ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
MAY
ANDIJON,2025
611
UZUN SUYAKLAR SINISHI BILAN BIRGA KECHUVCHI BOSH MIYA JAROHATI:
JARROHLIK ARALASHUVI, REABILITATSIYA VA SHOSHILINCH YORDAM
Alimov Farrux Farxodovich
Department of Folk Medicine and Pharmacology, FMIOPH, Fergana, Uzbekistan
farruxalimov46@gmail.com
Odilov Jamshidbek Akmaljon ugli
Department of Biomedical Engineering, Biophysics and Information Technologies, FMIOPH,
Fergana, Uzbekistan
jamshidbekodilov29@gmail.com
Eminov Ravshanjon Ikromjon ugli
Department of Faculty and hospital surgery, FMIOPH, Fergana, Uzbekistan
Annotatsiya:
Maqola bosh miya jarohati (BMJ) va uzun suyak sinishi birgalikda kuzatilgan
holatlarda davolashning kompleks yondashuvini tahlil qiladi. Operatsiya vaqtini to‘g‘ri
belgilash, shoshilinch yordamni muvofiqlashtirish va bosqichma-bosqich reabilitatsiya
muhimligi ta’kidlanadi. Suyaklarni erta tiklash ijobiy natijalarni beradi, ammo bemorning
nevrologik holatiga qarab yondashuv farqlanishi kerak. Neyroxirurg va ortopedlarning
hamkorligi muhim ahamiyat kasb etadi.
Kalit so‘zlar:
BMJ, suyak sinishi, jarrohlik, tiklanish
Аннотация:
Статья посвящена комплексному лечению пациентов с черепно-мозговой
травмой (ЧМТ) и одновременными переломами длинных костей. Подчеркивается
важность выбора оптимального времени операции, согласованных действий в
экстренной помощи и этапной реабилитации. Хотя ранняя фиксация переломов
способствует лучшим результатам, тактика должна основываться на состоянии нервной
системы пациента. Наилучшие результаты достигаются при совместной работе
нейрохирургов и травматологов.
Ключевые слова:
ЧМТ, перелом, операция, восстановление
Abstract:
This paper discusses the integrated approach to treating patients with traumatic brain
injury (TBI) combined with long bone fractures. It highlights the importance of appropriate
surgical timing, coordinated emergency response, and structured rehabilitation. While early
stabilization of fractures can enhance outcomes, each case should be managed based on
neurological assessment. A joint strategy involving neurosurgery and orthopedics proves most
effective.
Keywords:
TBI, fracture management, operative care, recovery
Kirish
Uzun suyak sinishlari bilan bog‘liq bosh miya jarohatini (BMJ) davolash murakkab masala
bo‘lib, jarrohlik aralashuvi, reabilitatsiya va shoshilinch yordam ko‘rsatishni o‘z ichiga olgan
ko‘p tarmoqli yondashuvni talab etadi. BMJ bilan og‘rigan bemorlarda uzun suyak sinishlarini
jarrohlik yo‘li bilan barqarorlashtirish vaqti va usuli haqida aniq ko‘rsatmalar mavjud emas.
Biroq, jarrohlik muolajalari paytida miyaning ikkilamchi shikastlanishini oldini olish uchun
kalla ichi bosimini (KIB) kuzatib borish juda muhimligi va bu yaxshi natijalarga olib kelishi
haqida umumiy kelishuv mavjud[1]. Bolalarda son suyagi sinishi uchun shikastlanishni nazorat
qiluvchi ortopediya (SNO) va erta to‘liq davolash (ETD) o‘rtasidagi tanlov muhokama
qilinmoqda. SNO jarohatlarning og‘irligi va asosiy nevrologik shikastlanish tufayli salbiy
natijalarga olib kelishi mumkin[2]. Og‘ir BMJda sinishni fiksatsiya qilishning eng maqbul vaqti
hali tadqiq etilmoqda. Tavsiyalar bemor sinishni uzil-kesil fiksatsiya qilish uchun yetarlicha
barqaror bo‘lgunga qadar, shikastlanishni nazorat qiluvchi jarrohlik va kuzatuvni birgalikda
olib borishga moyil[3]. Uzun suyak sinishlarini erta operativ fiksatsiya qilish o‘pka asoratlari
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
MAY
ANDIJON,2025
612
va kasalxonada davolanish muddatini qisqartirish uchun tavsiya etiladi. Bu esa bunday
holatlarni boshqarishda tajribali travmatologiya guruhlarining zarurligini ta’kidlaydi[7][9].
Reabilitatsiya tiklanishda muhim rol o‘ynaydi. Bu ko‘p tarmoqli yondashuv ikki yil davomida
sezilarli kognitiv va harakat yaxshilanishiga olib kelgan holat misolida ko‘rsatilgan[4].
Neyroxirurgik davolash o‘tkir davrda hayotni saqlab qolish va ikkilamchi miya
shikastlanishlarini kamaytirish uchun juda muhim bo‘lib, og‘ir holatlarda dekompressiv
kraniektomiya kabi aralashuvlar ko‘rib chiqiladi[5]. Ko‘pincha BMJ bilan birga keladigan
kranioorbital shikastlanishlarni davolashda ham erta jarrohlik aralashuvi yuqori samaradorlik
va xavfsizlikni ko‘rsatgan[6]. Umuman olganda, erta jarrohlik aralashuvi va keng qamrovli
reabilitatsiya juda muhim bo‘lsa-da, uzun suyak sinishlari bo‘lgan BMJ bilan og‘rigan
bemorlarda natijalarni optimallashtirish uchun bemorning klinik bahosi va jarohatning
og‘irligiga asoslangan individual davolash rejalarini tuzish muhim ahamiyatga ega[1][10].
Uzun suyak sinishlari bilan kechgan bosh miya jarohatlarida (BMJ) jarrohlik aralashuvi
Jarrohlik aralashuvining muddati
BMJ bilan og‘rigan bemorlarda uzun suyak sinishlarida jarrohlik aralashuvining muddati
hamon munozarali mavzu bo‘lib qolmoqda. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, nevrologik
natijalarning asosiy belgilovchisi sinishni fiksatsiya qilish texnikasi yoki vaqti emas, balki bosh
miya jarohatining og‘irligidir. Masalan, ko‘p markazli tajriba shuni aniqladiki, BMJ bilan
og‘rigan bemorlarda oyoq sinishlarini fiksatsiya qilish usuli ham, muddati ham kasalxonadan
chiqishdagi nevrologik natijalarga sezilarli ta’sir ko‘rsatmagan. Buning o‘rniga, yosh oshishi va
boshning qisqartirilgan shikastlanish shkalasi (AIS) ballari kabi omillar yomonroq natijalar
bilan bog‘liq bo‘lgan [1] [2].
Jarohatdan keyingi 24 soat ichida o‘tkaziladigan erta sinish fiksatsiyasi operatsiyadan keyingi
asoratlarni kamaytirish va erta mobilizatsiyani osonlashtirish uchun tavsiya etilgan. Biroq, ba’zi
tadqiqotlar og‘ir BMJ holatida bu yondashuvga e’tiroz bildirgan. Og‘ir bosh jarohati olgan 47
nafar to‘mtoq shikastlangan bemorning retrospektiv tahlili shuni ko‘rsatdiki, erta va kechki
fiksatsiya guruhlari o‘rtasida nevrologik natijalar, asoratlar yoki o‘lim ko‘rsatkichlarida farq
yo‘q. Bu shuni anglatadiki, sinishni fiksatsiya qilish vaqti qat’iy belgilangan muddatga emas,
balki bemorning umumiy klinik holatiga moslashtirilishi kerak [6].
Jarrohlik texnikasi va e’tiborga olinadigan jihatlar
BMJ bilan og‘rigan bemorlarda suyak sinishini fiksatsiya qilish uchun jarrohlik usulini tanlash
turli omillarga bog‘liq. Bular qatoriga sinishning og‘irligi, bemorning gemodinamik
barqarorligi va boshqa shikastlanishlarning mavjudligi kiradi. Ko‘pincha tashqi fiksatsiya (Ex-
Fix), intramedullyar mixlash (IMN), ochiq reduksiya va ichki fiksatsiya (ORIF) kabi usullar
qo‘llaniladi. Ushbu usullarni taqqoslagan prospektiv kuzatuv tadqiqoti nevrologik natijalarda
sezilarli farqlar yo‘qligini aniqladi. Biroq, Ex-Fix oyoqlarning og‘irroq shikastlanishi bilan
bog‘liq ekanligi ma’lum bo‘ldi [1] [2].
Bosh miya jarohati bo‘lgan ko‘p shikastli bemorlarda ko‘pincha shikastlanishni nazorat qilish
ortopediyasi (ShNO) qo‘llaniladi. Bu usul vaqtinchalik tashqi fiksatsiya va keyinchalik uzil-
kesil tuzatishni o‘z ichiga oladi. Ammo tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, ShNO salbiy natijalarga
olib kelishi mumkin. Jumladan, shifoxonada uzoq muddat qolish va o‘lim xavfining oshishi,
ayniqsa bolalarda kuzatilgan. Bu esa bemorlarni ehtiyotkorlik bilan tanlash va jarrohlik
yondashuvini belgilashda jarohatning og‘irligini hisobga olish zarurligini ko‘rsatadi [3].
Shoshilinch jarrohlik boshqaruvi
BMJ hayotga xavf soladigan ekstrakranial jarohatlar, masalan, siqib to‘xtatib bo‘lmaydigan qon
ketishi bilan asoratlangan hollarda shoshilinch jarrohlik aralashuvi talab etilishi mumkin. Keng
qamrovli tahlil va monotsentrik tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, bosh miya jarohati olgan og‘ir
shikastlangan bemorlarda jarrohlik guruhi shikastlanishni nazorat qilish tamoyillari bo‘yicha
tayyorlangan bo‘lsa, kombinatsiyalangan kranial va ekstrakranial jarrohlik xavfsiz o‘tkazilishi
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
MAY
ANDIJON,2025
613
mumkin. Ushbu yondashuv kalla ichi bosimini pasaytirish va reanimatsiya bo‘limiga (RB)
yotqizishni tezlashtirishga qaratilgan [11] [12].
Uzun suyak sinishlari bo‘lgan BMJ bemorlarda reabilitatsiya va tiklanish
Erta harakatlanish va reabilitatsiya
BMJ bemorlarda erta harakatlanish va reabilitatsiyani osonlashtirish uchun sinishlarni erta
ortopedik barqarorlashtirish juda muhim. Sinishlarni kechiktirib davolash uzoq muddatli
harakatsizlikka olib kelishi mumkin, bu esa infeksiyalar, vena trombozi va o‘pka muammolari
kabi asoratlar xavfini oshiradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, erta barqarorlashtirish, ayniqsa
shikastlanishdan keyin 24 soat ichida, tiklanish natijalarini yaxshilaydi va ikkilamchi asoratlar
ehtimolini kamaytiradi [9].
Neyropsixologik va funksional natijalar
BMJ bilan og‘rigan bemorlarda jarrohlik vaqtining neyropsixologik va funksional natijalarga
ta’siri bir nechta tadqiqotlarda o‘rganilgan. Kogorta tadqiqoti shuni ko‘rsatdiki, erta jarrohlik
(≤24 soat) jarohatdan keyingi 6 oyda kechki jarrohlikka nisbatan yaxshiroq umumiy
neyropsixologik ko‘rsatkichlar bilan bog‘liq ekan. Biroq, TRACK-TBI tadqiqoti
ma’lumotlaridan foydalangan holda o‘tkazilgan boshqa tadqiqot shuni aniqladiki, bosh
miyadan tashqari jarrohlik va anesteziya ta’siri BMJ bilan og‘rigan bemorlarda salbiy
funksional natijalar va ijro etish funksiyasining buzilishi bilan bog‘liq. Ushbu natijalar jarrohlik
aralashuvlarining vaqti va zarurligini ehtiyotkorlik bilan ko‘rib chiqish kerakligini ta’kidlaydi
[7] [14].
Anesteziya va jarrohlik stressining roli
BMJ bilan og‘rigan bemorlarda anesteziya va jarrohlik stressining roli reabilitatsiyada muhim
ahamiyatga ega. Erta jarrohlik o‘pka asoratlari va kasalxonada qolish muddatini qisqartirishi
mumkin bo‘lsa-da, agar operatsiya paytida miya qon oqimi buzilgan bo‘lsa, bemorlarni
ikkilamchi miya shikastlanishiga moyil qilishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,
operatsiya qilish to‘g‘risidagi qaror xavf va foydalarni xolisona baholashga asoslangan bo‘lishi
kerak, bunda bemorning umumiy klinik holatiga alohida e’tibor qaratish lozim [7] [14].
Shoshilinch yordam va shifoxonagacha bo‘lgan yordam
Kasalxonagacha bo‘lgan boshqaruv
Uzun suyak sinishlari bo‘lgan BMJ bemorlari shifoxonagacha bo‘lgan davolashda bemorni
barqarorlashtirish va qo‘shimcha shikastlanishlarning oldini olishga e’tibor qaratiladi. Bunga
bo‘yin umurtqasini harakatsizlantirish, qon ketishini to‘xtatish hamda yetarli darajada kislorod
va qon bosimini ta’minlash kiradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘z vaqtida ko‘rsatilgan
shifoxonagacha yordam BMJ bemorlarida yakuniy davolanishgacha bo‘lgan vaqtni qisqartirish
orqali natijalarni sezilarli darajada yaxshilashi mumkin [13].
Shoshilinch neyroxirurgik aralashuv
BMJ shoshilinch neyroxirurgik aralashuvni talab qilganda, masalan, kalla ichi gematomasini
olib tashlashda, operatsiya vaqti hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shvetsiyada o‘tkazilgan
umummilliy kuzatuv tadqiqoti shuni ko‘rsatdiki, mahalliy shifoxonalarda umumiy jarrohlar
tomonidan o‘tkazilgan shoshilinch neyroxirurgik amaliyot, garchi yuqori o‘lim darajasi bilan
bog‘liq bo‘lsa-da, vaqt muhim bo‘lganda maqbul variant hisoblanadi. Bu ommaviy
shikastlanishlari bo‘lgan BMJ bemorlarida tezkor jarrohlik aralashuvining muhimligini
ta’kidlaydi [13].
Yordamni muvofiqlashtirish
Uzun suyak sinishlari bo‘lgan BMJ bemorlarida natijalarni optimallashtirish uchun tez tibbiy
yordam xizmati, travmatologiya markazlari va neyroxirurgik guruhlar o‘rtasida yordamni
samarali muvofiqlashtirish muhim ahamiyatga ega. Keng qamrovli tahlil va monotsentrik
tadqiqot kalla ichi bosimini kamaytirish va reanimatsiya bo‘limiga yotqizishni tezlashtirish
maqsadida shikastlanishni nazorat qilish tamoyillariga e’tibor qaratgan holda bir vaqtning
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
MAY
ANDIJON,2025
614
o‘zida yuzaga kelgan bosh suyagi va ekstrakranial shikastlanishlarni boshqarishda ko‘p
tarmoqli yondashuv zarurligini ta’kidlaydi [11] [12].
Jadval:
Uzun suyak sinishlari bo‘lgan bosh miya jarohati (BMJ) bilan og‘rigan bemorlarda
jarrohlik aralashuvi va natijalari bo‘yicha asosiy xulosalar
Jarrohlik aralashuvi
Asosiy topilmalar
M
a
n
b
a
Siniqlarni mahkamlash vaqti
Nevrologik natijalarga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi;
BMJning og‘irligi asosiy belgilovchi omil
hisoblanadi.
[1
]
[2
]
[6
]
Erta va kechki fiksatsiya
Erta fiksatsiya asoratlarni kamaytirishi mumkin,
ammo nevrologik natijalarni yomonlashtirmaydi.
[6
]
[7
]
Shikastlanishni nazorat qiluvchi
ortopediya
BMJ bo‘lgan ko‘p jarohatli bemorlarda yomonroq
natijalar bilan bog‘liq.
[3
]
Kranial
va
ekstrakranial
jarrohlikning
birgalikda
qo‘llanilishi
BMJ bo‘lgan og‘ir jarohatli bemorlarda xavfsiz va
amalga oshirish mumkin.
[1
1]
[1
2]
Xulosa
Uzun suyak sinishlari bo‘lgan BMJ bilan og‘rigan bemorlarni davolash ko‘p tarmoqli
yondashuvni talab qiladi. Bunda BMJning og‘irligi, sinishlarning xususiyati va bemorning
umumiy klinik holati hisobga olinadi. Jarrohlik aralashuvining vaqti va usuli muhim bo‘lsa-da,
bosh miya jarohatining og‘irligi nevrologik natijalarning asosiy belgilovchi omili bo‘lib
qolmoqda. Erta harakatlanish va reabilitatsiya asoratlarni kamaytirish va funksional natijalarni
yaxshilash uchun juda muhimdir. Tez tibbiy yordam va shifoxonagacha bo‘lgan yordam
bemorni barqarorlashtirish va yakuniy davolanishni tezlashtirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Ushbu murakkab bemorlar guruhida jarrohlik strategiyalarini optimallashtirish va natijalarni
yaxshilash uchun qo‘shimcha tadqiqotlar o‘tkazish zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati:
1.
Шевченко, Л. И., Хужахмедов, Ж. Д., Каримов, Х. Я., & Рахманбердиева, Р. К.
(2023). ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНАЯ ТЕРАПИЯ НОВЫМИ КРОВЕЗАМЕНИТЕЛЯМИ
АНТИОКСИДАНТНОГО ДЕЙСТВИЯ ПРИ ТЕРМИЧЕСКОЙ ТРАВМЕ. Журнал
гуманитарных и естественных наук, (5), 10-12.
2.
Шевченко, Л. И., угли Ибрагимов, М. Н., Алимов, Т. Р., & Каримов, Х. Я. (2024).
ИЗУЧЕНИЕ ВЛИЯНИЯ НОВОГО СРЕДСТВА НА ПОКАЗАТЕЛИ ГЕМОДИНАМИКИ,
МАРКЕРГИПОКСИИИ НА ФУНКЦИЮ ПОЧЕК ПРИ ЭКСПРИМЕНТАЛЬНОЙ
ТЕРМИЧЕСКОЙ ТРАВМЕ. Журнал гуманитарных и естественных наук, (15), 130-134.
3.
Шевченко, Л. И., Каримов, Х. Я., Алимов, Т. Р., Лубенцова, О. В., & Ибрагимов,
М. Н. (2020). Действие нового аминокислотного средства на белковый обмен,
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
MAY
ANDIJON,2025
615
интенсивность перекисного окисления липидов и состояние антиоксидантной системы
при белковоэнергетической недостаточности в эксперименте. Фарматека, 27(12), 86-90.
4.
Хомидчонова, Ш. Х., & Мирзажонова, С. А. (2023). Основные Методы
Определения Состава Тела. Miasto Przyszłości, 36, 181-185.
5.
Хомидчонова, Ш. Х., & Абдулхакимов, А. Р. (2023). Морфофункциональные
аспекты влияния стресса на ткани прямой кишки у крыс. yangi o ‘zbekiston, yangi
tadqiqotlar jurnali, 1(1), 156-157.
6.
Хомидчонова,
Ш.
Х.
(2022).
АНТИОКСИДАНТНАЯ
АКТИВНОСТЬ
ОТДЕЛЬНЫХ КОМПОНЕНТОВ БАД “Buyrak-shifo”. Scientific Impulse, 1(4), 941-948.
7.
Тўхтаев, Ж. Т., Ботиров, Н. Т., & Нишонов, Э. Х. (2023). Болдир-ошиқ бўғими
шикастланишларини ташхислаш ва даволаш. Zamonaviy tibbiyot jurnali (Журнал
современной медицины), 1(1), 27-39.
8.
Туйчибеков, Ш., & Нишонов, Е. (2024). Морфологические основы практических
рекомендаций по конфокальным морфометрическим показателям повреждений
хвоста. in Library, 2(2), 14-17.
9.
Тйчибеков, Ш., & Нишонов, Е. (2025). Клинические рекомендации, основанные
на доказательствах, по тупой травме живота у детей. in Library, 1(2), 411-414.
10.
Мухаммадиев, С., & Эминов, Р. (2024). Системы оценки травм. in Library, 1(4),
214-219.
11.
Мухаммадиев, С., & Эминов, Р. (2023). Гемиэпифизиодез в детской ортопедии как
метод лечения деформаций коленных суставов. in Library, 4(4), 225-227.
12.
Коррекция нарушений кислотно-основного состояния, водно-электролитного
обмена, показателей эндогенной интоксикации новым кровезаменителем реоамбрасол
при ожоговом шоке / М. Н. Ибрагимов, Л. И. Шевченко, Х. Я. Каримов [и др.] // Журнал
теоретической и клинической медицины. – 2021. – № 5. – С. 99-101. – EDN FABLGS.
13.
Иргашева,
М.
(2025).
Симуляция
в
клиническом
сестринском
образовании. Общество и инновации, 6(2/S), 107-112.
14.
Zokirovich, K. T., & Mamasiddikovich, S. R. (2021). Hemo-Rheology Violations in the
Pathogenesis of Micro-Circulatory Disorders in the Development of Hypoxic Hypoxia. OSP
Journal of Health Care and Medicine, 2(1), 1-4.
15.
Xamedxuja o‘g‘li, N. E. IMPROVEMENT OF TREATMENT METHODS FOR
CALF-ASIK JOINT INJURIES.
16.
Xamedxuja o‘g‘li, N. E. (2023). Pathogenetic Mechanisms of the Development of
Severe Functional Disorders in Injuries of the Calf-Acorn Joint. SCIENTIFIC JOURNAL OF
APPLIED
AND
MEDICAL
SCIENCES,
2(11),
427–429.
Retrieved
from
https://sciencebox.uz/index.php/amaltibbiyot/article/view/8628
17.
USING PRP IN THE TREATMENT OF ORTHOPEDIC DISEASES. (2025).
International Journal of Medical Sciences, 5(05), 209-211.
18.
Sadriddin, P., Akhtam, R., Mahbuba, A., Sherzod, K., Gulnora, R., Orif, N., ... &
Dilshod, D. (2025). Dual-Ligand Liposomes Nano carrier with Cisplatin and Anti-PD-L1
siRNA in Head and Neck Squamous Cell Carcinoma: A Review. Journal of
Nanostructures, 15(1), 292-300.
19.
Ravshan o'g'li, K. S., & Mavlonjon o’g’li, Q. J. (2024). Review Of The Use Of
Tomosynthesis For The Diagnosis Of Injuries And Diseases Of The Musculoskeletal
System. Frontiers in Health Informatics, 13(6).
20.
Odilov, J., & Eminov, R. (2025). Sog‘liqni saqlash tizimlarida davolashni moslashtirish
va bemorlarni kuzatish tizimlarida sun’iy intellekt. in Library, 1(2), 541–556. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/archive/article/view/99501
