // Теория и практика обучения иностранным языкам: традиции и инновации: Сборник
статей международной научно-практической конференции памяти академика РАО Инессы Львовны
Бим. М.: Тезаурус, 2013. С. 25-34.
5.
Odintsova I.V. Nutqni rivojlantirish bo'yicha darslikdagi mavzuning o'rni // Vestn. RUDN. Ser.: Ta'lim
masalalari: tillar va kasb. 2012. № 1. 106-112-betlar.
6 Давыдова Ю.Г. К вопросу о понятии "лексическая компетенция" на продвинутых уровнях владения
иностранными языками // Альманах современной науки и образования. 2013. №5(72). С. 55-60.
7.
Дмитрусенко И.Н. Критерии оценки сформированности лексического навыка // Вестник Южно-
Уральского государственного университета. Серия: лингвистика. 2012. №25. С. 126-127.
8.
Shchukin A.N. Rus tilida nutq aloqalarini chet tili sifatida o'rgatish: rus tilini chet tili sifatida o'qituvchilari
uchun o'quv qo'llanma. M.: Rus tili. Kurslar, 2012. 784 b.
9.
Scrivener J. Learning Teaching: The Essential Guide to English Language Teaching. 3d ed. MacMillan,
2011. 416 р.
ЎЗБЕК МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРИНИ ИФОДАЛОВЧИ МАҚОЛЛАРНИНГ ТАРИХИЙ
ИЛДИЗЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ЁШЛАР ТАРБИЯСИДАГИ ЎРНИ
Болиева Наргиз Шарофовна
ТАТУ Самарқанд филиали тьютори
Аннотация:
Мақолада ўзбек миллий мақолларининг қўлланилиши, уларнинг илдизлари ва
миллий қадриятларимиз билан узвий боғлиқлиги, ҳар бир сўзнинг маъно хилма-хиллиги,
ибораларнинг турғунлиги, шаклий барқарорлигининг устунлик қилиши, қулланиш ўрнига қараб
уларнинг маъно доираси доимий равишда кенгайиб бориши ва оиладаги,ёшлар тарбиясидаги ўрни
қанчалик муҳим эканлиги бир неча мисоллар билан кўрсатилган.
Калит сўзлар:
миллий қадрият, шаклий барқарорлик, дадиий тасвир, поэтик кечинма, ибора
турғунлиги, бадиият ходисаси, жанр, характер.
Мақоллар кўп асрлик ҳаётий тажрибалар, доимий кундалик кузатишлар хулосасини тугал
фикр тарзида қатъий қутбийликда ифодалар экан, уларда ҳар бир сўзнинг маъно хилма-хиллиги,
ибораларнинг турғунлиги, шаклий барқарорлик устунлик қилади. Аммо қулланиш ўрнига қараб
уларнинг маъно доираси доимий равишда кенгайиб боради. Мақолларни оилада, фарзанд тарбиясида
ва ёшлар тарбиясида ўз ўрнида тўғри қўллай олиш катта аҳамиятга эгадир. Шунинг учун ҳам
мақолдаги ҳар бир сўзга алоҳида эътибор бериш лозим. Уларда шундай сўзлар борки, бу сўзлар
тарихан бутунлай бошқа маъноларни англатади. Масалан,
туз
сўзи бугунги кунда минерал моддани
билдиради. Тарихан бу сўз
тўғри, одобли; дала, текислик
маъноларини англатган ва фақат
мақоллардагина сақланиб қолган:
Қиз сақласанг, туз сақла, Туздаги билан эмас, уйдаги билан бўл
.
