212
Shunday qilib, pedagogika fanida mustaqil ishlami tasniflash uchun asoslar ushbu xodisaning o'ziga
xosligi bilan bog’liq xolda etarlicha batafsil keltirilgan. O’quv faoliyatining ushbu turi mustaqil ish sifatida
unistitutda o’quv jarayonini tashkil etish jarayonida asosiy yo’nalishlardan biri ekanligidan kelib chiqqan xolda,
bizning tadqiqotimizda bu yangi bilimlami o’zlashtirishga qaratilgan maqsadli, tizimli faoliyat bo'lib, o’quv
jarayonidan tashqarida amalga oshiriladi.
Xulosa qilib shuni aloxida ta’kidlash kerakki, bo’lajak o’qituvchilaming sinfdan tashqari mustaqil ishi
uchun o’quv vazifalari mazmunini ishlab chiqish va amalga oshirish, birinchi navbatda, kognitiv tajribani
oshirishga qaratilgan bo'lib, u ma’lumotlar miqdorini ko'paytirishga kamaymaydi, balki shaxsiy va kasbiy
maxoratga xissa qo’shadi. O’z-o'zini rivojlantirish.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1.
Эсипов Б. Талабаларнинг мустақил иши. - Учхедгиз, 2009. - 239 с.
2.
Илина Т.А. Педагогика: маърузалар курси. - Таълим, 1984. - 496 с.
3.
Загбязинский В.И. Педагогика: олий касбий таълим талабалари муассасалари учун дарслик. -
Академия, 2012. - URL: xttx: //www.mayei.ru. - Матн: электрон.
4.
Urakov Sh.R. Oliy ta’lim muassasalarida bo’lajak o’qituvchilami tayyorlashning kompetent
yondashuvga asoslangan pedagogik tizimini takomillashtirish. Dssertatsiya PhD: 13.00.01.- Samarqand. 2018.-
130-6.
5.
Qo’ysinoB O.A. Kasb ta’limi yo’nalishi bakalavr o’qituvchilarini tayyorlashdamustaqil ta’limning ilmiy-
metodik asarlari. Diss.ped.fan nom. -Toshkent TDPU, 2008. -160 b.
6.
Fayzullaev R.X. Bo’lajak kasb ta’limi o’qituvchilarining o’quv-bilish kompetenlirini modul-reyting
ta’lim asosiaa takomillashtirish. Dissertatsiya PhD: 13.00.05.-Toshkent. 2019.-150-b.
KICHIK YOSHDAGI O‘QUVCHILARNING QIZIQISHLARI
Isakulova N.J., O'zDJTI professori, O'zbikiston,
Xalmuratova M.U., Qirg'iston
0‘quvchilar nafaqat fanlarni chuqur va mukammal egallagan holda ilm-ma'rifat cho'qqilarini zabt etishga,
balki qiziqishlari va ishtiyoqlari asosida iqtidorlarini namoyon etib, yorqin iste’dodga aylanishga ahd
qilganliklarini bilimlar bahsi, zakovat sinovi, jismoniy tarbiya va sport borasidagi mahoratlarida, kitobga
oshnolikda ma'naviy barkamollik sari intilayotganliklarida ifodalaydilar. Ular yaratgan innovatsion loyihalar,
ijod va tasviriy san'at namunalari, shuningdek, o'quvchilarning bo'sh vaqtlarini mazmunli va samarali tashkil
etgan holda qiziqishlaridan kelib chiqib, fan va kasb-hunar yo'nalishlariga qamrab olish, ularni nazoratsiz
qoldirmaslik, o'g'il-qizlarimiz orasida uchrayotgan jinoyatchilik va huquqbuzarlik kabi illatlarni bartaraf etish,
suitsidlarning oldini olishda muhim ekanligini ko'rsatdi.
Boshlang'ich ta’lim, odatda, bola olti yoki yetti yoshga kirganida boshlanadi va 10-11 yoshlargacha davom
etadi. Boshlang'ich ta’lim umumiy o'rta va o'rta maxsus ta’lim, professional ta’lim hamda oliy ta’limga уоЧ ochib
beradi va taraqqiyot mazmunida ustuvor hisoblanadi. Boshlang'ich ta’limga erishish Mingyillik Rivojlanish
Maqsadlarining ikkinchisi bo'lib, unga ko'ra, 2015 yilga qadar barcha mamlakatlarda o'g'il va qiz bolalar
boshlang'ich ta’lim maktabini tugatish imkoniyatiga ega bo'lishlari kerak. Ushbu maqsadga erishish uchun
maktab tizimlari o'qituvchilar malakasini oshirish, sinfxonalar qurish, ta’lim sifatini oshirish, maktabga borishga
to'siq bo'layotgan, masalan, o'qish uchun to'lov imkonsizligi yoki transport tizimining rivojlanmagani kabi
omillarni bartaraf etish va ota-onalarning bolalar xavfsizligi xususidagi tashvishlariga javob berishi lozim.
Boshlang'ich ta’limga imkoniyati cheklangan bolalarni jalb etmay turib, ushbu maqsadga erishib bo'lmasligiga
ayrimlar yetarlicha e'tibor qaratishmaydi. YUNESKO ma’lumotlariga ko'ra, kam rivojlangan mamlakatlarda
yashovchi imkoniyati cheklangan bolalarning 90 foizi maktabga bormaydi. Maktabga boradiganlar orasida esa
aksariyat qismi boshlang'ich sinflami bitirmay turib o'qishni tashlab ketadi, boshqalari esa aslida hech narsa
o'rganmaydi. Boshlang'ich ta’limga barcha jalb etilgan bo'lishi va teng ravishda ishtirok etish imkoniyatiga ega
bo'lishi lozim. Ta’lim muassasasida hech kim
213
jins, millat, til, din, fikr, ICH, ijtimoiy yoki iqtisodiy mavqe asosida kamsitilmasligi kerak. Boshlang'ich ta'lim
insonning asosiy huquqlaridan biri. "Nogironlar huquqlari to'g'risidagi Konvensiya"ning 24-moddasida qayd
etilishicha, "...imkoniyati cheklangan bolalar erkin va majburiy ta'limdan chetlashtirilmaydi". Boshlang'ich ta'lim
barcha uchun teng imkoniyatli (inklyuziv) bo'lib, sifatli bilim va teng qulayliklarga ega, imkoniyati cheklangan
bolalar uchun jamoatda mavjud bo'lishi lozim [2; 27-b.].
Kichik yoshdagi o‘quvchilaming qiziqishlari uchun motiv tushunchasi, motiv shakllari va turlarini
aniqlash talab etiladi, Motiv (fr. motif «motiv» ot lat moveo «harakatlanaman») - ko'p ma'noli tushuncha:
Motiv (psixologiya) -
inson xulq-atvorini nazorat qiluvchi, uning yo'nalishi, tashkil etilishi, faoliyati va
barqarorligini belgilovchi fiziologik va psixologik rejaning dinamik jarayoni. Rus fanida ko'pincha "anglangan
ehtiyoj” deb ta’riflanadi.
Motiv (san'at, ko'rgazmalilik) -
har qanday ishda, masalan, rangtasvir, naqqoshlik yoki naqqoshlikda
doimo ishlatiladigan xarakterli element.
Motiv (adabiyot) -
syujetning eng oddiy tarkibiy qismi.
Motiv (musiqa) -
yagona mantiqiy urg'u bilan birlashgan qisqa tovushlar ketma-ketligidan iborat kuyning
eng sodda ritmik birligi.
Jinoyatning motivi -
jinoyat sodir yetilgan vaqtda shaxsning jinoiy xatti-harakati va o'ziga xos xulq-atvor
chizig'ini tanlashni belgilovchi omillar.
Motiv (molekulyar biologiya) -
DNK nukleotidlarining o'ziga xos ketma-ketligi [23].
Motiv
(lotincha movere - harakatga keltirish) - inson uchun qimmatli bo'lgan va uning faoliyat vektorini
aniqlaydigan moddiy obyektlarni umumlashtirishdir. Subyekt motivni o'ziga xos his-tuyg'ular deb qabul qiladi,
bu yesa, agar inson haqiqiy holatining uning kutishlariga javob bermasligidan norozi bo’lsa, ijobiy yoki salbiy
bo'lishi mumkin.
"Motiv” atamasi ko'pincha maqsad va ehtiyojning sinonimi sifatida ishlatiladi, ammo bu sinonim noto'g'ri.
Ehtiyoj - insonning har qanday noqulaylikni bartaraf etishga intilishi, maqsad esa motiv taqozo etgan talablami
qondira oladigan obyektni tanlash jarayonidir. Masalan, ochlik-ehtiyoj, uni qondirishga intilish-maqsad,
predmet uchun etadigan oziq-ovqat plastinkasi esa sababchidir.
Motivlar psixologiyaning asosiy atamalaridan biridir: xususan, bu tushunchaga ko'ra motiv anglangan
ehtiyoj deb tushuniladi.
Motiv predmet voqeligini o'zgartirishga ko'maklashuvchi faoliyat turlarini kengaytirish mavjud bo'lganda
rivojlanadi. Shunday qilib, jamiyatda obyektiv qadriyatlar va ideallaming rivojlanishi ushbu jamiyatning alohida
vakillarining motivlarini o'zgartirishga yordam beradi. Hayvonlarda esa motivlar doirasi tabiat tomonidan
beriladi va muayyan turga xos xususiyatlar bilan chegaralanadi [4].
Motiv tushunchasining quyidagi mohiyatlari mavjud:
1)
subyekt ehtiyojlarini qondirish bilan bog'liq faoliyat motivlari; subyekt faoliyatini yuzaga keltiruvchi
va uning yo'nalishini (motivatsiyasini) belgilovchi tashqi yoki ichki shart- sharoitlar majmui.
2)
amalga oshiriladigan faoliyat yo'nalishini tanlashga undovchi va belgilovchi obyekt, material yoki
ideal.
3)
shaxsning harakatlarini tanlashning asosiy sababi.
Chet el psixologiyasida subyektning xatti-harakatlarini tartibga solishda motivlarning tabiati va
funksiyalarining bir qator xususiyatlari ta'kidlanadi: motivning motivatsion va yo'naltiruvchi funksiyalari,
ongsiz motivlar bilan inson xatti-harakatini aniqlash, motivlar iyerarxiyasi, muvozanat va keskinlik istagi
motivlar dinamikasi mexanizmlari (psixoanaliz, xulq-atvor, dinamik psixologiya, topologik psixologiya,
yetologiya, gumanistik psixologiya va boshqalar.).
Rus psixologiyasida motivlarning paydo bo'lishining umumiy mexanizmi sifatida qidiruv faoliyati
jarayonida ehtiyojlarning amalga oshirilishi ko'rib chiqiladi va shu tariqa uning
214
obyektlarini motivga - “ehtiyojlar obyektlarf’ga aylantirishdir. Demak, asosiy qonuniyat: motivlarning
rivojlanishi obyektiv voqelikni o'zgartiruvchi faoliyat doirasining o'zgarishi va kengayishi orqali sodir bo'ladi.
Motiv rivojlanish manbai moddiy va ma’naviy qadriyatlarni ijtimoiy ishlab chiqarishning cheksiz
jarayonidir. Ontogenezdagi bunday potensial motivlar ma’lum jamiyatga xos bo'lgan qadriyatlar, qiziqishlar va
ideallar bo'lib, ular inson tomonidan ikkilantirilsa, undovchi kuchga ega bo'lib, real motivlarga aylanishi
mumkin.
Bu motivlar ma’no hosil qilish vazifasini bajaradi - ular shaxs ongida aks etgan voqelikka shaxsiy ma'no
beradi. Nazorat funksiyasi motiv bilan bevosita emas, balki xulq-atvorni emotsional tuzatish mexanizmi orqali
amalga oshiriladi: hissiyotlar hodisalarning shaxsiy ma'nosini baholaydi; agar motivlarning bu ma'nosi mos
kelmasa, ular shaxs faoliyatining umumiy yo'nalishini o'zgartiradi. Muayyan vaziyatlarda motivlar dinamikasi
vaziyat faoliyatidan kelib chiqadi, bu esa shaxs tomonidan muhim vazifalarni belgilashga va faoliyatning yangi
motivlari paydo bo'lishiga olib keladi. Motivatsion va semantik sohani o'rganish shaxs psixologiyasining
markaziy muammosi hisoblanadi [4].
Motiv insonga kutilgan hodisalar bilan bog'liq ijobiy his-tuyg'ular yoki baxtsiz sharoitlarda umidsizlik
tufayli salbiy his-tuyg'ular bilan ajralib turadigan ilhom va jonli tajribalar beradi. Motivlarning turlari
motivatsiyaning 2 darajasiga bo'linadi, u ko'pincha inson hayotida bo'ladi. Shu bilan birga, his-tuyg'ular kuchi
qisqa vaqt ichida ta'sir qilish va asosiy faoliyat mavjud bo'lgan narsalarni saqlab qolishga qaratilgan; erishish
motivi, u insonning asosiy resurslarini, kerakli erishish jarayonida faol faoliyatini boshqaradi.
Inson motivlarining vazifalari va turlari hozirgi kunda mavjud motivlarning turlari:
tashqi motivlami
batafsil tahlil qiladi. Bunga tashqi dunyoning turli omillari yoki boshqa birovning fikri sabab bo'ladi. Misol uchun,
agar siz bilgan kishi yangi mahsulotni sotib olgan bo'lsa va siz ham uni yoqtirsangiz, unda xuddi shu narsani
sotib olish uchun motivatsiya mavjud.
Ichki motiv.
Bu odamning ichida sodir bo'ladi, masalan, sayohatga borish yoki uyda qayta tartibga
solishning ichki istagi bor. Salbiy motiv insonni mumkin bo'lgan xatolardan himoya qilish uchun bahona bo'lib
xizmat qiladi. Misol uchun, agar hozir qilmasam, keyinchalik juda kech bo'ladi. Ijobiy sabab. Ijobiy misollar va
fikr shakllariga asoslanadi. Misol tariqasida quyidagi gap - ko'p mashq qilsam, guruhimdagi eng yaxshisi
bo'laman.
Barqaror motiv.
U inson ehtiyojlari asosida shakllanadi va boshqalardan qo'shimcha mustahkamlanishga
muhtoj emas.
Beqaror motiv.
Doimiy obro'li odamlardan o'z fikrlarini tasdiqlashni talab qiladi.
Inson motivlarining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: harakatni rag'batlantirish. Insonni zarur
harakatlarni amalga oshiradigan motivlar va rag'batlarni qidirish, bevosita faoliyat Ushbu funksiyadan
foydalanib, rejalaringizni amalga oshirish uchun harakatlarning vektorini va yo'nalishini, ya'ni nazorat va texnik
xizmat ko'rsatish aniqlashingiz mumkin. Istalgan natijaga erishishga qaratilgan xatti-harakatlar orqali amalga
oshiriladi. Yakuniy maqsadga e'tibor berish orqali inson o'z yutuqlarini va oraliq natijasini hisobga olgan holda
o'z harakatini moslashtirishi mumkin [1].
Xulosa qilib aytganda kichik yoshdagi o‘quvchilaming qiziqishlari uchun motiv tushunchasi, motiv
shakllari va turlarini fanlar bo'yicha aniqlashni taqozo etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1.
Виды мотивов в психологии. Электронный ресурс: http://ponjatija.ru/node/9829. Дата
обращения: 12.04.20.
2.
Жамоатчилик Асосидаги Реабилитация (ЖАР) бўйича йўриқнома. Таълим компоненти. Япония
Халқаро Намкорлик Агентлиги (JICA) ҳомийлигида таржима қилинди ва нашр этилди. - Б. 27.
3.
Мавлонова Р.А. Бошланғич таълимнинг интеграциялашган педагогикаси. - Т., 2005. - 104 б. - Б. 5.
215
4.
Мотив. Электронный ресурс:
https://ru.wikipedia.org/wiki//MoTHB.
Дата обращения: 12.04.20.
BOSHLANG'ICH TA'LIMDA AXBOROT-KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALARDAN
FOYDALANISHNINGIMKONIYATLARI
To’rayeva D.I., Surxondaryo viloyati pedagoglarni yangi
metodikalarga o'rgatish milliy markazi o'qituvchisi
Har bir o'qituvchi mehnat faoliyati jarayonida axborot texnologiyalaridan unumli foydalanishi uchun
awalo o'zi axborot muhutini shakllantirishiga zamin yaratishi lozim. Zamonaviy axborot texnologiyalarini o'z
muhitida yaratish, tarqatish, qayta ishlash, to'plash texnologiyalari va vositalarini, shuningdek axborot
jarayonlarining tashkiliy va huquqiy tarkibini mujassamlashtiradi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining
2020 yil 5 noybrdagi "Raqamli O'zbekiston - 2030 strategiyasini tasdiqlash va uni amalga oshrish chora-
tadbirlari to'g'risida" gi PF-6079-son farmoni asosida ta'lim jarayonida axborot texnologiyalarni qo'llash
yuzasidan qator vazifalarni belgilab beradi [1].
Axborot texnologiyalari jamiyat tuzilmasining shu qadar ajralmas qismiga aylanib ulgurdi, endi u
shunchaki texnologik jarayon emas, aksincha, ijtimoiy jarayonga aylanib bormoqda. Davlatning iqtisodiy
qudrati, xalqaro nufuzi, demokratik institutning rivoji darajasi axborot texnologiyalarning tadqiqotiga bog'liq
bo'lib bormoqda. Axborot insoniyatning nihoyatda muhim va cheksiz resursiga aylandi. Bu esa qaysi sohaga
bo'lishidan qatiy nazar, internetning milliy sigmentida o'z axborotlarimizni tobora ko'paytirib borishni taqozo
etadi. O'qitish va o'rganish jarayonida Internet texnologiyalariga katta o'rin ajratilmoqda. Bunday texnologiyalar
ta’lim jarayoniga ko'maklashib, o'qitish dasturlari, o'quv qo'llanmalari, elektron darsliklar va jurnallardan
foydalanish imkoniyatini yaratmoqda, bu esa o'z navbatida foydalanuvchilarga ilmiy maktab ishlarini
ta'minlamoqda. O'quvchilarni internetdan olayotgan axborotlariga tanqidiy yondoshish va uning foydali
manbalari asosida o'z dunyoqarashini kengaytirish, g'arazli manbalar asosida o'z dunyoqarashini kengaytirish,
g'arazli ma'lumotlarni inkor eta bilish g'oyat muhimdir.
Boshlang'ich ta'limda axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlarining mavjudligini belgilash,
ta’lim jarayonida bunday texnologiyalarni qo'llasning eng muhim ko’rsatkichlaridan hisoblanadi [3]. Bu sohada
erishilayotgan yutuqlarni hisobga olib, kompyuter texnologiyasini ta’lim muassasasi umumiy faoliyati
jarayonlarida qo'llash samarali bo'lishini ta'kidlash lozim. Boshlang'ich ta'limni axborotlashtirishning istiqbolli
y’o’nalishlari zamonaviy telekommunikatsiya vositalari va tarmoqli axborot texnologiyalaridan foydalanishni
bildiradi. Bunday vositalarni qo’llashda umumta’lim maktablar va oliy ta’lim muassasalari o'quv jarayonining
samaraligini oshirish uchun yangi imkoniyatlar ochib beradi. Komp'yuter o'quv manbalarini kengaytirib beradi,
ya’niyturli mul’timediali darsliklar, elektron kitoblar va boshqalaridan foydalanish imkoniyati keng
tarqalmoqda. Shularni inobatga olgan xolda bugungi kunda axborot texnologiyalarni amaliyotga joriy etish
ta'lim tizimiga yangi talablarni qo'yadi, shu bilan bir qatorda boshlang'ich sinflardagi ta'limda ham ta'lim
sohasini axborotlashtirish, har bir ta'lim muassasasidan ta’lim faoliyatinini muhitinining axborotlashtishini
talab qiladi.
Axborot-kommunikatsion texnologiyalar foydalanish boshlang'ich ta'lim jarayonini yangi sifat va
miqdoriy ko'rsatkichlariga erishish, boshqarish jarayonini tezlashtirish va samaradorligini oshirish
imkoniyatini yaratadi. Boshlang'ich ta’lim jarayonida axborot- kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish
natijasida ta'lim tamoyillari, mohiyati o'zgaradi. Boshlang'ich sinf o'qituvchisi ta'lim-tarbiya jarayonida
o'qituvchilarning imkoniyatlari va talablarini inobatga olish zarur. O'qituvchi tomonidan targ'ib etilayotgan
ta'lim va tarbiya tizimi shaxsga yo'naltirilgan xarakterda ega bo'lishi, ya'ni shaxsning har xil
