Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 1/24
159
28-iyun 2024-yil.
УДК:619:636.3:616.9
ИНФЕКЦИОН НЕКРОТИК ГЕПАТИТ ҚЎЗҒАТУВЧИСИНИНГ МОРФО-
ФИЗИОЛОГИК, ТИНКТОРИАЛ, КУЛЬТУРАЛ, БИОКИМЁВИЙ ВА ПАТОГЕНЛИК
ҲУСУСИЯТЛАРИ
Ш. Ҳакимов-
Таянч докторант
Д.И.Салимова-
Кичик илмий ходим
И.Х.Салимов-
Илмий раҳбар
Ветеринария илмий тадқиқот институти
Аннотация:
Қўйларнинг инекцион некротик гепатит касаллиги қўзғатувчиси
Clostridium. novyi
-қатьий анаэроб, ҳаракатланувчи, қалин, полимер таёқча шаклдаги микроб.
Ташқи муҳитда ва ноқулай шароитларда спора ҳосил қилади. Оддий озуқа муҳитларида
вегетацияланмайди. Китт-Тароцци муҳитида вазелин мойи остида-лойқа ҳосил қилади ҳамда
кам газ пуфакчалари пайдо бўлади. Сутни секин ивитади, желатинани эритади. Кучли заҳар
ажратади. Денгиз чўчқалари юқтирилса 12-36 соатда ўлади Инексия жойида бириктирувчи
ва унинг ёнидаги мушаклар сарғиш ёки оч-пушти рангдаги илвирасимон шиш ҳосил қилади.
Мушаклар оч рангда, ички аъзолар ўзгаришсиз бўлади.
Аннотация:
Клостридии – возбудитель некротического гепатита овец. Новый строгий
анаэробный, подвижный, толстый полимерный микроб палочковидной формы. Образует
споры во внешней среде и при неблагоприятных условиях. На обычных питательных средах
не вегетирует. В среде Китта-Таротци вазелин образует мутность и появляется мало
пузырьков газа. Медленно растапливает молоко и растворяет желатин. Выпускает сильный
яд. При заражении морские свинки погибают через 12-36 часов. В месте инъекции в
соединительной ткани и прилегающих мышцах появляется желтоватая или бледно-розовая
припухлость. Мышцы бледные, внутренние органы без изменений.
Abstract:
Clostridium, the causative agent of sheep injectable necrotic hepatitis. A new
strict anaerobic, motile, thick, polymeric rod-shaped microbe. Forms spores in the external
environment and under adverse conditions. Does not vegetate in normal nutrient media. In the Kitt-
Tarottsi medium, petroleum jelly forms a turbidity and few gas bubbles appear. Slowly melts the
milk and dissolves the gelatin. Releases strong poison. Guinea pigs die in 12-36 hours if infected.
At the site of injection, the connective tissue and adjacent muscles develop a yellowish or pale pink
swelling. Muscles are pale, internal organs are unchanged.
Калит сўзлар:
Инфекцион некротик гепатит
,
қўй, Китт-Тароции, қўзғатувчи,
Сl.Novyi, патологик намуна, анаэроб, спора, клостридиоз, денгиз чўчқачаси.
Kириш:
Республикамизнинг
қоракўлчилик
хўжаликлари,
фермерлар
ва
фуқараларнинг шаҳсий хўжаликлардаги қўйлар учун ўта хавфли юқумли касалликлардан
ҳисобланган инфекцион некротик гепатит касаллигининг олдини олиш долзарб муаммо
бўлиб қолмоқда. Ушбу касаллик географик минтақа ва иқлимдан қатьий назар дунёнинг
қўйчилиги ривожланган барча мамлакатларида тарқалган. Бу касалликнинг ҳозирги вақтда
айрим ҳолларда қўйлар орасида учраб туриши муаммо жиддийлашишига сабаб бўлмоқда.
Қўйларнинг инфекцион некротик гепатит касаллигидан келадиган асосий иқтисодий
зарар касал қўйларнинг нобуд бўлиши, мажбурий сўйилган қўйларнинг гўшти истеьмолга
яроқсизлиги сабабли уларни ёқиб юборишга ёқилғи сарфланиши ва ушбу касалликка қарши
ўтказиладиган олдини олиш тадбирларига кетадиган ҳаражатларни ўз ичига олади.
Қўйларнинг инфекцион некротик гепатит касаллигини даволаш ишлари ҳамма вақт
ҳам кутилган натижани бермайди, чунки бу касаллик оқибатида ҳайвонлар қисқа вақт ичида
нобуд бўлади. Инфекцион некротик гепатит касаллигига қарши курашишда касалликнинг
олдини олиш тадбирлари муҳим ва асосий ўрин эгаллайди. Шунинг учун ушбу касалликка
қарши самарали чора-тадбирлар яратишда, аввало, унинг эпизоотик ҳолатини ўрганиш,
Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 1/24
160
28-iyun 2024-yil.
ташҳис қўйиш, олдини олиш усулларини ўзлаштириш ва инфекцион некротик гепатит
касаллигидан қўзғатувчиларнинг маҳаллий штаммларини ажратиш, уларнинг культурал-
морфологик ва биологик хусусиятларини ўрганиш, келажакда «Қўйларнинг инфекцион
некротик гепатит касаллигига, қарши вакцина» яратиш долзарб муаммолардан ҳисобланади.
Тадқиқот материаллари ва услублари.
Қўйларнинг Инфекцион некротик гепатит
касаллигига эпизоотик ҳолатини ўрганиш учун, авволо, Самарқанд вилояти Пайариқ,
Иштихон, Жомбой ва Нуробод туманларида, Қашқадарё вилоятининг Қарши, Шахрисабз,
Китоб туманларининг бир қатор хўжаликларига ҳизмат сафарлари уюштирилиб, жойларда
фаолият кўрсатаётган ветеринария мутахассислари билан ҳамкорликда касаллик ҳақида
маьлумотлар тўпланди ва ушбу ҳудудларда 1200 бошдан ортиқ қўй ва қўзилар клиник
текширилди. Текширишлар натижасида қўйларнинг инфекцион некротик гепатит касаллиги
баьзи жойларда тез-тез учраб туриши аниқланди ва ушбу касаллик бўйича эпизоотик ҳолат
йилдан-йилга мураккаблашиб бораётгани маьлум бўлди.
Инфекцион некротик гепатит касаллиги қўзғатувчиларнинг маҳаллий штаммларини
ажратиш, уларнинг культурал-морфологик ва биологик ҳусусиятларини ўрганиш ишлари
Самарқанд вилоятининг қатор ҳўжаликларида олиб борилди. Бунда 700 бошдан зиёд қўй
клиник кўрикдан ўтказилди. Касаллик қўзғатувчисини ажратиш мақсадида нобуд бўлган
қўйлардан патологик материаллар олинди. Олинган патологик материаллардан асептика
қоидаларига риоя қилинган ҳолда буюм ойначаларига босма суртмалаб тайёрланиб, Грам
усулида бўялди ва бактериологик текширилди. Бунинг учун материалнинг юзаси
қиздирилган скалпел билан куйдирилиб, ўша жойига Пастер пипеткаси санчилиб стерил
ҳолда суюқлик олинди ва ёниб турган спиртовка устида Китт-Тароцци озуқа муҳитининг
тубига экилди. Озуқа муҳити 37°С ҳароратли термостатга қўйилди. Озуқа муҳитида касаллик
қўзғатувчисининг бор-йўқлиги озуқа муҳитининг тиниқлиги ўзгариши, газ пуфакчалари
пайдо бўлишига қараб аниқланди. Сўнгра улардан суртмалар тайёрланиб, Грам усулида
бўялди ва микроскопия қилинди. Патологик материал олишнинг иложи бўлмаган ҳолларда
лабораторияда бактериологик текширишлар ўтказиш учун ушбу ҳўжаликларнинг қўйлар
боқиладиган яйлов ва далаларидан 500 дан ортиқ намуна (озуқа, тупроқ, сув ва гўнг) олинди.
Шу билан бирга, касалланиб ўлган қўй билан ёнма-ён сақланган, боқилган қўйлардан 100
дан ортиқ қон намунаси олиниб, лабораторияда қўзғатувчини ажратиш ишлари амалга
оширилди. Нобуд бўлган қўй билан ёнма-ён сақланган қўйлардан олинган қон ва сув
намуналари тўғридан-тўғри Китт-Тароцци озуқа муҳитларига экилиб, термостатга 37°С га
қўйилди. Қўйларга бериладиган озуқа эса аввал яхшилаб майдаланди, сўнг илиқ физиологик
эритмада ивитилиб, 4 қават докадан сиздирилди. Сиздирилган суюқлик дақиқасига 3000
айланиш тезликда 10-15 дақиқа центрифуга қилинди. Суюқликнинг юқори қисми сўриб
олинди ва Китт-Тароцци озуқа муҳитига экилди. Муҳит 37°С га термостатга қўйилди.
Тупроқ ва гўнг намуналари ҳам илиқ физиологик эритмада эритилди. 4 қават докадан
сиздирилиб, суюқлик дақиқасига 3000 айланиш тезликда 10-15 дақиқа центрифуга қилинди.
Суюқликнинг юқори қисми сўриб олиниб, Китт-Тароцци озуқа муҳитига экилди ва 37°С га
термостатга қўйилди. Озуқа муҳитида чщкма пайдо бўлиши ва кам газ пуфакчалари пайдо
бўлишига қараб Cl.Novyi қўзғатувчиларининг борлигига ишонч ҳосил қилиниб, улардан
суртмалар тайёрланди ва Грам усулида бўялиб, микроскопия қилинди. Шу усулда ушбу
намуналарда қўзғатувчи бор йўқлиги аниқланди. Ажратилган қўзғатувчи штаммлари доимий
равишда махсус озуқа муҳитларига экилиб сақлаб турилди.
Ажратилган қўйларда инфекцион некротик гепатит касаллиги қўзғатувчиларининг
культурал-морфологик хусусиятларини ўрганишда унинг оддий ва махсус озуқа
муҳитларида ўсиши, шу билан бирга желатина, саҳароза, сутга таьсири ҳамда токсин ҳосил
қилиши, газ ажратиши ва уларнинг шакли, жойлашиши, осилган томчида уларнинг
ҳаракатчанлиги, ҳивчинлари бор-йўқлиги, Грам усули бўйича қандай бўялиши, спора ҳосил
қилишига эьтибор қаратилди.
Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 1/24
161
28-iyun 2024-yil.
Қўйларнинг инфекцион некротик гепатит касаллигининг янги ажратилган маҳаллий
штаммларининг биологик ҳусусиятларини ўрганишда денгиз чўчқаларидан фойдаланилди.
Бунда қўзғатувчиларнинг вирулентлиги, патогенлиги юқтириш дозаси (ЎД
100
) аниқланди.
Шунингдек денгиз чўчқалари организмига таьсири ўрганилди.
Тадқиқот натижалари:
Китт-Тароцци
озуқа муҳитига экилган қўзғатувчилар 24
соатдан кейин олиб текширилганда озуқа муҳитларининг ранги ҳиралашгани озуқа муҳити
юзасига газ пуфакчалари сизиб чиққанлиги кузатилди. Сўнгра улардан буюм ойначаларига
суртмалар тайёрланиб, Грам усулида бўялиб, микроскопия қилинди. Микроскопия
натижаларига кўра кўриниш майдончасида 5-6 тадан жойлашган калта занжирча шаклида
жойлашган микроблар борлиги аниқланди. Грамм бўйича мусбат тайёқчалар унчалик узун
бўлмаган занжирчалар ва спора ҳосил қилиши аниқланди. Осилган томчи усулида
текширилганда ушбу таёқчалар ҳаракатчанлиги маьлум бўлди. Ушбу микроб оддий озуқа
муҳитларида (ГПҚ, ГПА) ўсмаслиги, фақат анаэроб шароитда, вазелин ёғи остида ўсиши
аниқланди. Жигарли озуқа муҳитларида чўкма хосил қилиши ва кам газ пуфакчалари ҳосил
қилган ҳолда яхши кўпайиб, 24 соатдан кейин микроблар осонгина парчаланиб кетадиган
чўкма кўринишида чўкиб, озуқа муҳити рангини тиниқлаштириши тадқиқотлардан маьлум
бўлди. Микроб сутни секин ивитди, желатинани секин эритди, глюкоза ва глицеринни
парчалади. Индол ва сероводород ҳосил қилмади. Ушбу тадқиқотлар натижаларида Cl. Novyi
ажратилди. Ажратилган касаллик қўзғатувчисининг Китт-Тароцци озуқа муҳитида ўсган бир
кунлик куьтураси билан денгиз чўчқалари тери остига 0.5 мл миқдорда зарарлантирилди.
Денгиз чўчқаларида 36-48 соат оралиғида тана ҳароратининг 40.3°С гача кескин
кўтарилиши, юрак уриши дақиқасига секинлашди, кўз шиллиқ пардарнинг қизариши,
иштаҳанинг йўқолиши, бурун ва оғиз бўшлиғидан қонли суюқлик оқиши каби белгилар
намоён қилган ҳолда нобуд бўлишди. Ҳаракат координацияси бузилди, Ўлган денгиз
чўчқачалари текширилгандан қўзғатувчи юборилган жойда шиш борлиги, жуни тушгани,
териси тўқ қизил-кўкиш рангдалиги ва теридан қизғиш суюқлик сизиб чиқиши кузатилди.
Улар ёриб кўрилганда қўзғатувчи юборилган жойда бириктирувчи ва унинг ёнидаги
мушаклар сарғиш ёки оч-пушти рангдаги илвирасимон шиш ҳосил қилади. Мушаклар оч
рангда, ички аъзолар деярли ўзгаришсиз бўлди. Жигардан олинган патологик намунадан
Китт-Тароцци озуқа муҳитига қайта экилганда улардан ажратилган бацилла четлари
қирқилган ёки ярим айлана шаклидаги Грам бўйича мусбат бўялган таёқчалар, унчалик узун
бўлмаган занжирчалар ва спора ҳосил қилиши маьлум бўлди. Ажратилган микроб
қўйларнинг инфекцион некротик гепатит касаллиги қўзғатувчиси Cl. novyi эканлиги ҳақида
хулоса қилинди. Ушбу қўзғатувчининг кучли токсин ҳосил қилишини аниқлаш мақсадида
Китт-Тароцци озуқа муҳитида ўсган бир кунлик культураси олиниб, дақиқасига 3000
айланиш тезликда центрифуга қилинди. Центрафуга қилинган культуранинг микроблари
идиш тубига чўкиб, чўкманинг юқори тиниқ қисми сўриб олинди. Сўриб олинган суюқлик 1
мл миқдорда денгиз чўчқачаларининг қорин териси остига юборилди . Ушбу денгиз
чўчқачалари кучли токсин таьсири натижасида нафас олиши ва юрак уриши тезлашиб, ич
кетиш, тана ҳароратининг кўтарилиши, иштаҳа йўқолиши каби клиник белгиларни намоён
қилган ҳолда нобўд бўлди. Юқорида келтирилган текширишлар натижалари асосида
ажратилган микроб қўйларнинг инфекцион некротик гепатит касаллиги қўзғатувчиси
Сl.Novyi эканлиги исботланди.
Янги ажратилаган қўзғатувчи патогенлигини аниқлаш мақсадида тажриба учун уч
бош денгиз чўчқачаси олинди ва улар қўзғатувчининг Китт-Тароцци озуқа муҳитида озуқа
муҳитида ўсган бир кунлик культураси билан мускул орасига 0.5 мл миқдорда
зарарлантирилди. Зарарлантирилган денгиз чўчқачалари устидан назорат ўрнатилди. Улар 24
соатдан 48 соатгача бўлган вақт мобайнида нобуд бўлишса, ушбу ажратилган қўзғатувчи
етарли даражада патоген ҳисобланади. Тажрибадаги зарарлантирилган денгиз чўчқачалари
18-26 соат мобайнида касалликка ҳос бўлган клиник белгиларни намоён қилган ҳолда нобуд
бўлишди ва бу янги ажратилган қўзғатувчи юқори патоген деган хулоса қилинди.
Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 1/24
162
28-iyun 2024-yil.
Ушбу қўзғатувчининг денгиз чўчқачалари учун юқтириш дозасини (ЎД
100
) аниқлаш
учун 9 бош денгиз чўчқаси олиниб, улар учтадан уч гуруҳга бўлинди. Биринчи гуруҳ
чўчқачалари қўзғатувчининг Китт-Тароцци озуқа муҳити ўсган бир кунлик культураси билан
мускул орасига 0.3 мл миқдорда, иккинчи гуруҳ чўчқачалари 0.4 мл миқдорда, учунчи гуруҳ
чўчқачалари эса 0.5 мл миқдорда зарарлантирилди. Ушбу учала гуруҳ чўчқачалари доимий
назоратда бўлди. 36-48 соат мобайнида гуруҳдаги денгиз чўчқачаларини 100% нобуд қилган
энг кам доза юқтириш дозаси деб кабул қилинди. Ушбу тажрибада биринчи гуруҳ
чўчқачалари 48-72 соатда, иккинчи гуруҳ чўчқачалари 36-48 соатда ва учинчи гуруҳ
чўчқачалари эса 24-36 соат давомида нобуд бўлишди. Ушбу қўзғатувчининг денгиз
чўчқачалари учун юқтириш дозаси 0.4 мл эканлиги аниқланди.
Хулосалар.
1.
Ажратилган касаллик қўзғатувчиси Cl. novyi анаэроб шароитда ўсиши, газ
пуфакчалари ҳосил қилиши, сутни секин ивитиши, желатинани секин эритиши, глюкоза ва
глицеринни парчалаши, индол ва сероводород ҳосил қилмаслиги каби культурал-
морфологик хусусиятларга эга эканлиги аниқланди.
2.
Ажратилган касаллик қўзғатувчисининг патогенлиги юқори даражада эканлиги
исботланди.
3.
Ажратилган касаллик қўзғатувчининг денгиз чўчқачалари учун юқтириши дозаси
0.4 мл эканлиги аниқланди.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР.
1.
Salimov, X. S., A. A. Qambarov, and I. X. Salimov. "Epizootologiya va infeksion
kasalliklar."
Darslik Toshkent-2020 yil
.
2.
Хакимов, Шорасул, and Илхом Салимов. "Эпизоотология инфекционно-
некротического гепатита овец."
Перспективы развития ветеринарной науки и её роль в
обеспечении пищевой безопасности
1.1 (2022): 195-198.
3.
Ҳакимов, Ш., and И. Х. Салимов. "NИНФЕКЦИОН НЕКРОТИК ГЕПАТИТ
КАСАЛЛИГИНИ КЛИНИК БЕЛГИЛАРИ"
AGROBIOTEXNOLOGIYA VA VETERINARIYA
TIBBIYOTI ILMIY JURNALI
2.5 (2023): 62-64.
4.
Салимов, Илхом Хаитович. "ҚЎЙЛАРНИ ИНФЕКЦИОН НЕКРОТИК ГЕПАТИТ
КАСАЛЛИГИ ЭПИЗООТОЛОГИЯСИ Ҳакимов Шорасул."
ВЕТЕРИНАРИЯ ФАНИНИНГ
ИСТИҚБОЛЛАРИ ВА УНИНГ ОЗИҚ-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДАГИ
ЎРНИ 1-қисм
(2022): 195.
5.
Salimov, Ilkhom, et al. "Specific prevention of emphysematous carbuncle of cattle and
sheep."
BIO Web of Conferences
. Vol. 95. EDP Sciences, 2024.
6.
Ilkhomovich, Klichov Odil, and Salimov Ilkhom Khaitovich. "Infectious Anaerobic
Enterotoxemia Disease of Sheep."
Central Asian Journal of Medical and Natural Science
4.3
(2023): 99-105.
7.
Тураев, Ш. К., and И. Х. Салимов. "ҚОРАМОЛЛАРНИ ҚОРАСОН
КАСАЛЛИГИГА ДИАГНОЗ ҚЎЙИШ."
AGROBIOTEXNOLOGIYA VA VETERINARIYA
TIBBIYOTI ILMIY JURNALI
2.11 (2023): 5-8.
8.
Ilkhomovich Klichov Odil, Khakimov Shorasul and Salimov Ilkhom Khaitovich.
"Infectious Enterotoxemia Disease of Sheep Epizootology."
Web of Scholars: Multidimensional
Research Journal
1.7 (2022): 70-73.
9.
Салимов, И. Х., Д. И. Салимова, and Р. М. Уракова. "ИЗУЧЕНИЕ
КЛИНИЧЕСКИХ ПРИЗНАКОВ И ПАТОЛОГОАНАТОМИЧЕСКИХ ИЗМЕНЕНИЙ ПРИ
ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНОМ БРАДЗОТЕ ОВЕЦ."
10.
Ergashev1 N.B., Mengliyev1 G‘.A., Salimov I.X.
“
Qo‘ylarning bradzot kasalligiga
qarshi nomdosh vaksinalarning immunogenligini laboratoriya sharoitida taqqoslab o‘rganish”
“Oziq-ovqat xavfsizligi:Global va milliy muammolar mavzusida Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
22-23 fevral Samarqand-2024. Veterinariya meditsinasi журнали. Махсус сон 1. 161-163 bet.
