Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 1/24
138
28-iyun 2024-yil.
УДК619:616.98:578.824.11
ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ТУМАНЛАРИ ҲУДУДЛАРИДА 2012-
2023 ЙИЛЛАР ДАВОМИДА ҲАЙВОНЛАР ОРАСИДА ҚУТУРИШ КАСАЛЛИГИ
ЭПИЗООТОЛОГИЯСИ
Салимов Х.С,
в.ф.д., профессор,
Зубайдов Ф.Ф.
мустақил тадқиқотчи.
Ветеринария илмий-тадқиқот институти
Аннотация.
В статье приведены результаты исследования по изучению
распространения бешенства различных видов животных на всей территории Республике
Каракалпакстан в разрезе районов за 2012-2023 годы.
Annotation.
The article presents the results of a study on the spread of rabies of various
animal species throughout the Republic of Karakalpakstan by region for 2012-2023
.
Калит сўзлар:
Қутуриш касаллиги, вирус, Қорақалпоғстон, туман, ҳудуд, ит. мушук,
қорамол, ёввойи ҳайвон, кемирувчи, эпизоотик вазият.
Долзарблиги.
Қутуриш - ўта хавфли ўткир ўтувчи вирус касаллиги бўлиб, одам,
барча тур сут эмизувчи иссиқ қонли ҳайвонлар бу касаллик билан касалланади. Касалликни
нейротроп вирус келтириб чиқаради. Вирус касал ҳайвоннинг бош миясида кўпаяди ва
сўлаги орқали ташқи муҳитга чиқади (5).
Касаллик вирусига ҳар турли ҳайвон турлича сезгирликка эга. Вирусга ўта сезгир
бўлиб тулки, каламуш, сичқон, бўрилар ҳисобланади. Мушук, кўршапалак, сассиқ кузан,
оғмахон, қуён, денгиз чўчқалари эса юқори даражада сезгирликка эга. Ит, от, қўй, эчки,
маймун ва одамлар вирусга ўртача даражада сезгир ҳисобланади. Ёш ҳайвонлар, ёши
каттароқ ҳайвонларга нисбатан касалликга мойилроқ. Вирус асосан бош ва орқа мия
хужайраларида ҳамда сўлакда бўлади. Касаллик асосан касал ҳайвон тишлаганда сўлаги
орқали юқади. Бу ерда шуни таъкидлаш жоизки, вирус касалликнинг яширин даврида, яъни
унга хос клиник белгилар намоён бўлмасдан 10 кун олдин қутурадиган ҳайвоннинг сўлагида
бўлади (5). Шунинг учун одам ёки соғлом ҳайвонларни ит, мушук, тулки, бўри каби
ҳайвонлар, каламуш, сичқон каби кемирувчилар, қўлқанотлилар оиласига мансуб -
ҳашаротхўр ва қон сўрувчи кўршапалаклар тишласа, уларда қутуриш аломатлари
кўринишидан қатъий назар тишланганлар албатта қутуришга қарши вакцина ва гипериммун
қон зардоби ёки унинг маҳсули ҳисобланган гамма глобулин билан эмланиши шарт (1,2,3,5)..
Кейинги йилларда дунёда энг мураккаб эпизоотик ва эпидемиологик ҳолат қутуриш
бўйича Осиё ва Африка қитъалари мамлакатларида кузатилмоқда. Бу ҳудудда касалликни
асосий тарқатувчиси ит ҳисобланади ва итлар қутуришидан одамлар ўлими 95 % ни ташкил
этади (6,7). Ушбу қитъаларнинг қарийб 100 га яқин мамлакатларда қутуриш доимо узлуксиз
мавжуд бўлиб, Хитой ва Ҳиндистон ҳисобига касалликнинг учдан бир қисми тўғри келади.
БЖССТ маълумотига кўра, жаҳонда итлар тарқатадиган қутуриш касаллигидан ҳар йили
бутун дунё мамлакатларида 60-65 минг нафардан зиёд одамлар ва 1 млн. бошга яқин ҳар хил
турдаги ҳайвонлар қутуриш касаллигидан
қийналиб
ўлади.
Қутуришни назорат қилиш
бўйича Глобал мониторингни кўрсатишича, дунёда ҳар куни 160 киши, ҳар 8 дақиқада 1
киши бу даҳшатли касалликдан вафот этади. Бу масала бўйича энг оғир вазият
Ҳиндистонда юзага келган бўлиб, ҳар йили ўртача 30 минг одам даҳшатли ўлим топади
(4,6,8.).
Охирги вақтларда эпизоотик ҳолатни табиатда барқарорлигини сақлаб турган
касаллик қўзғатувчилар резервуари ҳисобланган ёввойи ҳайвонлардан тулки, касалликни
тарқатувчилар орасида эса, ит асосий ўринни эгалламоқда. Қутуришнинг табиий ўчоғида
вирус резервуари бўлиб асосан ёввойи ҳайвонлар: итлар оиласининг - бўри, чиябўри, тулки,
Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 1/24
139
28-iyun 2024-yil.
шимол тулкиси, енотсимон ит ва бошқ., сувсарлар оиласининг - сувсар, бўрсиқ, сассиқкузан,
сув сичқони ва бошқ., мушуклар оиласининг - силовсин ва бошқ. ва қўлқанотлилар
оиласининг - ҳашаротхўр ва қон сўрувчи кўршапалаклар вакилари хизмат қилади. Бу ерда
шуни таъкидлаш жоизки, қутуришнинг тарқалиш даражаси асосан айнан ўша худуддаги
ёввойи ҳайвонларнинг сонига, уларнинг яшаш шароитига ва харакатига, жойнинг рельефига,
дайди ит-мушукларнинг сонига, айниқса итларнинг қутуришига қарши эмланганлигига
боғлиқ (6,7,8.).
Кўпгина олимларнинг фикрича, ҳайвонлар орасида қутуриш бўйича эпизоотик
вазиятнинг мураккаблиги, минтақалар ҳудудларида касалликнинг табиатда барқарорлигини
таъминловчи ёввойи йиртқич ҳайвонларни яшаши учун қулай бўлган тоғлар, бўтазорлар,
дарёлар, ариқ ва завурлар атрофидаги тўқайзорлар мавжудлиги ҳисобланади. (2,4,6,7,8,9.).
Ушбу маълумотлар қутуриш бўйича узоқ вақт давомида мамлакатимизда энг носоғлом ҳудуд
ҳисобланган Қорақалпоқ Республикаси туманларида эпизоотик ҳолатни ўзига хос
хусуятларини чуқур ўрганишга туртки бўлди деса бўлади.
Тадқиқотнинг мақсад ва вазифалари.
Юқорида таъкидланган муаммолардан келиб
чиқиб, қишлоқ хўжалик, уй ва ёввойи ҳайвонлар орасида қутуриш касаллиги тарқалишининг
ўзига хос хусусиятларини Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудларида ўрганиш қутуриш
касаллиги бўйича ушбу тадқиқотларнинг асосий мақсади бўлиб ҳисобланади. Бу мақсадни
бажариш учун стационар носоғлом табиий ўчоқлар ҳудудида (тоғ, тоғ олди, чўл, туқай ва
қамишзор) яшовчи ёввойи ҳайвонларни қутуришга текшириш ва улардан эпизоотик вирус
штаммларини ажратиш вазифалари қўйилган эди.
Тадқиқотнинг материал ва услублари.
Тадқиқотнинг материали бўлиб, кўп йиллик
давомида Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудларидан ветеринария – санитария
қоидаларига риоя қилган ҳолда келтирилган ёввойи ҳайвонларнинг (тулки, чиябўри, тўқай
мушуги) боши хизмат қилди. Ёввойи ҳайвонларнинг бошлари ВИТИ вирусология
лабораториясида махсус асбоблар ёрдамида очилди ва бош мия, мияча ва узунчоқ мия
олиниб стерил идишга солинди. Бабеш ва Негри киритмаларини кўриш мақсадида миянинг
амоново шохидан буюм шишачаларга суртма тайёрланди. Суртмани қотириш учун у 96 %
спиртда 4-6 соат сақланди. Суртмалар С.Н. Муромцев усули билан бўялди ва оддий ёруғлик
микроскопи остида текширилди. Микроскоп остида суртмаларда Бабеш-Негри киритмалари
нейронлар цитоплазмасида кўринса, бундай материалда қутуриш вируси мавжуд деб хулоса
қилинди. Суртмада Бабеш-Негри киритмалари кўринишидан қатъий назар патологик
материал иммунофлуореценция реакциясида (ИФР) текширилди ва оқ сичқонларга биосинов
қўйилди.
Тадқиқотнинг натижалари.
Қорақалпоғистон Республикаси худудларида барча тур
ҳайвонлар орасида қутуриш касаллиги эпизоотологияси ҳақидаги 2012-2023 йиллардаги
маълумотларни таҳлили ҳар турли туманлар орасида касалликнинг тарқалиши бир хил
эмаслигини кўрсатди (1-жадвал).
1-жадвалда келтирилган маълумотлардан маълум бўлмоқдаки, Қорақалпоғистон
Республикаси ҳудудларида 2012 ва 2013йилларда эпизоотик вазият қарийиб барқарор
бўлган, 3 тадан носоғлом пунктда 3 бошдан ҳайвон – 2012 йилда Қанликўл тумани. ҳудудида
1бош қорамол ва Қўнғирот туманининг 2 та манзилида 2 бош итда ҳамда 2013-йилда
Кегейли, Нукус тумани., Нукус шаҳрида 1 бошдан итда қутуриш аниқланган.
2014-йилда ушбу Республика ҳудудида иккинчи марта (1-марта 2011-йилда бўлган)
энг яхши эпизоотик ҳолат аниқланган бўзиб, унда доимо қутуриш бўйича соғлом
ҳисобланган Беруний туманида 2 та носоғлом манзилда 2 бош ит қутургани қайд қилинган.
2015-йил давомида Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида 1 та носоғлом пунктда
(Тўрткўл т.) 1 бош ит қутурган.
2016-ва 2017-йилларда қутуриш бўйича эпизоотик вазият қарийб барқарор бўлган, 2
тадан носоғлом пунктда 2 бошдан ҳайвон 2016-йилда Хўжайли ва Чимбой туманларида 1
бошдан итда ҳамда 2017-йилда Шуманай туманида 2 та манзилда 2 бош ит қутурганлиги
лаборатория текширишларда рўйхатга олинган. Қорақалпоғистон Республикаси туманлари
Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 1/24
140
28-iyun 2024-yil.
ҳудудларида барча тур ҳайвонлар орасида қутуриш касалигини тарқалиши кейинги 10 йил
давомида энг мураккаб эпизоотик ҳолат 2018-йилда кузатилганлигини кўрсатди. Ўша йили
ушбу Республика ҳудудларида жами 11 та носоғлом пунктда 11 та ҳайвон, шу жумладан
Амударё туманида. 2 та носоғлом пунктда 1 бош қорамол, 1 бош чиябўри, Кегейли,
Тахиатош, Хўжайли туманларида 1 бошдан итда, Қораўзак туманида 4 та носоғлом пунктда 3
бош қорамолда ва 1 бош эшакда, Нукус шаҳарида 1 бош мушукда ҳамда Хўжайли туманида
1 бош қорамолда лаборатория диагностик текширишларда қутуриш қайд қилинди.
1-жадвал.
2012-2023 йиллар давомида Қорақалпоғистон Республикаси туманлари ҳудудларида
барча тур ҳайвонлар орасида қутуриш касаллигига текшириш натижалари
2019-йилда қутуриш бўйича эпизоотик вазият яхши томонга бурилган ва ушбу
минтақада жами 6 та носоғлом пунктда 6 бош ҳайвон, шу жумладан Кегейли туманида 1
бош эшак, Хўжайлида 1 бош, Қораўзак туманида 2 бош ит ва 1 бош қорамолда ва Шуманай
туманида 1 бош чиябўрида қутуриш аниқланган. Кейинги 2020 ва 2021-йилларда фақат 1
тадан туманда: мос равишда Қораўзакда 1 бош қорамолда ва Тахиатош туманида 1 бош итда
қутуриш аниқланди. 2022 ва 2023-йилларда Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудларида
қутуриш касаллиги бирор тур ҳайвонда лаборатория диагностик текширишлар натижасида
аниқланмади.
Шундай қилиб, Қорақалпоғистон Республикаси туманлари ҳудудларида барча тур
ҳайвонлар орасида қутуриш касаллигининг тарқалиши ҳақидаги 2012-2023-йиллардаги
маълумотларни таҳлили касалик ўрганилган манзилларда бир хил эмаслиги аниқланди.
Ҳайвонлар орасида қутуриш бўйича энг мураккаб эпизоотик ҳолат охирги 11 йил давомида
Қораўзак (8 та), Кегейли ва Хўжайли туманларида (4 тадан) қайд қилинган. Шуманайда (3
тадан), Нукус ш, Беруний, Тахиатош, Қўнғирот, туманларида (2 тадан) Амударё, Чимбой,
Тўрткўл, Қанликўл туманларида (1 тадан) қутуриш касаллиги аниқланди.
2012-2013-йиллар давомида 3 тадан носоғлом пунктда 3 бошдан ҳайвон, 2013-йилда
учаласи ҳам ит, 2012-йилда эса 2 бош ит (66,67%) ва 1 бош (33,33 %) қорамол қутургани
қайд қилинди. 2014-йилда Республика туманлари ҳудудида 2 та қутуриш бўйича носоғлом
пунктда 2 бош ит қутурганлиги қайд этилди. 2015-йилда қутуриш бўйича эпизоотик ҳолат
Й
иллар
А
мударё т.
Бе
руни
й
т
К
ег
ейли
т.
Н
ук
ус т.
Тахи
атош т.
Т
ўртк
ўл
т.
Х
ўж
айли т
Чимбой
т.
Шуманай т
.
Қ
анли
кў
л т..
Қ
ораўзак т.
Қ
ўнғирот
т.
Н
ук
ус
ш.
Ж
ами
:
2012
-
-
-
-
-
-
-
-
1
-
2
-
3
2013
-
-
1
1
-
-
-
-
-
-
-
-
1
3
2014
-
2
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
2
2015
-
-
-
-
1
-
-
-
-
-
-
-
1
2016
-
-
-
-
-
1
1
-
-
-
-
-
2
2017
-
-
-
-
-
-
-
2
-
-
-
-
2
2018
1
-
2
1
2
-
-
-
4
-
1
11
2019
-
-
1
-
-
1
-
1
-
3
-
-
6
2020
-
-
-
-
-
-
-
-
1
-
-
1
2021
-
-
-
1
-
-
-
-
-
-
-
-
1
2022
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
1
2023
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Жами
1
2
4
1
2
1
4
1
3
1
8
2
2
32
Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 1/24
141
28-iyun 2024-yil.
янада яхши томонга ўзгариб, биринчи марта битта носоғлом пунктда бир бош итда қутуриш
аниқланди. 2016-2017-йиллар давомида 2 тадан носоғлом пунктда 2 бошдан итда қутуриш
рўйхатга олинди. 2018-йилда ушбу ҳудудларда қутуриш бўйича ҳолат кескин
мураккаблашиб, унда 11 та носоғлом пункт қайд этилган бўлиб, уларда 11 ҳайвон қутургани
рўйхатга олинди. Аниқланган 11 қутуриш ҳолатининг 3 таси (27,27%) итларга, 4 таси
(36,36%) қорамолларга, 2 таси (18,18%) ёввойи ҳайвонларга ва 1 бошдан (9,09%) мушук ва
эшакка тўғри келди. 2019-йилда қутуриш бўйича эпизоотик вазият 2018-йилга нисбатан
қарийиб 2 баробар камайди ва 6 та носоғлом пунктда 6 бош ҳайвон қутургани аниқланди.
Улардан 3 боши (50,%) итда, 1 бошдан (16,67%) қорамол, эшак ва ёввойи ҳайвонларда
қутуриш рўйхатга олинган. 2020-2021-йилларда фақат 1 тадан пунктда 1 бошдан қорамол ва
ит қутургани аниқланди.
Шундай қилиб, 2-жадвал маълумотларини таҳлили шуни кўрсатмоқдаки,
Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудларида 10 йил (2012-2022 йй.) давомида 31 бош ҳар
турдаги ҳайвонлар қутурган. Шу давр давомида 18 бош (58,064%) ит, 7 бош (22,58%)
қорамол, 3 бош (9,68%) ёввойи ҳайвонлар, 4 бош мушук, (3,2%) 1 бош ва 2 бош эшак (6,45%)
ушбу касаллик билан касаллангани қайд қилинди. Демак, барча тур ҳайвонлар орасида энг
кўп қутуриш итларда (58,064 %) учрайди, кейинги ўринларни қорамол (9,68 %), ёввойи
ҳайвонлар (9,68%) ва мушуклар (3,2%) эгаллайди. Энг кам қутуриш эшакларда учраши
аниқланди. туя, от ва қўйлар орасида қутуриш умуман кузатилмади.
2-жадвал.
Қорақалпоғистон Республикаси туманлари ҳудудларида ҳайвонлар орасида
қутуриш касаллиги билан касалланиш даражаси бўйича 2012-2023 йиллардаги
текшириш натижалари
Қорақалпоғистон Республикасининг Мўйноқ, Элликқала ва Бўзатов туманларида,
текшириш ўтказилган давр давомида қутуриш касаллиги умуман рўйхатга олинмади.
Шундай қилиб, Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудларида 2012-2023 йиллар
давомида барча тур ҳайвонлар орасида қутуриш бўйича эпизоотик ҳолатни ўрганиш
натижасида ушбу минтақанинг 16 та туманларидан фақат 12 тасида касаллик рўйхатга
олинганлиги ва Мўйноқ, Элликқала, Бўзатов туманлари, қутуришдан ҳоли эканлиги
аниқланди.
Хулосалар:
1. Қорақалпоғистон Республиканинг барча туманлари худудларида қутуриш
касаллигини ҳайвонлар орасида тарқалишини 2012- 2023 йиллар давомида ўрганиш
натижасида ушбу минтақанинг Мўйноқ, Бўзатов ва Тахтакўпир туманларидан ташқари
барча туманлари ва Нукус шаҳрида касаллик қишлоқ хўжалик, уй ва ёввойи ҳайвонлар
орасида ҳар йили рўйхатга олиниши аниқланди.
2. Лабораториявий текшириш натижасида қутуриш бўйича энг мураккаб эпизоотик
ҳолат Нукус шаҳрида кузатилган бўлиб, унда текшириш ўтказилган 11 йил давомида (2012-
2023й.) 19 бош ит, 7 бош қорамол, 3 бош ёввойи ҳайвон, 2 бош эшак ва 1 бош мушук
қутургани аниқланди.
Ҳ-нлар тури
20
1
2
201
3
20
1
4
20
1
5
20
1
6
20
1
7
20
1
8
20
1
9
20
2
0
20
2
1
2022
2023
Ж
ами
Ит
2
3
2
1
2
2
3
3
-
1
-
-
19 59,37%
Мушук
-
-
-
-
-
-
1
-
-
-
-
-
1
3,2%
Қорамол
1
-
-
-
-
-
4
1
1
-
-
-
7
22,58
Эшак
-
-
-
-
-
-
1
1
-
-
-
-
2
6,45%
Ёввойи ҳ-нлар
-
-
-
-
-
-
2
1
-
-
-
-
3
9,6 %
Жами
3
3
2
1
2
2
11
6
1
1
-
-
32
100%
Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 1/24
142
28-iyun 2024-yil.
3. Қораўзак, Кегейли, Хўжайли ва Шуманай туманлари ҳудудида 2012-2023 йиллар
давомида нисбатан кўпроқ - мос равишда 8 та, 4 та, 4 та ва 3 та носоғлом пунктларда
шунчадан турли ҳайвонлар ва Амударё, Нукус, Тўрткўл, Чимбой ва Қанликўл туманларида
энг кам носоғлом манзил (1 тадан) ҳайвон қутурган холос.
4. Қорақалпоғистон Республикаси туманлари ҳудудларида барча тур ҳайвонлар
орасида охирги 11 йил (2012-2023йй.) энг кўп қутуриш (59,37%) итларда учраши, кейинги
ўринларни қорамол (22,58%), ёввойи ҳайвонлар (9,68%), эшаклар (6,45%) ва энг кам
мушуклар (3,2%) эгаллаши аниқланди. Шу давр (11 йил) мобайнида от, туя ва қўйлар
орасида қутуриш умуман рўйхатга олинмади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:
1. Бардина Н.С., Титов А.К., Караулов А К., и др. Бешенство в России: информ. аналит.
обзор ФГУ ВНИИЗЖ. –Владимир, 2008. -80 с.
2. Ведерников В.А. Обзор эпизоотической ситуации по бешенству Российской
Федерации в 2007 году и первом полугодии 2008 года. // М., 2008. - С. 3-14.
3. Груздев К.И., Недосекаев В.В. Бешенство животных: М.:-«Аквариум»-ЛТД» -2001.-
304 с.
4. Дедков В.Г., Девяткин А. А., Полещук Е. М. и др. Разработка и апробация набора
реагентов для определения РНК классического вируса бешенства методом ОТ-ПЦР в
реальном времени. //Вопросы вирусологии.
- 2016. № 61 (5). - С. 235-240
5. Салимов Х.С., Қамбаров А.А., Салимов И.Х. Эпизоотология ва инфекцион
касалликлар. Дарслик. “Lesson press” нашриёти. -Тошкент-2021.-133-140 б.
6. Самуйленко А.Я. и др. Инфекционная патология животных-Москва. ИКЦ
“Академкнига”-2006. -290-320 с.
7. Селимов М.А. Современные достижения в области рабиологии.// - М., 1987. - C.69-
112.
8. Сидоров Г.Н., Полещук Е.М., Сидорова Д.Г. Природные очаги бешенства в России
в XX - начале XXI веков. // Ветеринарная патология.- 2004. - № 3. - С. 86-101.
9. Castrodale J. Rabies in a Puppy Imported from India to the USA, March 2007. //
Zoonoses& Public Health, Oct-Dec. - 2008. - Vol. 55. - Issue 8-10. -P. 427-430.
10. Салимов, X. (2022). Проблемы профилактики и борьбы с бешенством у
животных.
Перспективы развития ветеринарной науки и её роль в обеспечении пищевой
безопасности
,
1
(1), 258-262.
11. Газнакулов, Т. К., Орипов, А. О., Сафаров, А. А., Хушназаров, А. Х., Давлатов, Р.
Б., Абдухакимов, Ш., & Мавланов, С. (2023). ХС Салимов, МК Бутаев, ЗЭ Рузиев,–
Биохавфсизлик.
12. Salimov, X. S., & Qambarov, A. A. (2016). Epizootologiya.
darslik Toshkent
,
28
.
13. Kh, K. S. (2021). Biology, Ecology, Morphology And Epizootological Characteristics
Of Sheep Moniesis.
The American Journal of Veterinary Sciences and Wildlife Discovery
,
3
(03), 8-
14.
14. Salimov, H. S., & Kambarov, A. A. (2016). Epizootology, textbook.
15. Salimov, X. S., Qambarov, A. A., & Salimov, I. X. Epizootologiya va infeksion kasalliklar”
darslik 2021 yil.
F. Nasimov nashriyoti
.
16. Салимов, Х. С., & Қамбаров, А. А. (2016). " Эпизоотология".
Тошкеит-2016 й
, 445-458.
17. Салимов, Х. С., & Сайиткулов, Б. С. (2012). Менглиев ҒА Куйдирги ўчоқларини
картограммага киритишда уларни кадастр қилиш аҳамияти.
Ж. Зооветеринария–Тошкент
,
7
, 31-32.
18. Salimov, X. S.,
& Qambarov, A. A. Epizootologiya O ‘zbekiston Respublikasi Qishloq va
suv xo ‘jaligi vazirligi o ‘quv uslubiyat markazi oliy o ‘quv yurtlarining veterinariya fakulteti
talabalari uchun darslik sifatida tavsiya etilgan.
Toshkent-2016
, 404-409.
Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 1/24
143
28-iyun 2024-yil.
19. Salimov, I., Salimova, D., Salimov, H., Xudjamshukurov, A., & Qambarov, A. (2024).
Specific prevention of emphysematous carbuncle of cattle and sheep. In
BIO Web of
Conferences
(Vol. 95, p. 01036). EDP Sciences.
20. Tairov, J., & Salimov, K. (2023). Cultural, biochemical, and pathogenic properties of
Escherichia coli isolated from birds. In
E3S Web of Conferences
(Vol. 452, p. 01023). EDP
Sciences.
21. Салимов, Х., Менглиев, А., & Салимов, И. (2022). Лечение и профилактика
эфемерной лихорадки крупного рогатого скота.
Перспективы развития ветеринарной науки
и её роль в обеспечении пищевой безопасности
,
1
(2), 328-332.
22. Крикун, В. А., Салимов, Х. С., Петровский, Г. С., Сноз, Г. В., Меньшикова, З. Н., &
Иткин, Б. З. (1982). Вирусологические и морфологические исследования животных,
экспериментально зараженных онковирусом крупного рогатого скота. In
Актуальные
вопросы патологоанатомической диагностики болезней животных
(pp. 260-262).
23. Salimov, K. S. (1979). Immunological properties of bovine type C oncornavirus.
24. Krikun, V. A., Salimov, K. S., Petrovskii, G. S., Men'shikova, Z. N., Kumkov, V. I.,
Shishkov, V. P., & Itkin, B. Z. (1979). Immune response of calves and lambs experimentally
infected with bovine oncovirus.
25. Salimov, K. S., Rakhimov, T. K., & Shevchenko, T. N. (1979). On the differentiation of
leukosis from piroplasmid infections in cattle.
26. Salimov, K. S. (1978). Reaction of bovine oncornavirus antigen in the immunodiffusion
test.
27. Salimov, K. S. (1978). Studies of the oncornavirus antigen in the immuno-diffusion
reaction. In
Doklady
.
28. Salimov, K. S. (1973). Antigenic effects of leucotic tissues from cattle and mice.
29. Salimov, K. S. (1973). Antigenic composition of leucotic and embryonic tissues of
cattle.
30. Laktionov, A. M., Salimov, K. S., & Glezer, I. M. (1972). A study of cell antigens from
lymph-nodes and spleen of leucotic cows, by the method of gel immunoelectrophoresis.
31.
Менглиев, А. С., Менглиев, Г. А., Саиткулов, Б. С., & Салимов, Х. С. К ВОПРОСУ
ПРОФИЛАКТИКИ СИБИРСКОЙ ЯЗВЫ ЖИВОТНЫХ В УЗБЕКИСТАНЕ.
ББК 74.58 S30
, 3.
32. Газнакулов, Т. К., Орипов, А. О., Сафаров, А. А., Хушназаров, А. Х., Давлатов, Р. Б., &
Абдухакимов, Ш. & Мавланов, С.(2023).
ХС Салимов, МК Бутаев, ЗЭ Рузиев,–Биохавфсизлик
.
33. Рузимуродов, М., & Улугмурадов, А. (2020). Некоторые вопросы изучения бруцеллеза в
Узбекистане.
in Library
,
20
(3), 1-6.
34. Рузимуродов, М., Ахмадалиева, Л., & Улугмурадов, А. (2019). Анализ способов
диагностики бруцеллёза у овец и коз и препаратов для проведения противобруцеллёзных
мероприятий.
in Library
,
19
(3), 389-392.
35. Рузимуродов, М., Улугмурадов, А., Саттаров, У., & Саидов, А. (2019). Меры
борьбы и профилактики бруцеллеза животных в животноводческих хозяйствах.
in
Library
,
19
(2), 60-62.
36. Khatamov, A. K., & Salimov, H. S. Results of a Study to Determine the Lethal Doses
(Ld100 and Ld50) of S. Typhimurium in Experiments on Laying Chickens.
International Journal
on Integrated Education
,
4
(1), 164-168.
37. Давлатов, Р. Б., Насимов, Ш. Н., Ниёзов, Х. Б., Жабборов, Ш. А., Хўджамшукуров,
Ш. А., & Сафаров, Х. А. (2019). Парранда касалликларини профилактикаси ва даволаш
бўйича ТАВСИЯЛАР.
Тошкент-2019
, 21-26.
38. Давлатов, Р. Б., Салимов, Х. С., & Худжамшукуров, А. Н. (2018). Парранда
касалликлари" ўқув қўлланма Самарқанд.
39. Давлетов, Р. Б., Салимов, Х. С., & Тоиров, Ж. Э. (2019). ЧУВСТВИТЕЛЬНОСТЬ
КОЛИБАКТЕРИОЗА ПТИЦ К АНТИБИОТИКАМ. In
СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ,
ТРАДИЦИИ И ИННОВАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В РАЗВИТИИ АПК
(pp. 39-44).
40. Давлатов, Р. Б., Салимов, Х. С., & Хўджамшукуров, А. Н. (2018). Паррандалар
касалликлари.
Ўқув қўлланма, Самарқанд-2018
,
10
.
