ILM – FAN TA’LIMDA INNOVATSION
YONDASHUVLAR, MUAMMOLAR, TAKLIF
VA YECHIMLAR
Respublika miqyosidagi ilmiy- ommabop
konferensiya
KONFERENSIYA |
103
“Ingliz va o'zbek tillaridagi inson
harakterini ifodalovchi frazeologizmlarning
o'ziga hos xususiyatlari”
Kodirova Dilobar
Toshkent shahar Oriental Universiteti
Filologiya fakulteti Lingvistika yo’nalishi magistri
Ilmiy rahbar: O’zbekiston davlat jahon tillari Universiteti professori, filologiya
fanlari doktori (DSc)
Ahmedov Oybek Saporboyevich
https://doi.org/10.5281/zenodo.10663750
Keywords: Kalit so'zlar: harakter, xususiyatlar, frazeologizmlar, birliklar, inobiy
fazilatlar, kritika.
Abstract
Annotatsiya:
Ingliz
va
o'zbek
tillarida
inson
harakterini
ifodalovchi
frazeologizmlarning o'ziga xos hususiyatlari haqida fikr yuritilgan.
ILM – FAN TA’LIMDA INNOVATSION
YONDASHUVLAR, MUAMMOLAR, TAKLIF
VA YECHIMLAR
Respublika miqyosidagi ilmiy- ommabop
konferensiya
KONFERENSIYA |
104
Òzbek tilida ham, inson xarakterini ifodalovchi birliklar mavjud. "Yo'qolgan
qo'lga to'y" ifodasi insonning ishonchli, yordamsevar va do'stona bo'lishiga asoslangan.
Bunday insonlar do'stlarning yordamini qabul qilishadi va ularning muammo va
muammolari bilan yaxshi ko'rishadi. "Boshqa otliqqa tosh" ifodasi esa insonning
jiddiy, qamrovli va xavfli bo'lishiga asoslangan. Bunday insonlar muammo va
muammolarni hal qilish uchun jiddiy vaqt va kuch sarflaydilar. Shuningdek, "o'tgan
qiziq" ifodasi insonning o'tgan yoshida yoki hayotida yuzaga kelgan muammo va
muammolari bilan bog'liq. Bunday insonlar o'tgan xatoliklari bilan yuzlashadi va
ularni hal qilish uchun qo'l kelishadi. Bularning hammasi, lingvomadaniy
xususiyatlarga ega. Frazeologik birliklar, tillarimizda insonning xarakterini
ifodalash uchun keng qo'llaniladi va ularning tarjimasi va tushuntirilishi tilning
madaniy xususiyatlariga asoslangan Insonning ruhiy holati va his-tuyg'ulari uning
nutqi va tashqi ko’rinishi orqali namoyon bo’ladi. Nutqning ta'sirchanligi va
emotsionalligini oshirishga xizmat qiladigan so'zlar, shuningdek, frazeologik
birliklar o'z ma'nolari bilan inson ruhiyatiga ta'sir etish xususiyatiga ega. Shu boisdan
fikrni tinglovchiga yetkazishda frazeologizmlar ham boshqa til birliklari singari voqea-
hodisalarni aks ettirishda o’ziga xos ta’sirchanligi bilan ajralib turadi.
Ularning asosiy ahamiyati nutqni ifodalashda unga hissiy rang berish va
uning ma'nosini mustahkamlashdan iboratdir. Insonlardagi ichki kechinmalarning
hissiyot, kayfiyat va hayajon tarzida botiniy shaklda boshdan kechirilishi bilan bir
qatorda tashqi ruhiyatda seziladigan darajada zohiriy belgilar ham yuzaga chiqadi.
ILM – FAN TA’LIMDA INNOVATSION
YONDASHUVLAR, MUAMMOLAR, TAKLIF
VA YECHIMLAR
Respublika miqyosidagi ilmiy- ommabop
konferensiya
KONFERENSIYA |
105
Masalan, qo’l va gavdaning ma’noli harakatlari, yuzning ifodali harakatlari (mimika),
ovoz ohangi, ko’z va yuz rangining o’zgarishi, turq-tarovati, ko’z qorachig’ining
kengayishi yoki torayishi kabilar shular jumlasidandir. Bunday ruhiy kechinmalarni til
orqali ifodalash uchun aksariyat hollarda frazeologik iboralar eng samarali vosita
sanaladi. Masalan, frazeologiyada insonning ichki kechinmalarini asosan, uning
ovoz ohangi, jismoniy harakati, yuz tuzilishi, ko’z qarashlari va yonoqlar rangi orqali
ifodalovchi iboralar dominant birliklar hisoblanadi.
Inson xarakterini ifodalovchi frazeologik birliklar ingliz va òzbek tillarida bir
necha turlarda mavjud. Bu birliklar, insonning davranishini, shaxsiylikni, jamiyat
bilan muloqot qilishini va boshqa xususiyatlarini ifodalash uchun ishlatiladi. Ingliz
tilida, "to wear one's heart on one's sleeve" ifodasi insonning o'zining hissiyotlarini
ochiq ko'rsatishiga va uning xavfli yoki xavfsiz bo'lishiga asoslangan. Bunday insonlar
ochiq, ehtiyotkor yoki qo'rqoq bo'lishi mumkin. Boshqa bir frazeologik birlik, "to have
a thick skin", insonning kambag'al, qattiqroq yoki qabul qilishga tayyor bo'lishini
anglatadi. Bu insonlar kritikaga to'g'ri kelishadi va ularning o'zining fikr-
mulohazalari bilan aynan qarashli bo'lishi mumkin.
Shundan kelib chiqqan holda tilda his-tuyg'uning frazeologik birliklar
yordamida ifodalanish holatini umumiy tarzda quyidagicha izohlash mumkin:
daxshatdan qichqirmoq; g’azabdan bo’kirmoq; quvonchdan osmonga sakramoq;
turgan joyida qotib qolmoq; ko'zlari katta –katta bo’lmoq; ko’zlari quvonchdan
ILM – FAN TA’LIMDA INNOVATSION
YONDASHUVLAR, MUAMMOLAR, TAKLIF
VA YECHIMLAR
Respublika miqyosidagi ilmiy- ommabop
konferensiya
KONFERENSIYA |
106
porlamoq; hayotga kulib boqmoq; og'zi qulog'ida bo'lmoq; baxtdan huzurlanmoq;
Frazeologik birliklarning emotsionalligi insonning turli xil his-tuyg’ulari, hamda
shaxs-predmetlarga nisbatan subyektiv munosabatlarini ifodalash bilan bog’liqdir.
Bunday emotsionallik bir vaqtning o’zida ikki ma’noning reallashuvi va obrazlilik
natijasida yuzaga chiqadi. Darhaqiqat, rang komponentli FBlar qo’rquv, shodlik,
azoblanish, hayrat, g'azab, taajjub, norozilik, uyat, g‟am, qayg‟u, tushkunlik kabi
emotsional xususiyatlarni ifodalash imkoniyatiga ega. Bunday ruhiy hayajon va
harakat turlari insonning ichki his-tuyg’ulariga xos holat tarzi bo’lib hisoblanadi. His-
tuyg’ular albatta, ikki qutbli –ijobiy yoki salbiy, ya’ni yoqimli va yoqimsiz bo’ladi.
kayfichog’lik, sovuq ranglar esa ma’yuslik tuyg’usini uyg’otadi . Biroq, bunday qarash
frazeologiyada qisman mos kelishi mumkin. Negaki, har bir rang frazeologik birlik
tarkibida kelganda, turlicha ma’no kasb etadi. Xususan, ijobiy fazilatlarni ham,
shu bilan bir qatorda, salbiy xususiyatlarni ham ifodalashi mumkin. Quyida ular
xususida alohida to’xtalib o’tamiz: ruhiyatni tasvirlovchi FBlar tarkibida qo’rquv,
sarosima, g’azab kabi ma’nolarni anglatib kelishi mumkin. Masalan: dokadek oqarib
ketmoq; Frazeologik iboralar inson ruhiyatiga aloqador xususiyatlarni ifodalashda,
asosan, g’azab, rashk, qo’rquv va sovuqlik kabi tushunchalarni aks ettiradi. Masalan:
g’azabi qaynamoq; qattiq rashk qilmoq; qattiq qo’rqib ketmoq; sovuqdan ko’karib
ketmoq. g’azab otiga minmoq ; darrov ko’ngliga olmoq (ta’sirlanmoq); joni xalqumiga
kelmoq; yo’qotib qo’ymoq (dovdiramoq); o’zini osmonda his qilmoq (kayf-safo
qilmoq) kabilar hisoblanib, ular inson ruhiyatiga oid xususiyatlarni ifodalashda,
ILM – FAN TA’LIMDA INNOVATSION
YONDASHUVLAR, MUAMMOLAR, TAKLIF
VA YECHIMLAR
Respublika miqyosidagi ilmiy- ommabop
konferensiya
KONFERENSIYA |
107
asosan, ikkiyuzlamachilik va g’azab tushunchalarini ifodalashga xizmat qiladi. Masalan:
majburan kulmoq; iljaymoq; g’azabi qaynamoq; birovning adabini berib qo’ymoq.
O’zbek tili ham turli insonning emotsional holatini ifodalovchi frazeologik birliklarga
boy hisoblanadi. Quyida o’zbek tilida emotsional holatni bilidiruvchi iboralardan
misollar keltiramiz: “hafsalasi pir bo’lmoq” –juda ham yomon, tushkun emotsional
holatda bo’lmoq, “jazavaga tushmoq” –vahimali holatda bo’lmoq, kapalagi uchib
ketmoq –qandaydir hayratli holatda bo’lmoq,g’am g’ussaga botmoq–chuqur qayg’uda
bo’lmoq, tushkunlikga tushgan, nima qilishini bilmaslik, ko’ngli joyiga tushgan–ichki
olami tinch, xotirjam, arvoxdek oppoq–nima qilishini bilmaydi, murakkab holatga
tushib qolgan, qo’rqib qolgan, to’nini teskari kiymoq-g’azablanmoq, chap tomoni
bilan turmoq-kayfiyati yaxshi emas. Bular hammasi bu turga misol bo'ladi
References
1.Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиалогия. - Москва, 1988г (256-
260 bet)
2.T. Mirzayev O'zbek xalq maqollari. – Toshkent: Sharq, 2012 (3-10 bet)
3.O'tkir Hoshimov Ikki eshik orasi. – Toshkent: G‟ofur G‟ulom nomidagi adabiyot
va san'at nashriyoti, 1989 (510-536 bet)
ILM – FAN TA’LIMDA INNOVATSION
YONDASHUVLAR, MUAMMOLAR, TAKLIF
VA YECHIMLAR
Respublika miqyosidagi ilmiy- ommabop
konferensiya
KONFERENSIYA |
108
4.Кухарева
Е.В
Типологические-универсальное
и
национально-
специфическое в арабских пословицах и поговорках. Ч.2.- М.: РУДН, 2003г (130-
150 bet)
