37
ТИЛШУНОСЛИК
2018/1
ойбек ахмедов
иªтисодиЁт терминологиЯсида синонимиЯ
(инглиз ва Ўзбек тиллари мисолида)
маºолада ўзбек ва инглиз тилларининг иºтисодиёт терминологиясидаги синонимия
³одисаси илмий жи³атдан ўрганилган. терминлар таржимасида синонимия ижобий ³одиса
эмаслиги таъкидланган ва терминологияда учрайдиган синонимларнинг турлари, уларнинг
ўзлашма ºатлами, ³осил бўлиш йўллари чо½иштирилаётган тиллар асосида амалий мисоллар
билан ёритилган.
калит сўзлар:
терминология, синонимия, лексик синонинимлар, семантика, термин, лексе
-
ма, тилшунослик, таржима, муºобиллик, лу½ат, ясама сўзлар.
В этой статье раскрывается проблема синонимии в экономической терминологии на
примере английского и узбекского языков. Подчеркивая, что в переводе терминов явление
синонимии не считается положительным, на материале сопоставляемых языков освещают
-
ся встречающиеся в терминологии типы синонимов, их заимствованный пласт и способы
формирования.
ключевые слова:
терминология, синонимия, лексические синонимы, семантика, термин,
лексема, лингвистика, перевод, эквивалентность, словарь, производные слова.
This article deals with the problem of synonymic phenomena in terminology of texts on
economy based on the English and Uzbek languages. Using synonymic units in translation
of terms, being a positive phenomenon has been accentuated. As well as types of synonyms,
loan words (borrowing layer), wordformation ways in terminology were highlighted with
the help of practical examples in comparing languages.
Key words:
Terminology, synonyms, lexical synonyms, semantics, term, lexeme, linguistics,
translation, equivalence, dictionary, derivational words.
Бугунги тилшунослик фанида терминлар синонимияси энг долзарб ва ечи
-
ми мураккаб бўлган муаммолардан ³исобланади. Хусусан, синоним терминлар
билан умумадабий тилдаги синонимия тушунчалари ўртасидаги тафовут масала
-
лари ³али тўлаºонли тадºиº этилмаган.
р.а. Будаговнинг таърифича, “Синонимлар, маъноси бирбирига яºин, та
-
лаффузи эса турлича бўлган, бир тушунчанинг турли ºирраларини ифодаловчи
сўзлардир”[1]. а.П. Евгеньева эса синонимияни шундай таърифлайди:
Синонимлар – семантик жи³атдан бирбирига яºин ёки ўхшаш тушун
-
чани ифодалайдиган ва маъно белгиларига ёхуд услубий бўё½ига кўра ўзаро
фарºланадиган лексемалардир”[3]. шунга мувофиº, и.Сиддиºова сўзларнинг
ойбек ахмедов –
Ўзджту доценти, филология фанлари доктори.
38
ТИЛШУНОСЛИК
2018/1
синонимлигини аниºловчи мезон сифатида уларнинг матнда лексик жи³атдан
ўзаро алмашуви эканлигини ºайд этади. масалан: “лингвистика” ва “тилшунос
-
лик”, “опий ва опиум”, “автожир” ³амда “геликоптер”[9] ва б.
демак, уларнинг фикрича, лексемаларнинг ўзаро синоним бўлиши семан
-
тик ўхшашлик ва яºинликка эга бўлиши билан белгиланади.
илмий манбаларда терминологик синонимия масаласига турлича ºарашлар
мавжуд бўлиб, аксарият тилшунослар синонимияни терминларнинг аниºлигини
саºлаш учун уларни камайтириш тарафдори. айрим олимлар эса термино
-
логияда синонимларнинг мавжуд бўлишига табиий ³одиса деб ºарайди. Бу
ўринда, терминология тарихи билан махсус шу½улланган л.кутина: “термино
-
логия со³асида кенг тарºалган синонимия ³одисаси терминологик тизимларнинг
шаклланиши учун характерлидир”[4], — деб таъкидлайди
Іар ºандай тилнинг бойлигини кўрсатувчи омиллардан бири бўлган сино
-
нимлар, айниºса, нутºнинг бадиий ва публицистик услублари учун жуда ºўл ке
-
лади, о½заки ва ёзма нутºни такрорлардан, ½ализликлардан озод ºилади. Бироº
синонимия ³одисаси терминологик тизимлар учун салбий ³олат ³исобланади. Си
-
ноним терминлар, биринчидан, киши хотирасига ортиºча юк бўлиб тушади, са
-
баби кўплаб тушунчаларни ўзлаштириш билан бирга, уларни англатувчи янада
кўп терминларни эслаб ºолишга тў½ри келади. иккинчидан, уларнинг мавжудли
-
ги натижасида семантик жи³атдан бирбиридан фарºланиш “хавфи” ту½илади.
Сўзларнинг маъновий ўхшашлиги (синонимлиги), уларнинг ³осил бўлиши,
типологик жи³атдан турларга (лексик, грамматик, контекстуал, фразеологик, сти
-
листик) ажратиш масалалари, синтагматик ва парадигматик таснифлари, сўз тур
-
кумлари (от, сифат, феъл) синонимияси, синонимик парадигмани шакллантирув
-
чи тамойиллар ва кодификацион асослари, кўп тилли синоним лу½атлар тузишда
лексемаларнинг асосий лексикографик хусусиятлари, терминлараро учровчи си
-
нонимлар, лексик, стилистик ва фразеологик синоним бирликлар, уларнинг бади
-
ий, драматик ³амда насрий асарлардаги муаммоли масалалар и.а.Сиддиºованинг
докторлик диссертациясида батафсил ифодасини топган[9].
Синонимларнинг умумадабий тилда мавжудлиги ва ºўлланилиши салбий
³одиса эмас, албатта. Бироº терминологияда турли хил синонимлардан фой
-
даланиш ижобий ³олат эканлигини инкор этган ³олда иºтисодиёт термино
-
логиясида кўп учрайдиган синоним терминларнинг хилмахил кўринишларини
ºуйидагиларга ажратиб та³лил ºилиш мумкин.
лексик синонимия. Ўзбек тили иºтисодиёт терминологиясида тезтез уч
-
раб турадиган бу хилдаги синонимия, ўз навбатида, яна бир неча гуру³ларга
бўлинади:
а) асли ўзбекча (умумтуркий) лексемаларнинг ўзаро синонимияси сотиб
олиш – харид ºилиш; ºиймат – таннарх; текшириш – назорат ва б.
б) шундай терминлар билан форстожикча ёки арабча, ёхуд русчабайнал
-
милал лексемаларнинг ўзаро синонимияси жарима – пеня; даллол – брокер;
бадал – взнос; даромад – фойда – тушум – прибыл.
39
ТИЛШУНОСЛИК
2018/1
айтиш жоизки, арабча, форстожикча ва русча байналмилал иºтисодиёт
терминларининг ўзбекча муºобилларини топиб ºўллаш, уларнинг саводли ёзи
-
лиши ³амда ўºилишини таъминлаш, иºтисодиёт со³асида кенг ºўлланиладиган,
фаол терминларнинг изо³ли, ºомусий лу½атларини яратиш келажакдаги долзарб
вазифалардан биридир.
Ўзбек тили лу½авий таркибининг асосини ташкил этувчи асли ўзбекча, форс
тожикча, арабча лексемалардан иборат иºтисодиёт терминлар синонимиясини тур
-
ли хил лу½атларда ва бошºа манбаларда кўплаб учратиш мумкин. Ўзбек халºи та
-
рихий ўтмишда араб, форс, тожик ва бошºа миллат вакиллари билан дўстликда,
иноºликда яшаб келганлигидан далолат беради. Ўзбекча синоним терминларнинг
инг лиз тилидаги муºобили ягона термин орºали ифодаланиши эса ºиёсланаётган
тиллар иºтисодиёт терминологиясининг тафовутли жи³атларини кўрсатади. Фи
-
кримизнинг тасди½и учун айрим мисолларни келтирамиз: пул – аºча – мабла½ –
money; а³днома – битим – шартнома – келишув – contract; даромад – кирим –
тушум – фойда – income; дастмузд – маош – salary; нарх – ба³о – price;сарф
– харажат – чиºим – expense;
инглиз тилидан фарºли тарзда, ўзбек тилида асли ўзбекча, форстожикча
ёки арабча лексемалар ºаторига бир асосли, туб ёки ясама терминлар билан би
-
рикмали терминларнинг ³ам синонимик муносабатга эга бўлиши мумкин: молия
– пул мабла½и – finance; тушум – савдодан тушган пул – revenue; савдогар
– ишбилармон – businessman; даромадлик – даромад келтириш – profitable;
ваколатнома – ишонч ºо½ози – warrant; корчалон – ол½ир ишбилармон –
entrepreneur ва б.
ªайд этиш керакки, ³озирги ўзбек тилининг о½заки мулоºотида кишилар
томонидан айрим синоним жаргонларни ºўллаш ³оллари ³ам кузатилмоºда. Бун
-
дай жаргонлар инглиз тили лексикасида ³ам мавжуд бўлиб чо½иштирилаётган
тиллар иºтисодиёт терминологиясининг ўзига хос аналогик/ўхшаш хусусиятла
-
ридан биридир. масалан, умумадабий ўзбек тилидаги пул лексемасининг жар
-
гонлари сифатида, ºўлнинг кири, соººа, лой, кўк, валюта, карам, аºча кабилар
шулар жумласидандир. инглиз тилида ³ам бундай ³олатни кузатиш мумкин.
жумладан: money, dirty, dust, illgotten, lettuce, buck, greenback, currency. аªш
пул бирлигининг инглиз тилида жаргон сифатида ³ам ºўлланилиши лексиксе
-
мантик жи³атдан ўзбек тилидаги билан бир хил ифодаланади. у кўк рангда
бўлганлиги сабабли кишилар томонидан ўзбек тилида кўкат, карам, инглиз тили
-
да cabbage ёки lettuce (green) терминлари орºали ифода этилади. мисол учун,
he's loaded with cabbage — унинг пули кўп ёки I don't have the green for a
new car[6]– Янги машина сотиб олишга пулим йўº. инглиз тилидаги жумла
-
ларда ºўлланилган cabbage, green ³амда ўзбекча жумлаларда ºўлланилган пул
лексемалари орºали аслида аªш пул бирлиги ифода этилмоºда.
Ўзбек тили иºтисодиёт терминологиясида синоним терминларнинг кўп уч
-
раши, биринчи навбатда, уларнинг умумадабий тилда баббаравар ишлатилаётган
-
лиги билан изо³ланади. чунки, ўзбек тилида синонимик ºаторни ³осил ºилувчи
терминлар асли ўзбекча, форстожикча ёки арабча бўлишидан ºатъи назар, аср
-
40
ТИЛШУНОСЛИК
2018/1
лар мобайнида халºимиз тилида ишлатилиб келинган. шунингдек, мазкур тер
-
минлар ишлатилган тилларда сўзлашувчи халºлар узоº йиллар давомида ёнма
ён, ³атто аралаш ³олда яшаганлиги ёки яºин ижтимоий алоºада бўлганлиги
сабабли ³ам айрим шу турдаги синонимия ³одисасининг тур½унлашувига олиб
келган, деб ³исоблаш мумкин.
Ўзбек тили иºтисодиёт терминологиясида синоним терминлар ³осил бўлиши
ва кўпайишининг сабабларидан яна бири, ўзбек тилида аввалдан ºўллаб келин
-
ган лу½авий бирликларнинг русча ва инглизча байналмилал терминлар билан
параллел ºўлланишидир. иºтисодиёт терминологиясида муайян бир тушунчани
ифодалаш учун бир ваºтнинг ўзида ³ам миллий, ³ам байналмилал терминлардан
фойдаланиш нафаºат ўзбек тили иºтисодиёт терминологияси учун, балки барча
тилларнинг терминологик тизимлари учун ³ам умумий ³олат ³исоб ланади. шу
-
нинг учун синонимиянинг бу турини ³ам бирданига бартараф этиб бўлмайди.
инглиз ва рус тилидан она тилимизга ўзлашган байналмилал терминларнинг
ўзбекча муºобиллари билан тенг ³олда ºўлланишини ºуйидаги мисоллар билан
ифодалаш мумкин: franchise – френчайз – имтиёз/енгиллик, deficiency – дефи
-
цит – таºчил, document – документ – ³ужжат, bureau – бюро – справочное –
маълумотхона, barrier – барьер – тўсиº, businessman – бизнесмен – ишбилар
-
мон/тадбиркор, deposit – депозит – омонат пул, capital – капитал – сармоя/
мабла½, act – акт – далолатнома, discount – скидка – чегирма, protocol – про
-
токол – баённома, label – этикетка – ёрлиº, reform – реформа – исло³от ва б.
Ўзбек тили иºтисодиёт терминологиясида рус тили орºали турли романгер
-
ман тилларидан ўзлашган айрим байналмилал терминлар мавжуд бўлиб, ³ануз
-
гача уларни ўзбек тилида ифодалашда русча варианти меъёрий ³олат сифати
-
да ºабул ºилинган. Ва³оланки, улар ўзбек ва рус тиллари мулоºотида бир хил
ºўлланилсада, баъзиларининг транслитерацияси инглиз тилидаги муºобилларидан
фарº ºилади. ªуйидагиларни мисол тариºасида келтириш мумкин: деклара
-
ция; диверсификация; фискал; тариф; лизинг; кредит; мониторинг; кодекс; до
-
кумент; импорт; экспорт; рапорт; идентификация; демпинг; арбитраж; акцепт;
аудит; транзит; операция; эмиссия; эмбарго; баланс; трансфер ва ³.
ушбу терминларнинг муºобиллари ³амда транслитерацияси инглиз тилида
ºуйидагича берилади: diversification; fiscal; tariff; leasing; credit; monitoring; code;
document; import; export; report; identification; dumping; arbitration; accept; audit;
transit; operation; emission; embargo; balance; transfer ва б.
ªуйидаги мисоллар эса инглизчаўзбекча ³амда байналмилал иºтисодиёт
терминларининг лу½авий синонимик ºаторида ³ам юºоридагидай ³олатни, яъни,
биринчидан, бир асосли (туб ёки ясама) терминлар доирасида ³ам мавжуд
эканлигини кўрсатади. масалан: рухсатнома – лицензия; солиºчи – налогчи;
иºтисодчи – экономист; ºарздор – дебитор; ºарз берувчи – кредитор; божхо
-
начи – таможня ходими; мабла½ – сармоя – капитал; ³исобчи – бухгалтер;
фоиз – процент; воситачи – даллол – дистрибютер – брокер; тушум – выруч
-
ка; мижоз – харидор – клиент ва б.
41
ТИЛШУНОСЛИК
2018/1
инглиз тилида ўзбек тилидан фарºли ўлароº, бундай аралаш синоним тер
-
минларнинг аксарияти асосан ягона ифода шакл орºали берилади: license; tax
gatherer; economist; debtor; creditor; customs officer; cash assets; bookkeeper;
percent; dealer; gain; customerва б. “At the instance of signing a contract with
the person to be represented the customs broker (agent) has the right”[8]. Ўзбек
тилида: шартнома тузиш жараёнида вакил сифатида иштирок этаётган божхо
-
на брокери муайян ваколатга эга.
Ўзбекча: “...улар ўртасида ваколатга эга бўлган брокерлар воситачилик
ºилади”[10]. таржимаси: “...brokers which have appropriate authority deals with
as mediators among them”.
Юºорида келтирилган жумлалардаги инглиз тилидан ўзбек тилига ўзлашган
broker – брокер термини у ёки бу тилга ўгирганда ³ам асл лексиксемантик ху
-
сусиятини саºлайди. Бунинг сабаби, мазкур термин аслида ўзбек тилига инглиз
тилидан ўзлашган байналмилал термин ³исобланади. ушбу терминнинг ўзбек ти
-
лидаги муºобилларини даллол, воситачи сўзлари орºали ифодалаш мумкин бўлса,
рус тилида унинг маклер, посредник шаклидаги муºобиллари мавжуд. инглиз
тили мулоºоти жараёнида айнан ушбу терминлар ўзбекча вариантларига нисба
-
тан доминантлик ºилади. унинг маънодош вариантлари (инглиз тилида 17 та)
инглиз тилида ºуйидаги лексемалар билан ифодаланади. Dealer; agent; banyan;
mediator; intermediary; negotiator; middleman; reseller; gobetween; moderator; fact
finder; conciliator; promotion; medium; umpire; arbitrator; fixer ва ³.
Бундан ташºари, инглиз тилидан ўзбек тилига ўзлашган инглизча бай
-
налмилал терминларнинг берилишида, яъни калькалаштириш натижасида ³ам
ўзбек тили иºтисодиёт терминологиясида синонимиянинг аралаш тури юза
-
га келади: кредитор – ºарз берувчи – creditor; бизнесмен – ишбилармон –
buisnessman; бракераж – мол назорати – sorting; арбитраж – ³акамлар суди
– arbitration; облигация – ºимматли ºо½озлар – obligation/bond (stock); хроно
-
метраж – аниº ўлчам (солиºлар тушумини ўз ваºтида амалга оширишни таъ
-
минлаш) – chronometry; конвертация – пул айрибошлаш – conversion;диллер
– воситачи – dealer; кредит – ажратма мабла½ – credit; аукцион – кимошди
– auction;унитар корхона – ºўшма (бирлашган) корхона – unitary enterprise;
риэлтор – воситачи, даллол– realtor ва б.
истиºлол йилларида мамлакатимизнинг иºтисодий исло³отларини
чуºурлаштириш жараёнида турли хўжалик юритувчи субъектлар, мулкдорлар,
кредиторлар ва ºарз олувчилар, ижарачилар, пудратчилар, таъминотчилар ва ис
-
теъмолчиларнинг манфаатлари тўлаºонли шакллантирилди. Бугунги кунга ке
-
либ, ижтимоийиºтисодий ³аётимизнинг барча со³аларида шиддат билан кеча
-
ётган янгиланиш ва ўзгаришлар жа³он ижтимоийиºтисодий тизимининг узвий
бир халºаси сифатида эркин бозор иºтисодиёти демократик тамойилларини ри
-
вожлантириш ³амда амалга ошириш йўлидаги ишончли ºадамдир. давлати
-
миз ра³бари томонидан таклиф этилиб, иºтисодиётни жадал суръатлар билан
ривожлантиришга оид ºабул ºилинаётган ºонунлар ва ºарорларда ³ам янги,
байналмилал ва чет тиллардан ўзлашган терминларга дуч келишимиз табиий
42
ТИЛШУНОСЛИК
2018/1
³одиса. Ўзбек тили рангбаранг синоним ва халºаро терминлар билан бойиб
бормоºда. жамиятимизда эркин бозор иºтисодиётига ўтиш “риэлторлик” фа
-
олияти тў½рисидаги ºонун яратилишига сабаб бўлди. Ва³оланки, кўчмас мулк
олдисотдиси билан шу½улланишнинг янгича номланиши, амалга жорий этил
-
ган риэлторлик фаолияти ва термини дабдурустдан муомалага киргани учун
кўпчиликка янгилик бўлиб туюлди.
Синонимиянинг юзага келишига мисол тариºасида “риэлтор – realtor”
тушунчасини кўрсатишимиз мумкин. В.к. мюллернинг лу½атига мурожаат
ºилинса, ушбу терминнинг маъноси “кўчмас мулк агенти” мазмунини англатади.
айрим ºонунларда эса мазкур термин “агент, воситачи” тарзида берилган бўлиб,
эркин бозор иºтисодиёти таºазоси билан бошºа маънолар ³ам каиºтисодиёт
этган. ушбу терминдан келиб чиºадиган бундай коннотат семалар В.к. мюл
-
лер лу½ати ва бошºа лу½атларда ºайд этилмаган. амалиёт таºазосидан келиб
чиºиб, мазкур сўзнинг терминлик вазифаси янада кенгайган. Ўзбек тилида бо
-
зор, айниºса, чорва моллари бозори муомалаларида “даллол” тушунчаси “тари
-
хан” шаклида ºўлланилган. ушбу сўз келиб чиºишига кўра, “далил, далолат”
лексемаларига ўзакдошдир. даллол бозор шароитида икки киши ўртасидаги му
-
омалани муайян ³амда асосли далиллар келтириб келиштирувчи, савдосотиººа
ёрдам берувчи воситачидир. Бинобарин, шундай бўлса ³ам, “даллол” тушунча
-
си “риэлтор” тушунчасига муºобил, ³аºиºий эквивалент бўла олмайди. унинг
маъно доираси ва ºўлланиш кўлами эркин бозор иºтисодиёти учун торлик ва
эскилик ºилади. шу маънода, иºтисодиёт тилининг айрим лексик ºатламларида,
таркибий терминологияда (молиякредит, банк иши, солиº, божхона, бухгалте
-
рияаудит ва б.) ана шундай юзлаб синонимтермин тушунчаларга дуч келамиз.
албатта, таржимонлар, терминологлар ва семиотиклар бундай иºтисодий
ижтимоий жараёнлардан хабардор бўлиши ³амда ўз фаолияти доирасида улар
-
ни тў½ри англаган ³олда ºўллаши талаб этилади.
Фойдаланилган адабиЁтлар
1. Будагов р.а. Слово и его значение. – л., 1976.
2. гречко В.а. гиперонимы и гипонимы,и их функции в русском языке //лексика. тер
-
минология. Вып. № 6. горький: 1977.
3. Евгеньева а.П. Проект словаря синонимов. – м., 1974.
4. кучимов ш.н. ²уºуºий нормаларни ўзбек тилида ифодалашнинг илмийназарий му
-
аммолари. Филол. фанлари доктори. …дис. автореф. т., 2004.
5. королькевич В.а., королькевич Ю.В. англорусский словарь живого финансовоэко
-
номического языка. – м., 2003.
6. Омонов а.а. молиякредит. – т. 2009.
7. Осикова л.н. английский язык, налоги и налогообложение. – м., 2006.
8. Сиддикова и.а. Синонимия языка и её кодификационные основы: дисс. …докра.фи
-
лол.наук. – т., 2012.
9. мюллер В.к. англорусский словарь. м.: русский язык, ОСR Палек, 2010.
