РАЗДЕЛ 3
IJTIMOIY VA TASHKILOT XIZMATLARINI BOSHQARISH
ЙЫМ ЫЗМЕТТЕРІН ЭКОНОМИКА Ж НЕ БАС АРУ
Ұ
Қ
Ә
Қ
ЭКОНОМИКА И УПРАВЛЕНИЕ ОРГАНИЗАЦИЯМИ СФЕРЫ УСЛУГ
Ш.А. Уралов, Ю.П. Урунбаева
Самар анд и тисодиёт ва сервис институти
қ
қ
А ОЛИ ТУПМУШ ДАРАЖАСИНИ ОШИРИШДА ВА БАНДЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА
Ҳ
ХИЗМАТЛАР СО АСИНИНГ БИ ИЁС ЎРНИ
Ҳ
Қ
Аннотатция.
Ма олада хозирги кундаги долзарб мавзулардан бири бўлган
қ
ахоли бандлигини таъминлашдаги камчиликлар, кўрсаткичлар кенг кўламда ёритиб
берилган.
Калит сўзлар:
а оли, турмуш даража, ишлаб чи ариш, жамият, хизмат
ҳ
қ
кўрсатиш.
Жамияттара иётининг озиргибос ичидаи тисодиётнафа атишлабчи ариш
ққ
ҳ
қ
қ
қ
қ
,ба
лкиминглабхизматтурларинимужассамлайдигансо алармажмуигаайланди
ҳ
.
Хизмат
кўрсатиш со аси
ҳ
бугунги кунда миллий и тисодиётни
қ
жадал суъратлар билан
ривожлантираётган, а оли
ҳ
турмуш даражаси амда
ҳ
сифатини яхшилашда ю ори
қ
самара бераётган со адир
ҳ
. Ушбу со анинг
ҳ
миллий и тисодиётдаги
қ
мав еи
қ
муста камланиб
ҳ
, кенгайтирилган такрор ишлаб чи аришнинг
қ
етакчи омилига
айланганлиги жамиятнинг му им
ҳ
хусусиятларидан биридир. Хизмат кўрсатиш со аси
ҳ
турли и тисодий
қ
, ижтимоий, сиёсий, табиий, олаверса
қ
, маданий жараёнларнинг
ўзаро бо ли ликда
ғ
қ
ривожланишининг хосиласи бўлиб, пировард натижада, инсон
турмуш даражаси ва сифатининг яхшиланиб боришида ўз ифодасини топади.
Диссертацияда ушбу со а
ҳ
борасидаги мавжуд билимларни чу урлаштириш
қ
ну таи
қ
назаридан, «хизмат», «хизмат кўрсатиш», «сервис» атамаларининг диалектик
асослари, хусусан, унинг мазмун-мо ияти
ҳ
, шаклланиш жи ат
ҳ
ва йўналишлари,
хусусиятлари, ўрни ва а амиятининг
ҳ
илмий-назарий ирраларини
қ
тад и
қ қ
этишга
ало ида
ҳ
эътибор аратилди
қ
. Жумладан, «хизмат», «хизмат кўрсатиш», «сервис»
тушунчаларига муаллифнинг янги тахрирдаги такомиллашган таърифлари берилиб,
бунда уларнинг и тисодий
қ
мо ияти
ҳ
жи атидан
ҳ
бир бирига я ин
қ
ўзаро
ало адорлигидан
қ
таш ари
қ
, фалсафий ёндашиш ну таи
қ
назаридан, унинг жараён
эканлигини, жараённи эса
аракат
ҳ
деб билиб, оддий эмас, балки инсоният
жамиятининг ривожланишига, равна
қ
топишига аратилган
қ
аракат
ҳ
тамойиллари
асосида ривожланиш хусусиятлари очиб берилди.
Бизнинг фикримизча, хизмат – бу а оли
ҳ
, давлат ва жамият э тиёжларини
ҳ
максимал даражада ондиришга
қ
йўналтирилган, а оли
ҳ
турмуш даражасининг (барча
таба аларининг
қ
маданий хорди
қ
чи аришига
қ
, со ли ига
ғ
ғ
, илмий сало иятига
ҳ
,
кайфиятига, ар
ҳ
кунлик рўз ор
ғ
ташвишлари учун сарфлайдиган
имматли
қ
ва тларининг
қ
тежалишига) юксалишига кўмаклашадиган жараёндир. Хизмат кўрсатиш
– бу а оли
ҳ
ар
ҳ
бир атламининг
қ
(э тиёж
ҳ
сезганда) моддий-маънавий э тиёжларини
ҳ
ондиришга
қ
аратилган
қ
ва ушбу хизматларни ишлаб чи арувчилари
қ
томонидан
кўрсатилиши лозим бўлган фаолиятдир.
Сервис – ходимнинг мо ирлигидан
ҳ
келиб чи увчи
қ
малакали а лий
қ
ме натнинг
ҳ
иссаси
ҳ
кўпро
қ
барча йўналишда кўрсатиладиган ю ори
қ
сифат (янги замонавий
технологиялар ёрдамида интернет, консалтинг, экзотик ва
ҳ
.к хизматларнинг а оли
ҳ
168
таба аларининг
қ
э тиёжига
ҳ
араб
қ
кўрсатиладиган) кўрсаткичларга эга бўлган
хизматдир.
Ю орида
қ
келтирган таърифимиздан, олаверса
қ
, и тисодий
қ
арашлардаги
қ
илмий асосланган муло азаларга
ҳ
(Ўзбек тилининг беш жилдлик изо ли
ҳ
лу атининг
ғ
тўртинчи жилди «хизмат – иш; лавозим; хизмат кўрсатиш; ёрдам; а олига
ҳ
сифатли
хизмат кўрсатиш ва шундай хизматнинг ўзи»)5 таянган олда
ҳ
, ушбу фаолият турлари
ани
қ
манзилга мўлжалланган аракат
ҳ
сифатида аралиши
қ
лозим, деган назарий
хулосага келинди. Аммо, шуни таъкидлаш лозимки, а олининг
ҳ
турмуш даражасини
оширишга аратилган
қ
ар
ҳ
андай
қ
фаолият аксарият олларда
ҳ
хўжалик субъектлари
томонидан амалга оширилади. Бозор и тисодиёти
қ
шароитида инсон (а оли
ҳ
) барча
товар ва хизматларни ишлаб чи арувчиси
қ
, истеъмолчиси ва сотувчиси вазифаларини
ам
ҳ
бажаради. Демак, хизмат кўрсатиш со асидаги
ҳ
турли мулкдаги хўжалик юритувчи
субъектларнинг и тисодий
қ
фаолияти ам
ҳ
охир-о ибатда
қ
а олининг
ҳ
манфаатига,
унинг талаб-э тиёжларини
ҳ
ондиришга
қ
хизмат илади
қ
.
Шу сабабдан, хизмат кўрсатиш со аси
ҳ
билан а оли
ҳ
турмуш даражаси амда
ҳ
сифати ўртасидаги ўзаро бо ли ликни
ғ
қ
ба олаш
ҳ
, хизмат кўрсатиш со асини
ҳ
жадал
суръатлар билан ривожлантириш, хизмат турларини кўпайтириш ва сифатини
яхшилаш асосида а оли
ҳ
моддий фаровонлигини оширишнинг чексиз имкониятларини
ани лаш
қ
нафа ат
қ
«хизматлар» тушунчасига доир, балки «а оли
ҳ
турмуш даражаси»
тушунчасини ам
ҳ
назарий ва методологик жи атдан
ҳ
тад и
қ қ
этиш лозим, деган
назарий хулосага келинди.
А оли
ҳ
турмуш даражасига муаллиф тал инида
қ
берилган ушбу таърифда
и тисодиёт
қ
со асидаги
ҳ
адабиётларда мавжуд таърифлардан фар ли
қ
равишда, а оли
ҳ
турмуш даражасини белгилашда айнан хизматларнинг катта роли борлиги ало ида
ҳ
эътироф этилган. Ишда адабиётларда озиргача
ҳ
мавжуд бўлган таърифларнинг
афзаллик жи атлари
ҳ
ва айни бир пайтда, муаллиф тал инидаги
қ
таърифларнинг
улардаги айрим камчиликларни тўлдиришга
аратилганлиги
қ
назарий жи атдан
ҳ
асослаб берилди. Хизмат кўрсатиш со асининг
ҳ
а оли
ҳ
турмуш даражасига таъсир
кучини ани лаш
қ
ва улар ўртасидаги ўзаро бо ли ликни
ғ
қ
асослаш ма садида
қ
а олини
ҳ
турмуш даражасига араб
қ
тўрт гуру га
ҳ
(ю ори
қ
, тў
қ
, ўрта ва э тиёжманд
ҳ
) бўлдик.
А олини
ҳ
турмуш даражасига араб
қ
турли гуру ларга
ҳ
таснифлашдан ма сад
қ
, унинг
ар
ҳ
бир таба асига
қ
мос келадиган хизмат шакллари, турлари, сифати ва ми дорини
қ
ани лашдан
қ
иборат. Биз ўтказган социологик тад и отлар
қ қ
оила даромадлари анча
қ
ю ори
қ
бўлса, уларнинг истеъмолида хизматларнинг, айни са
қ
, ю ори
қ
сифатли пулли
хизматларнинг ам
ҳ
улуши шунча ю ори
қ
бўлишини кўрсатди. Аксинча, э тиёжманд
ҳ
оилаларнинг истеъмолида моддий неъматлар (ози
қ
-ов ат
қ
, кийим-кечак ва хоказолар)
устунлик килади, асосан, бепул хизматлар истеъмол илинади
қ
(1-жадвал).
Ушбу оилаларда пулли хизматлар эса кам ми дорда
қ
истеъмол илинади
қ
ёки
умуман истеъмол илинмайди
қ
. «э тиёжманд
ҳ
» и тисодий
қ
терминларининг мазмун-
мо ияти
ҳ
, шаклланиш жи ат
ҳ
ва йўналишлари, хусусиятлари, ўрни ва а амиятининг
ҳ
илмий-назарий ирралари
қ
тад и
қ қ
этилиб, муаллифнинг такомиллашган таърифлари
берилди. Муаллиф тал инида берилган ушбу таърифларда а олининг турмуш
қ
ҳ
даражаси билан унинг хизматларга бўлган талаби ўртасидаги бо ли лик ўз
ғ
қ
ифодасини топди. Ишда и тисодчи олимлар томонидан берилган таърифларнинг
қ
афзаллик жи атлари ва айрим камчиликлари, а олини турмуш даражаси бўйича
ҳ
ҳ
тоифалашга доир муаллиф ёндошувлари назарий жи атдан асосланди. Жамиятда
ҳ
а оли турмуш даражасини оширишга доир муаммоларни ал этишда айнан
ҳ
ҳ
э тиёжманд олатда аёт кечираётган а оли атламларини ани лаб, уларнинг сонини
ҳ
ҳ
ҳ
ҳ
қ
қ
узлуксиз камайтириб боришга жиддий эътибор аратмо имиз лозим.
қ
ғ
169
Ушбу жараённи амалга ошириш ма садида 2016 йилда Самар анд вилояти
қ
қ
бўйича э тиёжманд олатда аёт кечираётган а оли атламларини ани ладик.
ҳ
ҳ
ҳ
ҳ
қ
қ
Ўтказилган тад и отимиз уйидаги натижаларни берди: э тиёжманд оилалар сони
қ қ
қ
ҳ
8111тани ташкил этган олда нафа а олувчилар сони 55433 тани ташкил этган. Ушбу
ҳ
қ
оилалар ўртасида хатлов ўтказилиб, улар уч тоифага ажратилди ва ар бир тоифага
ҳ
нисбатан ани чора-тадбирлар ишлаб чи илди, жумладан:
қ
қ
Биринчи тоифага давлат томонидан кам таъминланган оилалар учун
кўрсатилаётган хизматлардан фойдаланиш ма садида ўз даромадларини яшириб
қ
келаётган ва натижада асоссиз тарзда ижтимоий нафа алар олаётган (чет элдаги
қ
ариндошлари, бозор, уй хўжалигида чорва моллари ва бош а даромад манбалари)
қ
қ
оилалар киритилди. Иккинчи тоифа рўйхатига кам таъминланган оилалар киритилган.
Лекин, ушбу тоифага томор а ер майдонларига эга бўлган ва ундан фойдаланиш
қ
эвазига даромад топиш имконияти мавжуд бўла туриб, кам таъминланган оила
сифатида давлат бюджети мабла ларидан ўринсиз фойдаланаётган оилалар
ғ
киритилди.
Учинчи тоифага ногиронлиги бўлган шахслар, якка-ёл из, бо увчисини
ғ
қ
йў отган, сурункали касал ва 16 ёшга тўлмаган фарзандларини тарбиялаётган
қ
оилалар (оналар) киритилди. Натижада, биринчи ва иккинчи тоифадаги асоссиз
тарзда ижтимоий нафа алар олиб келаётган оилалар (11087 киши) сони 20 фоизга
қ
ма буллаштирилди ва бу 2017 йилда моддий ёрдам 90,0 млн.сўм, 2 ёшгача нафа а
қ
қ
322,6 млн. сўм, 14 ёшгача нафа а 227,2 млн.сўм, жами 639,9 млн.сўм бюджет
қ
мабла лари и тисод илиш имконини берди8. И тисод илинган мабла лардан
ғ
қ
қ
қ
қ
ғ
учинчи тоифадаги оилаларни ижтимоий химоя илиш чоралари, сурункали касал
қ
фу ароларни даволаниш учун имтиёзлар кучайтирилди.
қ
Оила даромадлари ва унинг хизматларга бўлган талаби ўртасидаги узвий
бо ли лик а идаги тад и от натижалари хизмат кўрсатиш со асини, унинг пулли ва
ғ
қ
ҳ қ
қ қ
ҳ
бепул шаклларини, турларини вилоят ва туманлар а олисининг пул даромадларига
ҳ
араб жойлаштириш ва ривожлантиришни режалаштириш, унинг я ин ва узо
қ
қ
қ
келажакдаги исти болларини белгилаш учун асос бўлмо и керак, деган ну таи назар
қ
ғ
қ
шакллантирилди.
Фойдаланилган адабиётлар рўй ати
ҳ
1.
Урунбаева Ю.П.
Хизмат кўрсатиш со асини ривожлантиришнинг назарий
ҳ
муаммолари // «И тисодиёт ва таълим» илмий журнал // №1.
қ
2012. 75-78 бетлар.
(08.00.00; №11).
2.
Урунбаева Ю.П.
Хизмат кўрсатиш со асини ривожлантириш - давр талаби //
ҳ
«Бизнес эксперт» илмий-амалий, и тисодий журнал // №1. 2015. 11-20 бетлар.
қ
(08.00.00; №3).
3.
Урунбаева Ю.П.
Хизмат кўрсатиш со асида инновацион жараёнларни
ҳ
жадаллаштириш давр талаби // «И тисодиёт ва таълим» илмий журнал // №3. 2016.
қ
71-75 бетлар. (08.00.00; №11).
4.
Урунбаева Ю.П
. Повышения уровня жизни населения на основе развитие
сферы услуг и сервиса //«И тисодиёт ва таълим» илмий журнал // №2. 2016. 15-18
қ
бетлар. (08.00.00; №11).
5.
Урунбаева Ю.П.
Мамлакат ижтимоий - и тисодий тара иётида хизматлар
қ
ққ
со асининг ўрни
ҳ
//
«И тисодиёт ва инновацион технологиялар» илмий электрон
қ
журнал, №4, 2016. 10-19 бетлар. (08.00.00; №10).
170
