Экосистема библиотечной сферы в эпоху цифровизации: сотрудничество, интеграция и инновации
254
15 марта 2024 г.
8.
Gil-Egui, G. Va Rieh, S. Y. (2008). Raqamli kutubxona xizmatlarini baholash uchun ko'p
o'lchovli modelga. Amerika axborot fanlari va texnologiyalari jamiyati jurnali.
UO’K
159.5.6/6
JADIDCHILIK NAMOYONDALARINING FAOLIYATIDA KUTUBXONACHILIK
MASALALARI
Begimqulov Z.A.
“Sport psixologiyasi, ijtimoiy
-
tabiiy fanlar” kafedrasi mudiri, p.f.b.f.d (PhD)
Jismoniy
tarbiya va sport boʻyicha mutaxassislarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti
Samarqand filiali
Annotatsiya
: Mazkur maqolada Turkistonda XIX asrning oxirlarida maydonga kelgan, XX asr
boshlarida shakllangan jadidchilik harakatining mashhur namoyandalari faoliyati, yangi usul
maktablari, buyuk jadidchilik namoyondalari tashabbuslari bilan ziyo maskani deb ataluvchi, jamiyat
hayotining ajralmas qismi hisoblangan, nafaqat Turkistonda, balki Osiyo va Yevropaning ko‘pgina
mam
lakatlarida ham ma’lum va mashhur bo‘lgan kutubxonalarning tashkil etilishi, ularni tarixda
tutgan o‘rni, adabiyotlar bilan to‘ldirilishi, saroy kutubxonalaridan farqli jihatlari haqida so‘z boradi
.
Summary
: In this article, the activities of famous representatives of the Jadidism movement,
which appeared in Turkestan at the end of the 19th century and formed at the beginning of the 20th
century, the new method schools, and the initiatives of the great Jadidism representatives, which are
called the place of enlightenment, are considered an integral part of the life of the society, not only in
Turkestan but also in many countries of Asia and Europe. It also talks about the organization of well-
known and famous libraries, their place in history, their filling with literature, and their differences
from palace libraries.
Kalit so
‘
zlar:
Jadid, kitob, jamiyat, uyg‘onish harakati, qiroatxona, madrasa
.
Keywords
: Jadid, book, society, revival movement, reading room, madrasa.
Odatda kutubxona deyilganda avvalo
ko‘z o‘ngimizda kitoblar jamlangan ziyo maskani
gavdalanadi. Bu ma’rifat maskanlari jamiyat hayotining ajralmas qismi hisoblanib, unda kishilik
jamiyati tarixi bilan chambarchas bog‘liq boʻlgan, nodir manbalar to‘plangan insonparvar muassasa
hisoblanadi. K
utubxonalar asrlar osha insonlarni yovuzlikka, jirkanch g‘oyalarga, jaholatga qarshi
kurashga undab, yosh avlodning ma’naviy salohiyati, dunyoqarashini yuksaltirishda, ularni ona yurti
va xalqiga muhabbat hamda sadoqat tuyg‘usi ruhida tarbiyalashda muhim a
hamiyat kasb etib
kelmoqda.
XIX asrning oxirlari va XX asr boshlariga kelib Turkistonda jamiyatning eng ilgʻor fikrli
qatlamlari, ya’ni jadid namoyandalari kurashlarini aks ettirgan milliy uygʻonish muayyan mafkura
Raqamlashtirish davridagi kutubxona sohasi ekotizimi: hamkorlik, integratsiya va innovatsiyalar
255
15 марта 2024 г.
sifatida, birinchi navbatda, maʼrifatchilikda koʻrindi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev aytganlaridek, “... o‘tgan asr boshlarida, g‘oyat murakkab tarixiy sharoitda milliy
ozodlik, uyg‘onish va taraqqiyot g‘oyalari bilan maydonga chiqqan ma’rifatparvar ajdodlarimiz
o‘zlarin
ing benazir salohiyati, noyob insoniy fazilatlari bilan fidoyilik va jasorat namunasini
ko‘rsatdilar”.
Milliy uyg‘onish harakati namoyandalari hisoblanuvchi jadidlar o‘z xalqining erki, ozodligi
uchun kurashib, ilmsizlikning taraqqiyotga keltirayotgan salb
iy ta’sirini aniq misollar bilan ko‘rsatib,
o‘z oldilariga xalqni maʼrifatlashtirish maqsadini qo‘yganlar. Shu maqsadda ular nafaqat yangi
maktablar ochganlar, balki keng xalq ommasi uchun yangi kutubxonalar ham tashkil qilganlar. Buni
Turkistonda jadidchi
lik davri tarixi va adabiyoti vakillari ijodini oʻrganganimizda ham kuzatishimiz
mumkin.
“O‘rta Osiyo jadidlarining otasi” deb tan olingan Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875–
1919) yangi
zamon o‘zbek madaniyatining asoschisi edi. U birinchi o‘zbek dramasi “Padarkush”ni yozadi.
Turkistonda ma’rifatparvarlik harakatining rivojlanishiga o‘zining katta hissasini qo‘shgan
Mahmudxo‘ja Behbudiy dastlab Samarqand, so‘ngra Buxoro madrasalarida tahsil olib, imom
-xatib,
qozi, keyin muftiy darajasiga ko‘tarildi. U haj safari da
vomida Arabiston, Misr, T
urkiyada bo‘lgan
va unda yangi maktab ochish fikri mustahkamlanib borgan.
Mahmudxo‘ja Behbudiy O‘rta Osiyo jadidchilik harakatining asoschisi va yo‘lboshchisi
hisoblana
di. Eng birinchi fan bo‘yicha darsliklar yaratgan Behbudiy kutu
bxona tashkil qilishda ham
birinchilardan bo‘ldi. Uning tashabbusi va say harakatlari bilan o‘z otasi sharafiga dastlab “Eski
Samarqand musulmonlar kitob va qiroatxonasi”, keyinchalik “Behbudiya kutubxonasi” deb atalgan
kutubxona tashkil qilingan.
Behbudiy
Samarqandda kutubxona tshkil etish uchun qizg‘in tayyorgarlik ko‘radi.
Manbalarda keltirilishicha u o‘n ikki nafar maslakdoshlari bilan birga 27 “bob”dan iborat dastur va
nizom tuzib, uni Samarqand shahrining harbiy gubernatoriga yo‘llab, ruxsat olinadi.
Ushbu ziyo maskani Samarqand gubernatoridan rasman ruxsat olinib, 1908-yil 11-sentabr
kuni shaharning “Yangi rasta” qismida ochilgan
.
Lekin kutubxona ochilishi ancha avval ovoza bo‘lib
ketadi. Chunki bu haqda eng ommabop nashr
“
Turkiston viloyatining gaze
ti” xabar qilgan edi.
Ziyo maskani faoliyatida Mahmudxo‘ja Behbudiyga safdoshlari Hoji Muin, Vasliy
Samarqandiy va muallim Abdulqodir Shakuriy ko‘maklashishgan. Tarkibiy jihatdan juda boy, xilma
-
xillikka ega fondi bo‘lgan. Jumladan, turli
davlatlarda nashr qilingan diniy hamda dunyoviy kitoblar,
suratli jurnal va gazetalar, ensiklopediya, lug‘atlar, xarita va atlaslardan o‘qib foydalanish mumkin
bo‘lgan.
Mahmudxo‘ja Behbudiy
tashkil etgan va keyinchalik “Behbudiya” kutubxonasi nomi bilan
ma
shhur bo‘lgan mazkur mutolaaxona kitobxonlarga keng imkoniyatlar va qulayliklar yaratishni ham
o‘z oldiga maqsad qilgan holda ikki smenada faoliyat yuritgan
,
ya’ni ertalab soat 9 dan kechki soat 5
gacha va kechki soat 6 dan boshlab 12 gacha ya’ni kuniga 14
soat ishlagan. Ushbu ziyo maskani bir
vaqtda 60 dan 110 nafargacha bo‘lgan kishilarga madaniy xizmat ko‘rsata boshlaydi.
Ayniqsa, M.Behbudiy kutubxonada tarixiy asarlarga keng oʻrin bergan. “Behbudiya”
kutubxonasida mavjud va sotuvga
chiqarilgan kitoblar roʻyxatining yetmish foizi tarixga oid asarlar
Экосистема библиотечной сферы в эпоху цифровизации: сотрудничество, интеграция и инновации
256
15 марта 2024 г.
ekanligidan koʻrish mumkin. Bu kitoblar orasida “Tarixi madaniyat”, “Tarixi islom”, “Buyuk tarixi
umumiy”, “Tarixi istiqbol”, “Turk tarixi”, “Zafarnomai shohiy”, “Xulosai tarixi madaniyat”, “Oynai
tarixi usmoniy”, “Madaniyati islomiya tarixi”, “Temurlang”, “Yigirmanchi asrda olami islom va
Ovrupo”, “Tarixi kashf ul
-
Amriqo”, “Tarixi Eron”, “Tarixi Baxtiyori” va boshqalar mavjud edi.
Oʻzining kimligini oshkor etishni hohlamagan Behbudiy zamon
doshi guvohlik berishicha,
Behbudiyning oʻlimidan keyin u yaratgan “Kutubxonai Behbudiya”, unda jamlangan noyob kitoblar,
kitobshunoslik va kutubxonashunoslik manbalari miqdoriga koʻra Turonzamindagi eng katta
kutubxona ekanligi barchaga ayon boʻlgan.
Turkistondagi jadid namoyandalari ichida kutubxona tashkil qilish tashabbuskorlaridan biri
bu Munavvar qori Abdurashidxonov (1878-1931) edi.
Munavvar qori Abdurashidxonov XX asr boshida Turkistondagi jadidchilik harakatining faol
ishtirokchilaridan biri bo‘lib
tanildi. U 1901-
yili usuli jadid maktabini ochgan va unga o‘zi
mudarrislik qilgan. Munavvar qori Abdurashidxonov usuli jadid maktablari uchun maxsus oʻquv
dasturini tuzgan, darsliklar yozgan. Uning “Turkiy guliston yoxud axloq” asari (1913 yil) mashhur
bo
‘ldi.
1911-yil
Toshkentdagi
ma
’
rifatchilar
Abdulla
Avloniy
va
Munavvar
qori
Abdurashidxonovlar
tashabbusi bilan bir guruh ziyolilar tomonidan “Turon” nomli madaniy
-
ma’rifiy
jamiyat tashkil qilingan hamda jamiyatning nizom va dasturlari qabul qilingan
. “Turon” jamiyati
faoliyatida Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Nizomiddin Xoʻjayev, Saʼdulla
Tursunxoʻjayev, Ubaydulaxoʻja Asadullaxoʻjayev, Toshpoʻlatbek Norboʻtabekov, Komilbek
Norbekov kabi koʻplab taraqqiyparvarlar fidokorona faoliyat olib bor
dilar. Mazkur jamiyat dasturida
kutubxona va qiroatxona ochish kabi muhim masalalar ham bor edi.
“Turon” jamiyati aʼzolari kutubxona uchun dastlab oʻzlarining shaxsiy kitoblari, xayr
-
ehsonlar, sovgʻa va ayrim kishilarning vaqf qilib qoldirgan kitoblarini j
amlay boshlaydi. 1913-yil
Abdulla Avloniy boshchiligida “Turon” teatr truppasi tuzilganligi eʼlon qilinib, Toshkentning Eski
shahar qismida “Turon” kutubxonasi ham ish boshlaydi. Biroz o‘tib kutubxona qoshida qiroatxona
ham paydo bo‘ladi.
1917-yilda shu ja
miyat a’zolari –
Abdulla Qodiriy, Munavvar qori Abdurashidxonov,
Cho‘lpon, G‘ulom Zafariy, Shokirjon Rahimiy, Yusuf Aliyev va boshqa bir qator ma’rifatparvar
insonlar o‘z xususiy kitoblarini sovg‘a qilib, kutubxonalarini kengaytirdilar. Natijada yaxshigina
kitob xazinasiga ega kutubxona va qiroatxona paydo bo‘ladi.
Yangicha maktab taʼlimi ishiga oʻz hissasini qoʻshganlardan biri, yetuk shoir va bastakor,
dramaturg va rejissor, maʼrifatchi va matbaachi, publitsist va jamoat arbobi Hamza Hakimzoda
Niyoziy (1889-1929)dir. U 1889-yilning 7-
martida Qoʻqon shahrida tabib oilasida tugʻildi. U avval
eski maktab va madrasalarda oʻqib, arab, fors, turk tillarini mukammal bilgan. Rus
-tuzem
maktablarida esa rus tilini oʻrganishga muvaffaq boʻlgan.
Hamza oʻz davrining ilgʻor maʼrifatparvar jadidlari hisoblangan Turkiston jadidchilik
harakatining rahbari Munavvarqori Abdurashidxonov hamda uning shogirdlari, yangi usuli jadid
maktablari muallimlari aka-
uka Shokirjon va Sobirjon Rahimiylar bilan yaqin aloqada boʻlgan.
Raqamlashtirish davridagi kutubxona sohasi ekotizimi: hamkorlik, integratsiya va innovatsiyalar
257
15 марта 2024 г.
Hamza
Hakimzoda Niyoziy oʻzining birinchi usuli jadid maktabini 1910
-yili Toshkentdagi
Qashqar mahallasida ochdi. 1911-1914-
yillarda u Qoʻqon va Marg‘ilonda yana uch usuli jadid
maktabining ishini tashkil etdi. Hamza oʻzi tashkil etgan maktablarda dars beribgina
qolmasdan,
“Oʻqish kitobi”, “Yengil adabiyot”, “Qiroat kitobi” kabi darsliklar ham yozdi.
Hamza Hakimzoda Niyoziy qisqa vaqt ichida birvarakay ikkita -
“Gʻayrat” (1915) va “Birlik”
(1916) kitob uylariga asos soldi. U 1917-
yili “Hurriyat” jurnalida bu haqda shunday deb yozadi: “...
1915-
yil men majlis chaqirdim. Unda biz aholi orasida kitob tarqatish maqsadida “Gʻayrat” nomli
kutubxona, qiroatxona va nashriyot uyi tashkil etishga qaror qildik. Shu paytgacha men kitoblarimni
oʻz pulimga chop etib keldim, ular hajman uncha katta emas edi. Endi men oʻzimning boshqa
kitoblarimni mana shu kitob uyi nomidan nashr etmoqchi boʻldim”.
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash zarurki, Turkiston jadidchil
ari tomonidan kutubxonalarni
tashkil etishdan asosiy maqsad eng avvalo yos
hlar, maktab o‘qituvchilari, madrasa talabalari,
ziyolilarni yngi adabiyotlar, darsliklar, matbuot bilan muntazam tanishtirib borish edi. Chunki bu
adabiyotlar va gazetalarni boshqa biror joydan topish amri mahol edi.
XX asr boshida Turkiston jadidchilik
harakati rahnamolari mintaqa shaharlarida maʼrifatni
keng targʻib qilish maqsadida dastlabki ommaviy kutubxonalarga asos soldilar. Jadidlar tomonidan
tashkil etilgan ziyo maskanlarida adabiy-badiiy, ijtimoiy va tabiiy, ilmiy mazmundagi kitoblar bilan
bir q
atorda, mazkur maktab kutubxonalari oʻzagini milliy oʻquv adabiyotlari
- darsliklar va
qoʻllanmalar tashkil etardi. Jadidlarning shaxsiy mablagʻlari va xayriyalar hisobidan tashkil qilingan
mazkur ziyo maskanlarida jamlangan adabiyotlar mazmuni va yoʻnalishi o‘sha davr saroy
kutubxonalaridan ancha farq qilib, zamon ruhini aks ettirib turar, xalq ommasi, ayniqsa, yoshlarning
dunyoqarashini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etardi.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Sh.
Mirziyoyev. “Jadid” gazetasi
jamoasi va mushtariylariga.
“Jadid” gazetasi
2024-yil 1-
yanvar
№ 1 (1)
.
2.
Alimova D.A., Rashidova D.A. Mahmudxoʻja Behbudiy va uning tarixiy tafakkuri. Toshkent
-
1999, 16-bet.
3.
Абдурашидхонов М. Танланган асарлар.
-
Тошкент: Маънавият” нашриёти, 2003, 29
-
бет.
4.
Behbudiy B.
“Behbudiy kutubxonasi”, “Oyina” jurnali, 1914
-yil 26-
aprel, №27. Tanlangan
asarlar. Jild-II.-T.: Akademnashr -2018, 14-bet.
5.
Mahmudxo‘ja bin Behbudxo‘ja xatib. Mutolaaxona // Turkiston viloyatining gazeti. 1908.
№48.
