ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА
МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ ЖАҲОН ТИЛЛАРИ
УНИВЕРСИТЕТИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИИВ
АКАДЕМИЯСИ
Х. Б. САМИГОВА
А.М. КУРГАНОВ
ДИАЛОГИК РИТОРИКА: ТАДҚИҚ ВА ТАЛҚИН
TОШКЕНТ – 2022
2
УДК:
811. 111
811. 512. 133
Самигова Х.Б.
Курганов А.М.
Диалогик риторика: тадқиқ ва талқин
Тошкент, 2022, 266 бет.
Мазкур монография инглиз ва ўзбек тилларида диалогик
риториканинг тилга оид хусусиятларини тадқиқ этишга бағишланган.
Ундан “Нутқ маданияти асослари”,
“
Таржимашунослик”, “Чет тили
(инглиз тили)” фанларидан маъруза ва семинарлар олиб боришда,
магистрлик диссертациялари ва малакавий битирув ишлари ёзишда,
ўқув қўлланмалари ва дарсликларни тайёрлашда фойдаланиш мумкин.
Шунингдек, монография сўнггида илова тарзида уч тилда диалогик
риторикада энг фаол мавзуларга оид сўзлашгич келтирилган бўлиб,
ундан инглиз ва рус тилини ўрганувчилар ифодали ҳамда таъсирчан
сўзлашишга оид амалий тавсияларни олишлари мумкин.
Тақризчилар: ЎзДЖТУ профессори ф.ф.д., проф. О.А. Аҳмедов
М.Улуғбек
номидаги
Ўзбекистон
Миллий
университети хорижий филология факультети
Хорижий тил ва адабиёт кафедраси доценти в.б.
ф.ф.б.ф.д. Х.А. Саримсоқов
Монография ИИВ Академияси Илмий Кенгашининг 2022 йил ________ даги
____-сонли мажлисида нашрга тавсия этилган.
“LAMBERT ” нашриёти, 2022.
3
КИРИШ
Мустақилликнинг дастлабки йиллариданоқ мамлакатимизда турли
тилларда мустақил ҳамда теран фикрлаш қобилиятига эга бўлган, ўз фикрини
аниқ ва равшан ифода эта оладиган баркамол авлодни тарбиялашга бўлган
диққат-эътибор янада кучайди. Ҳозирги кунда юқори билим, маданият ва
маънавиятга эга кадрларнинг янги авлодини тайёрлашнинг ечимини топишда
самарали натижаларга эришилди. Ёшларимизда нутқ маданиятининг
юксаклиги, сўзамоллик, жамоатчилик олдида нутқ сўзлай олиш каби
хислатларни янада шакллантириш билан боғлиқ бўлган бир қатор вазифалар
нутқ маданияти аспектларини турли тиллар доирасида чоғиштирма
таҳлилини амалга ошириш лозимлигини кўрсатмоқда. Республикамизда
ёшларга оид давлат сиёсатининг олиб борилиши, жумладан, «…руҳий ва
интеллектуал ривожланган, мустақил фикрлайдиган, қатъий ҳаётий нуқтаи-
назарига эга бўлган ёшларни тарбиялаш»
1
га қаратилган стратегик вазифалар
ҳам нутқ маданияти мавзуси доирасида чуқур изланишлар олиб борилишини
талаб қилмоқда.
Тилшуносликда нотиқлик санъати назарияси бўйича турли тилларда
тадқиқот олиб борилган бўлиб, ушбу соҳага салмоқли ҳисса қўшган
олимларнинг ишлари диққатга сазовордир. Масалан, A. Жудис инглиз тилида
диалогик риториканинг диалектлар, яъни шеваларга оид хусусиятларини
тадқиқ этишга эътибор қаратган, C.П. Фолей эса риторикада ваъда беришга
оид хусусиятларни инглиз тилидаги фактик мисоллар асосида ўрганган, M.M.
Хинкс инглиз тили ёзма нутқида нотиқлик санъати назариясини тадқиқ этган,
Л.M. Лонг, A.И. Петонлар ҳам инглиз тили риторик аспектига оид
муаммолар бўйича изланишлар олиб борганлар
2
.
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017-2021 йилларда «Ўзбекистон Республикасини янада
ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони. / Халқ сўзи, 2017 йил. 8 февраль. –
№ 28 (6722).
2
Judith A. The Genre of Logic and Artifice: Dialictic, Rhetoric, and English Dialogues. – Dissertation for
Achieving PhD. – Toronto, Тоronto university, 1998.
–
280 p.; Patricia C. Foley. Paradox and Promise in the
Dialogue on Race: a Case Study Analysis of the Dialogues of the Springfield World Class City Commission. –
Dissertation for Achieving PhD. – Маssachussets, Маssachussets University, 1999. – 200 p.; M.M. Hincks.
Successful Dialogues: Systematic, Written, and Prominent Self-analysis in College Composition. – Dissertation for
4
Рус тилшунослигида Н.А. Кашей, Г.М. Ярмаркина, З.И. Курцева
3
каби
тадқиқотчилар риторикага рус тили нуқтаи назаридан ёндашганлар. Украин
тилшунослигида В.О. Немченко, Н.Ю. Гeopгиева
4
каби олимлар риторика
мавзусини методик жиҳатдан таҳлилга тортган.
Ўзбек тилшунослигида А.Ҳ. Арипова нотиқлик турларини ўрганиш ва
нотиқ нутқининг лисоний-услубий воситаларига оид масалаларни ёритишга
эътибор қаратган. Д. Тешабаева нутқ маданиятининг замонавий
аспектларини ОАВ матни мисолида тадқиқ этган бўлса, Ҳ. Жалилов,
Ҳ. Расулов, С. Свирский, А.Е. Михневич, И.А. Кривелев, Н. Маҳмудов каби
олимлар ўқитувчи ва лекторларнинг нотиқлик санъати мавзуси устида иш
олиб борганлар. С. Иномхўжаев Шарқ нотиқлик санъатининг тарихий
босқичлари борасида изланиш олиб борган. Б. Омонов эса сиёсий нотиқлик
маҳоратини таҳлил қилган
5
.
Риториканинг гендер, лингвомаданий хусусиятлари ҳамда ундаги
лисоний ва экстралингвистик омиллар инглиз ва ўзбек диалогик нутқи
мисолида ҳозиргача чет эл ва ўзбек олимлари томонидан қардош бўлмаган
тиллар доирасида ўрганилмаганлиги ҳам ушбу мавзу бўйича махсус
тадқиқотни амалга оширишни тақозо қилади.
Achieving PhD. – Boston, Boston College, 2005. – 170 p.; Long L.M. Associative Rhetoric: Beyond Rhetorical
Sensitivety and Individual Rhetoric.
–
Dissertation for Achieving PhD.
–
Georgia, University of Georgia, 1997.
–
287 p.; Paton W.A.I. Current-Traditional Rhetoric Reexamined.
–
Dissertation for Achieving PhD.
–
Michegan,
Michegan University, 1990.
–
267 p.
3
Кашей Н.А. Современная риторика в социально-политическом взаимодействии: Дис. …док. филол.
наук.
–
Великий Новгород, НГУ, 2005.
–
290 с.; Ярмаркина Г.М. Обыденная риторика: просьба, приказ,
предложение, убеждение, уговоры и способы их выражения в русской разговорной речи: Дис. …канд.
филол. наук.
–
Саратов: СГУ имени Н.Г. Чернышевского, 2001.
–
180 с.; Курцева З.И. Коммуникативно-
нравственный аспект риторического образования: Автореф. дис. …канд. пед. наук.
–
Москва: МПГУ, 2002.
–
С.
70.
4
Немченко В.О. Формування внутрiшнього переконання суддi в адмiнiстративному процесi Украϊни:
Автореф. дис. …канд. юрид. наук.
–
Запорiжжя, ЗНУ, 2013.
–
20 с.; Гeopгiϵва Н.Ю. Просодiя переконування
в англiйському дiалогiчному мовленнi: Автореф. дис. …канд. фiлол. наук.
–
Одеса: ОНУ, 2005.
–
21 с.
5
Арипова А.Ҳ. Нотиқлик нутқининг лисоний-услубий воситалари: Филол. фан. номз. ...дис.
–
Тошкент: ЎзР ФА, Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти,
2002.
–
170 б.; Тешабоева Д.М.
Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ маданияти аспектида тадқиқи (ЎзР ОАВ мисолида): Филол.
фан. док. ...дис. автореф.
–
Тошкент: ЎзДЖТУ, 2012.
–
Б. 20-28; Жалилов Ҳ. Ижтимоий фан
ўқитувчиларининг нотиқлик санъати.
–
Монография.
–
T.: Ўзбекистон, 1987. – 32 б.; Расулов Ҳ., Свирский
С. Лекторнинг нотиқлик санъати
–
Монография.
–
T.: Ўзбекистон, 1978. – 39 б.; Кривелев И.А. Лекторнинг
нотиқлик санъати. – Монография. – T.: Ўзбекистон, 1980. – 15 б.; Михневич А.Е. Лекторнинг нотиқлик
санъати. – Монография. – T.: Ўзбекистон, 1979. – 44 б.; Маҳмудов Н. Ўқитувчи нутқ маданияти.
–
Т.:
Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси, 2007.
– Б. 20-157; Иномхўжаев С. Ўтмиш шарқ
нотиқлиги. – T.: Ўзбекистон, 1982. – 38 б.; Б. Омонов. Сиёсий етакчининг нотиқлик маҳорати. –
Монография. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 91 б.
5
Тадқиқот натижалари ҳамда илмий хулосаларидан чоғиштирма
тилшунослик ва таржимашунослик йўналишлари бўйича илмий изланишлар
олиб боришда фойдаланиш мумкин. Тадқиқот материаллари тилшунослик ва
таржимашуносликда миллий-маданий хусусиятлар муаммосини тадқиқ
этишда ёрдам беради. Шунингдек, диссертация мавзусига доир таҳлиллар
натижасида олинган илмий-назарий хулосалар таълим ва тарбия жараёнини
янада такомиллаштиришга хизмат қилади. Ишнинг хулосаларидан «Нутқ
маданияти асослари», «Cтилистика», «Чет тили (инглиз)», «Ҳозирги ўзбек
тили» каби фанлар ва махсус курсларни ўқитишда фойдаланиш мумкинлиги
билан белгиланади.
Монография таркиби кириш, уч боб, хулоса, фойдаланилган
адабиётлар рўйхати ва иловалардан иборат. Диссертациянинг ҳажми
фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан ташқари 266 саҳифани
ташкил этади.
6
I БОБ. НУТҚ МАДАНИЯТИНИНГ РИТОРИК АСПЕКТИ
ТИЛШУНОСЛИКНИНГ ЎРГАНИШ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА
1.1. Нутқ маданиятининг аспектлари
Азалдан оғзаки ва ёзма нутқ маданияти адабий тил асосида шаклланиб
келган. Тўғри ва хатосиз сўзлаш ҳамда ёзиш адабий тилни мукаммал билиш
натижасида юзага келади. Тилнинг турли меъёрлар асосида тартибга
солиниши эса, табиийки, адабий тилнинг шаклланишига асос бўлади.
Нутқ маданияти турли даврларда янгича ёндашув ва қарашлар билан
бойитилди. Замонавий нутқ маданияти тадқиқотчилар томонидан тўрт турга
бўлиб ўрганилган: 1) элитар маданият (соф адабий тил); 2) анъанавий
профессионал (арго); 3) учинчи маданият (оддий сўзлашув); 4) халқ
маданияти (шева, лаҳжалар)
6
. Кейинчалик бу тасниф бошқа олимлар
томонидан ўртача адабий, адабий-сўзлашув ва оддий сўзлашув нутқ
маданияти турларига бўлиб ўрганилди
7
.
Нутқ маданияти – муайян бир халқ маданиятининг ушбу халқ тилидаги
акси ва ифодасидир. Ушбу тушунча борасида турли хил қараш ва изоҳлар
мавжуд бўлса-да, энг аввало, нутқ маданияти грамматик жиҳатдан тўғри гап
тузиш, хатосиз сўзлаш, тушунарли ва равон фикр юритиш деб талқин
этилади. Нутқ маданияти
бу – ҳар бир инсоннинг тил соҳасида, нутқ сўзлаш
борасида эгаллаган билимлари ва ютуқлари мажмуаси бўлиб, улар
сўзловчининг билимдонлиги, тарбияси, маънавий етуклик даражасини
кўрсатувчи омилдир. У миллатнинг умумий маданиятини кўтариш,
кишиларда маълум тил бойлигидан, унинг имкониятларидан тўғри ва унумли
фойдаланиш кўникмаларини тарбиялашга хизмат қилувчи восита ҳамдир.
Ҳозирги пайтда нутқ маданиятининг замонавий концепцияси ҳақида
кўплаб фикрлар билдирилмоқда. Баъзи тадқиқотларда унинг уч аспекти,
баъзи ишларда эса, унинг тўрт аспекти бўйича изланишлар олиб борилган.
6
Толстой Н.И. Язык и культура (некоторые проблемы славянской этнолингвистики) // Русский язык
и современность. Проблемы и перспективы развития русистики. – Ч. I. – Москва, 1991. – С. 5-22.
7
Тешабоева Д.М. Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ маданияти аспектида тадқиқи
(ЎзР ОАВ мисолида): Филол. фан. док. ...дис.
–
Тошкент: ЎзДЖТУ, 2012.
–
Б. 212.
7
Нутқ маданиятининг меъёрийлик, этик (ахлоқий), коммуникатив
8
ва риторик
9
аспектлари мавжуд бўлиб, улар ўзига хос жиҳатларга эгалиги билан
характерланади.
Нутқ маданиятининг меъёрийлик аспекти
нутқда меъёр билан
алоқадор бўлган масалаларни ўз ичига қамраб олади.
Маълумки, меъёрийлик ҳаётнинг барча жабҳалари учун хос бўлган
универсал ҳодиса ҳисобланади. Ҳар қандай вазият, шароит меъёрийлик
қонун-қоидаларига бўйсyнишни, унга имкон қадар риоя қилишни талаб
қилади. Меъёр бор жойда эса, табиийки, тартиб-интизом мавжуд бўлади.
Жаҳон цивилизациясининг пайдо бўлиши оғзаки нутқнинг бир шаклга
(ёзувга), меъёрга солиниши билан чамбарчас боғлиқ. Олимларнинг эътироф
этишларича, муҳимлик жиҳатидан бу кашфиётга тенг келадигани йўқ
10
.
Ёзувнинг пайдо бўлиши эса вақтлар ўтиб муайян бир тилнинг меъёрий
қоидалари ривожланишига, шаклланишига, адабий тилнинг юзага келишига
асосий туртки бўлди.
Маълумки, ривожланган ҳар қандай тил, шу жумладан, ҳозирги ўзбек
тили ҳам икки асосий функционал турга: адабий тил ва жонли сўзлашув
тилига бўлинади. Умумхалқ тилининг юқори шакли ҳисобланган адабий тил
аниқ ва муайян бир тизимда ҳар бир давр тилига хос меъёр, тартиб-
қоидаларни ифодалайди. Миллий адабий тилни, унинг оғзаки ва ёзма
шаклларини аниқлашда энг муҳим ва асосий белги унинг муайян бир
меъёрга, яъни аниқ бир маромга, тартиб-қоидаларга солинганлигидир.
Тилшуносликда тил меъёрлари мавзуси бўйича кўплаб тилшунос
олимлар тадқиқот олиб борганлар (К.С. Горбачевич, В.А. Ицкович,
8
Тешабоева Д.М. Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ маданияти аспектида тадқиқи
(ЎзР ОАВ мисолида): Филол. фан. док. ...дис. автореф .
–
Тошкент: ЎзДЖТУ, 2012.
–
Б. 24-36; Культура
русской речи. Учебник для ВУЗов. – М.: Норма-Инфра, 2000. – С. 15.
9
Пасечная И.Н. Культура речи (аспекты порождения высказывания).
–
Орск, ОГТИ, 2012.
–
С. 9-28.
10
Файзиева Н.А. Инглиз тилини ёритишга оид дидактик матнлар ифода воситаларининг
эволюцияси ва замонавий технологиялар яратган имкониятлар: Филол. фан. магистри ...дис.
–
Тошкент:
ЎзДЖТУ, 2001.
–
Б. 4.
8
В. Барнет, Р.И. Аванесов, Э. Бегматов, А.Э. Маматов, Н.С. Қулиев ва
бошқалар)
.
Олимлар тил меъёрини – нутқ маданияти назариясининг марказий
тушунчаси эканлигини таъкидлаб ўтганлар (К.С. Горбачевич, Г.О. Винокур,
В.А. Ицкович, А.Э. Маматов, Р. Қўнғуров, Э. Бегматов ва бошқалар).
Уларнинг фикрича, адабий тилсиз маданий нутқий фаолиятнинг бўлиши
мумкин эмас.
Л.Б. Щерба, Л. Косериулар
тил материали ва тил структурасини
меъёр
деб билганлар. Лекин айтилган ва ёзилган барча нарсалар тил учун меъёр
бўлавермаслиги сабабли, бу олимларнинг фикри тўлақонли ўз тасдиғини
топмаган
11
.
Рус олими
Г.О.
Винокурнинг таъкидлашича,
меъёр –
маданият ва
тил сингари тарихий категория, ижтимоий муносабатлар ўзгариши билан у
ҳам ўзгаради
12
. Унинг фикрича, адабий тил лексикада ҳам, фонетика ва
грамматик қурилиш соҳасида ҳам ўз меъёрлари, қоидалари билан ажралиб
туради. Бу меъёрлар шу тилда сўзлашувчи барча кишилар учун умумий ва
зарурий ҳисобланади. Адабий тилнинг муайян меъёрга солинганлиги шундан
иборатки, унинг луғат таркиби маълум тартибга келтирилган бўлади,
сўзларнинг маъноси ва ишлатилиши, талаффузи ва ёзилиши ҳамда грамматик
шаклларнинг ясалиши ягона, муштарак қоидага бўйсунади
.
Б.
Гавренек, тил
меъёрига таъриф берар экан, уни маълум бир лисоний гуруҳ учун шарт
бўлган мажбурий қоида, тил тизимида ўз аксини топадиган, нутқда мунтазам
равишда ишлатиладиган, акс ҳолда тил кишилар ўртасидаги алоқа воситаси
вазифасини бажара олмаган бўлар эди, деб ҳисоблайди
13
.
В.А. Ицкович меъёр ҳодисасини тилнинг барча яшаш шакллари учун
хослигини
14
,
К.С. Горбачевич унинг турғун ва барқарор эканлигини
15
,
Г. Хартунг, Р. Пулилар эса, меъёрни грамматика мутахассислари, луғатшунос
11
Щерба Л. В. О трояком аспекте языковых явлений / Акобиров С. Нутқ маданияти ва норматив
луғат.
–
Т.: Ўзбекистон, 1977.
–
Б. 6.
12
Винокур Г.О. Из бесед о культуре речи// Русская речь.
–
М.: Наука, 1967.
–
С. 10-14.
13
Havrenek M.B. Zum Problem der Spachform. Cophenhague, 1938. – P. 152 / Бегматов Э., Маматов А.
Адабий норма назарияси. 1-қисм. – Т.: Наврўз, 1997. – Б. 14.
14
Ицкович В.А. Языковая норма. – М.: Просвещение, 1968. – С. 565.
15
Горбачевич К.С. Нормы литературного языка и толковые словари.
–
М.: Наука, 1966.
–
С. 6-9.
9
ва махсус тавсияномаларни тузувчилар томонидан белгилаб бериладиган
қонун деб эътироф этадилар
16
.
Р.И. Аванесовнинг таъбири билан айтганда, меъёр ижтимоий
жамиятнинг тилга тегишли бўлган ички қонуниятлари ва ушбу жамиятнинг
ҳаёт тарзи таъсирида ривожланади. Нутқ турларига қараб меъёрлар ҳам бир-
биридан фарқланади
17
. Тил меъёрларини, айниқса, адабий тил меъёрларини
батамом аъло даражада ўзлаштирган кишиларнинг топилиши ёки мавжуд
бўлиши мумкин эмаслиги, бу жуда ҳам катта меҳнат талаб қилувчи фаолият
эканлиги ҳам ушбу олим томонидан эътироф этилади.
А.Э. Маматов
меъёр
атамасини – “тил структурасининг ижтимоий тил
практикаси томонидан танлаб олинган ва мустаҳкамланган элементларининг
барқарор, анъанавий реализациялари йиғиндисидир”
18
,
деб тарифлайди.
Бизнинг фикримизча, меъёр бу – тил бирликларининг тил эгалари
томонидан тан олинган, маъқул бўлган ҳамда тарих синовлари натижасида
мустаҳкамланган вариантларини нутқда ифодалашдир.
Меъёр умумий ва хусусий гуруҳланган ҳолда ўрганилади
19
. Умумий
меъёр маълум тилнинг барча кўринишларида қўлланилаётган меъёрларни ўз
объекти деб ҳисобласа, хусусий меъёр эса, умумий меъёрнинг нутқ
кўринишлари, шаклларидаги, тил шаклларидаги аниқ кўринишларини
ўрганади. Хусусий меъёр, ўз навбатида, адабий тил, лаҳжа ва шевалар,
сўзлашув нутқи, тилнинг ижтимоий тармоқларига хос меъёрларни ўрганади.
“Адабий тил меъёрлари” тушунчаси муайян қоидалар остига олинган,
барқарор, шу билан бирга, доимо ривожланиб борувчи, ўзгариб турувчи,
вариантдошлик хусусиятига эга бўлган, тил тизими томонидан йўл қўйилган
тил ҳодисаларининг йиғиндиси бўлиб, тилдан фойдаланувчилар нутқида
16
Pooley R.C. Teaching English usage. N. – Y. – L. 1946 / Бегматов Э., Маматов А. Адабий норма
назарияси. 1-қисм. – Т.: Наврўз, 1997. – Б. 22.
17
Аванесов Р.И. Русское литературное произношение. – M.: Просвещение, 1984. – С. 10.
18
Маматов А.Э. Нутқ маданияти ва тил нормасига оид терминлар ва тушунчалар изоҳи.
–
Т.: Bayoz,
2014.
–
Б. 16.
19
Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1992.
– Б. 37.
10
мустаҳкамланган,
шунингдек,
адабий
тилда
сўзлашувчилар
учун
умуммажбурий бўлган лисоний ҳодисадир, деб таърифланади
20
.
Адабий
тилнинг
фонетик,
орфографик, орфоэпик, луғавий,
фразеологик, грамматик, семантик-услубий меъёрлари мавжуд бўлиб,
мазкур меъёрлардан оддий cўзлашув, расмий, илмий, публицистик ва бадиий
услубларнинг ҳар бирида белгиланган лисоний қонун-қоидалар асосида
ўринли фойдаланиш, уларнинг барчасига амал қилиш тўғри ва маданий
нутқни юзага келтиради. Мулоқот чоғидаги нутқ маданияти меъёрийлик
қонун-қоидалари орқали намоён бўлади.
Бироқ нутқ расмий ва норасмий, ёзма ва оғзаки, тайёрланган ва
тайёрланмаган ҳамда шу каби бошқа вазиятларда юзага келиши билан
характерланади. Турли шароит ва ҳолатлар тил меъёрларидан турлича
фойдаланишни талаб қилади. Н. Кузнецова меъёр қоидалари нуқтаи
назаридан нутқни тўғри ҳамда нотўғри деб баҳолаш мумкинлигини эътироф
этади
21
.
Меъёрнинг бузилиши даражаси қандай вазиятда, нутқнинг қайси
турида (оғзаки ёки ёзма), тингловчи ушбу хатони қандай қабул қилишига,
мулоқот жараёнининг якуний натижасига қараб баҳоланиши лозим
22
.
Масалан, расмий нутқда шевада сўзлаш салбий ҳолат деб баҳоланса,
норасмий вазиятларда ёки сўзлашув услубида бу ҳолат бироз енгил
баҳоланади. Нутқий мулоқот вазиятининг турлича бўлишига қарамасдан,
тўғри ва равон сўзлашга интилиш, тил меъёрлари, айниқса, адабий тил
қонун-қоидаларига амал қилиш маданий нутқни юзага келтиради.
Айтиб ўтилган фикрлардан адабий тил меъёрлари нутқ маданияти
назариясининг марказий тушунчаси эканлиги яна бир бор ўз тасдиғини
топади. Адабий тил меъёрларига амал қилиш маданий нутқни юзага
келтиради.
20
Бегматов Э., Маматов А. Адабий норма назарияси. 3-қисм. – Т.: Самарқанд вилоят босмахонаси,
1999. – Б.23.
21
Кузнецова Н. Русский язык и культура речи. – М.: Форум, 2006. – С. 13.
22
Ипполитова Н.А, Князева О.Ю., Савова М.Р. Русский язык и культура речи. – М.: Проспект,
2009. – С. 294.
11
Нутқ маданиятининг коммуникатив аспекти
дейилганда тўғри,
маъно ва мазмунга эга бўлган нутқий фаолият назарда тутилади.
Маълумки,
нутқ бу – гапириш қобилияти, тилнинг фикрни ифодалаш жараёнида амал
қилиши, сўзловчининг тил воситаларидан фойдаланиш жараёни ва шу
жараённинг
ҳосиласи.
Нутқнинг
коммуникатив
аспекти
эса,
Э.А. Маматовнинг таъбири билан айтганда, “Cуҳбат, лекция ёки маъруза
планининг тингловчиларга мос келиши, тингловчиларни ўз нутқига жалб эта
олиши, берилган материални мустаҳкамлай олиши, тингловчиларни суҳбатга
тайёрлай олиш, техник воситалардан, кўргазмали қуроллардан унумли
фойдалана
олиш,
“сўзловчи–тингловчи”
ўртасидаги
мулоқотнинг
доимийлигини таъминлаш кабиларни қамрайди”
23
.
Нутқнинг коммуникатив аспектлари борасида сўз борганда кўпчилик
олимлар нутқнинг
тўғрилиги, софлиги,
аниқлиги,
мантиқийлиги,
ифодалилиги, бойлиги, ўринлилиги каби бир қатор сифатларни назарда
тутадилар (Н.А. Ипполитова, О.Ю. Князева, М.Р. Савова, А.Э. Маматов,
Д. Тешабоева, Н. Маҳмудов, Т. Қудратов ва бошқалар).
Нутқнинг коммуникатив аспектлари термини
нутқнинг коммуникатив
сифатлари, нутқнинг
психологик маданияти
номлари
билан ҳам аталади
24
.
Нутқнинг бош коммуникатив сифати бу нутқнинг тўғри бўлишидир.
Нутқнинг тўғрилиги
дейилганда, тил меъёрларига амал қилиш, тил
бирликларини тўғри, ифодали талаффуз қилиш, яъни асосий эътиборни сўз
ва мантиқий урғуга, оҳанг ҳамда паузага қаратиш тушунилади.
В. Костамаров
25
ва И. Михайловлар
26
адабий тил меъёрларига риоя қилинган
23
Маматов А.Э. Нутқ маданияти ва тил нормасига оид терминлар ва тушунчалар изоҳи.
–
Т.: Bayoz,
2014.
–
Б. 20.
24
Муҳаммаджонова Л.А. Нотиқлик санъати.
–
Т.: Мирзо Улуғбек номли ЎзМУ босмахонаси, 2007.
–
Б.54.
25
Костомаров В.Г. Культура речи и стиль.
–
М.: Просвещение, 1960. – С. 24.
26
Михайлов И. М. Культура русской речи. – Чебоксары: Чебоксар, 1966. – C. 123.
12
нутқни тўғри нутқ деб ҳисоблайдилар. Л.А. Введенская, Л.Г. Павлова
27
,
С. Усмоновларнинг
28
ишларида ҳам ушбу мавзуга эътибор қаратилган.
Нутқда биргина паузани нотўғри қўллаш туфайли айтилаётган фикр
мазмуни ўзгариб кетади. Масалан,
Омина, келди
. Бу гап мазмунидан Оминага
кимнингдир келганлиги ҳақида айтилаётгани маъноси англашилмоқда
(
Омина
– ундалма вазифасида). Агар бу гапда пауза бўлмаса
Омина келди
,
яъни Оминанинг ўзи келганлиги маъноси англашилади. Инглиз тилида ҳам
бу каби ҳолатни
Jhon read
мисолида кузатамиз. Мазкур мисолда
Жон
нинг
ўқиганлиги маъноси англашилмоқда. Агар ушбу гап
Jhon, read
каби шаклда
келса,
Жон, ўқи
деб таржима қилинади. Бунда
Жон
сўзи ундалма вазифасида
келади.
Автобусга семиз портфелли киши чиқди
ҳамда
магазинга уч болали аёл
кирди
каби мисолларни ҳам келтириб ўтиш ўринли. Паузанинг қўйилишига
қараб биринчи гапда
семиз киши
ёки
семиз портфель,
иккинчи гапда эса
учта фарзандга эга аёл
ёки
фарзанди бор учта аёл
маънолари англашилади.
Инглиз тилидаги
let’s eat, grandma
/
let’s eat grandma
ҳамда
he finds
inspiration in cooking, his family and his dog / he finds inspiration in cooking his
family and his dog
каби мисоллар ҳам шулар жумласидан.
Урғу ва грамматик меъёрларга амал қилиш ҳам нутқнинг тўғри
бўлишини таъминлайди. Баъзан мантиқий урғу нотўғри қўйилса, фикр
тушунарсиз бўлиб қолади ва тингловчига нотўғри етиб бориши мумкин
29
.
Масалан,
отасиз қиз кулмас
гапида отаси ёнида бўлмаган қиз кулмайди,
дейиляптими ёки отаси бўлмаган қиз кулмайди, деган фикр англашиляптими,
буни фақат урғу олган бўлак орқали аниқлаш мумкин. Агар урғу
отасиз
сўзига тушса, биринчи маъно, агар
қиз
сўзига тушса, иккинчи маъно
англашилади. Инглиз тилида ҳам бундай каби ҳолат кузатилади. Масалан,
I
like the white ‘house
ҳамда
I work in the ‘White House
гапларида урғуларнинг
27
Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика и культура речи. – Ростов – на Дону: Феникс, 1998. –
С. 109.
28
Usmonov S. Yuristning nutq madaniyati.
– T.: O`zbekiston faylasuflari jamiyati nashriyoti, 2007.
–
Б. 37-38.
29
Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1992.–
Б. 50-51.
13
турли жойларда қўйилиши билан маъно ўзгаради. Биринчи гапда
менга оқ
рангли уй ёқади
, иккинчи гапда эса
мен Оқ уйда ишлайман
деган маънолар
англашилади. Демак, нутқнинг тўғрилигини таъминлаш учун сўз ва
мантиқий урғуни тўғри қўллаш талаб қилинади, акс ҳолда, юқоридагидек
мавҳум ҳолатлар юзага келиши мумкин.
Гапнинг барча бўлакларини бир-бирига грамматик қоидалар асосида
тўғри боғлаш, гап тузиш қоидаларига амал қилиш грамматик меъёр
талабларининг тўғри бажарилишини таъминлайди. Нутқда
-ни
ва -
нинг,
-ли
ва
-лик
каби аффикслар ўрнини алмаштириб қўллаш (
дадамни китоби
каби), ҳарфларни тушириб қолдириш (
келса керак
дейиш ўрнига,
кеса керак
каби), эга ва кесимнинг бир-бирига мос келмаслиги (
ойимлар келади / my
mother come
каби) нутқ тўғрилигига путур етказади.
Нутқнинг тўғрилигини таъминлаш аксарият ҳолларда фикрни ҳар
жиҳатдан мазмунли, ифодали қилувчи сўз ва атамалар ҳамда бирикмаларни
топа олиш, уларни ўз ўрнида қўллай олишга ҳам боғлиқ бўлади.
Нутқнинг софлиги
дейилганда, фикрни тилнинг барча сатҳлари бўйича
адабий тил меъёрларига мос ҳолда ифодалаш тушунилади. Кўпчилик
олимларнинг ишларида ушбу мавзу тадқиқ этилган
30
.
Нутқда фонетик, орфоэпик жиҳатдан сўз ва аффиксларни тўғри
талаффуз қилиш, лексик жиҳатдан шевага (
эна, чеча, бача
/
boyo
(man),
aye
(yes),
ye
(you) каби), жаргон ҳамда арголарга хос лексикани (
пахан,
братан,
кўк
(доллар маъносида) /
bro, sis, lettuce
(латук cалат барги – доллар
маъносида), модал ва ундов сўзларни (
демак, хўш, анақа, ҳўп, ...э
/
well
,
um,
uh, er, ah
каби), сўкиш, қарғаш, ғазабланишга доир лексикани қўлламаслик
нутқнинг соф бўлишига олиб келади.
Л.В. Успенскийнинг нутқ софлиги борасидаги фикрлари алоҳида
эътиборга лойиқ
31
. Унинг таъкидлашича, инсон нутқининг соф бўлиши, энг
30
Ипполитова Н.А, Князева О.Ю., Савова М.Р. Русский язык и культура речи. – М.: Проспект, 2009.
– С. 216-217; Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика для юристов. – Ростов – на Дону: Феникс, 2006. –
С. 81-86; Федосов И. А.
Культура речи.
– Ростов–на–Дону, изд-во Ростовского университета, 1979. –
С. 16-19; Бегматов Э., Жиянова Н. Нутқ маданияти асослари.
–
Т.: Фан, 2006. – Б. 64-76.
31
Успенский Л. В. Культура речи.
– М.: Знание,
1976.
–
20 c.
14
аввало, чақалоқлик давридаги муҳит билан чамбарчас боғлиқ. “Салбий
нутқий оқим” ҳукм сурган муҳитда, оилада катта бўлган боланинг онгида
“салбий лексик бойлик” унинг кичиклик давридаёқ шиддат билан ривож
топади. Олимнинг таъкидлашича, бола нутқини бу каби сўзлардан халос
қилиш “ёзув тахтасидаги ёзувни ўчиргандек” осон бўлмайди
.
Ушбу фикрлар
инсон нутқининг соф бўлиши у ўсиб-улғайган муҳит, оила, ота-онанинг
берган тарбияси билан узвий боғлиқ эканлигини тасдиқлайди.
Нутқнинг
аниқлиги
ҳам
нутқнинг
коммуникатив
сифатини
таъминловчи шартлардан биридир. Ушбу мавзуга тегишли фикрлар
кўпчилик олимларнинг ишларида кузатилади
32
.
Нутқнинг аниқлиги дейилганда, ифодаланаётган фикрга, воқеликка сўз
ва атамаларнинг мувофиқ келиши тушунилади.
Нутқнинг аниқлиги мавзуни билиш даражаси, мантиқий фикрлаш,
керакли сўзларни танлай билиш билан ҳам белгиланади
33
. Б. Головин сўз ва
унинг кўпчилик томонидан қабул қилинган маъноси унинг нутқда
қўлланиши билан мувофиқ келиши ҳодисасини аниқлик деб ҳисоблайди
34
.
Тилнинг аниқлигига путур етказиш ҳоллари, асосан, кўп сўзларнинг
маъносини аниқ билмасликдан келиб чиқади
35
.
Сўзловчи нутқининг аниқ бўлиши учун ундан синоним, омоним,
антоним, пароним сўзлар, атамаларнинг маъно қирраларини тўла англаб
етиш ҳамда улардан ўринли фойдалана олиш талаб қилинади.
Н.Ф. Кошанскийнинг тадқиқотида ҳам предмет ва тушунча аниқлиги
борасида фикрлар келтириб ўтилади. Предмет аниқлиги дейилганда,
сўзламоқчи ёки ёзма равишда ёритилмоқчи бўлган мавзуни жуда яхши
32
Ипполитова Н.А, Князева О.Ю., Савова М.Р. Русский язык и культура речи. – М.: Проспект,
2009. – С. 225-230; Федосов И. А. Культура речи. – Ростов–на–Дону, изд-во Ростовского университета, 1979.
– С. 16; Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М., Умурқулов Б. Ўзбек нутқ маданияти очерклари.
–
Т.:
Фан, 1988. – Б. 105; Бегматов Э., Жиянова Н. Нутқ маданияти асослари.
–
Т.: Фан, 2006. – Б. 64-76;
Usmonov S. Yuristning nutq madaniyati.
– T.: O`zbekiston faylasuflari jamiyati nashriyoti, 2007.
–
Б. 39-42;
Тешабоева Д.М. Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ маданияти аспектида тадқиқи (ЎзР ОАВ
мисолида): Филол. фан. док. ...дис. автореф.
–
Тошкент: ЎзДЖТУ, 2012.
–
Б. 28;
Ножин Е.А. Мастерство
устного выступления. – М.: Издательство политической литературы, 1989. – С.190-195.
33
Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика для юристов. – Ростов – на Дону: Феникс, 2006. –
С. 82-104.
34
Головин Б.Н. Основы культуры речи. – М.: Высшая школа, 1980.
– С. 126.
35
Федосов И. А. Культура речи. – Ростов–на–Дону, изд-во Ростовского университета, 1979. – С. 16.
15
билиш назарда тутилади. Мисол тариқасида сиёсий ёки ҳарбий соҳани
тушунмасдан, билмасдан туриб, ушбу йўналишга оид бирон-бир асар яратиш
ёки маъруза ўқиш мумкин эмаслигини қайд этиш мумкин. Тушунча аниқлиги
дейилганда эса, кўп маъноли сўзларнинг турли маъноларини фарқлай олиш
ва уларни ўз ўрнида қўллай билиш тушунилади
36
. Юқоридаги фикрлардан
маълум бўладики, мавзуни аниқ билиш ва сўзларнинг маъноларини турли
хил вазиятларда тўғри қўллай олиш нутқ аниқлигининг асосидир.
Қолаверса, нутқ аниқлигини товуш оҳангининг ҳаддан зиёд
монотонлиги ёки баландлиги ҳам сусайтиради. С.И. Березиннинг
тадқиқотида ҳам ушбу мавзуга оид фикрлар кузатилади
37
.
Нутқнинг коммуникатив сифатларидан яна бири бу –
мантиқийликдир
.
Маълумки,
мантиқ
сўзлар ва улардан ташкил топган бутун бир гапдан келиб
чиқадиган ҳукм ва тушунчаларни ифодалайди ва у аниқлик, тўғрилик билан
узвий боғлиқдир. Нутқ меъёрларига тўлиқ амал қилмаслик нутқ
мантиқийлигининг бузилишига олиб келади.
Форобийнинг: “Мантиқнинг ақлга муносабати грамматиканинг тилга
муносабати кабидир. Грамматика одамлар нутқини тарбиялагани каби
мантиқ ҳам тафаккурни ҳақиқий йўлдан олиб бориш учун ақлни тўғрилаб
туради”
38
, деган фикрларини мантиқ илмининг мазмун-моҳиятини аниқ
ифода этиб берувчи ўринли таъриф деб биламиз.
Маданий нутқ ҳамма вақт мантиқ ва руҳшуносликка суянади.
Мантиққа мурожаат қилмасдан туриб, аниқлик ва мантиқийликни
таъминлаш ҳам, баҳолаш ҳам мумкин эмас
39
.
Мантиқийлик хусусияти худди аниқлик каби нутқнинг мазмунини
белгилайди. Аниқлик нутқ семантикасининг матн мазмуни билан
мутаносиблиги сифатида талқин этилса, мантиқийлик нутқий семантиканинг
таркибини англатади. Грамматик жиҳатдан шаклланмаган нутқ ҳам, нутқда
36
Кошанский Н.Ф. Риторика. – М.: Кафедра, 2013. – С. 105-106.
37
Березин С. И. Ораторское искусство.
–
Ленинград: ЛДНТП, 1970.
–
С. 4.
38
Usmonov S. Yuristning nutq madaniyati.
– T.: O`zbekiston faylasuflari jamiyati nashriyoti, 2007.
–
Б. 41.
39
Бекмирзаев Н. Нотиқ ва нутқ.
–
T.: Наврўз, 2015. – Б. 11.
16
ноўрин қўлланилган луғавий бирликлар, грамматик шакллар ҳам нутқнинг
мантиқийлигига путур етказади.
Нутқнинг мантиқийлиги маълум бир фикрни иккинчи фикрга боғлай
олиш, мавзунинг кириш қисмидан то якуний қисмигача тўғри жойлаштира
олиш асосида юзага келади. Агар юқорида қайд этилган қисмларнинг кетма-
кетлиги ўзгарса, мантиқ ва маъно йўқолиши, тингловчига етказиладиган
фикр тушунарсиз бўлиши табиий. Шунинг учун нутқий мантиқ талабига
мувофиқ гаплар ўртасида изчиллик бўлиши, уларнинг бирида баён этилган
фикр иккинчиси орқали тўлдирилиши керак.
Гаплар ўртасида фикрий
изчиллик йўқолиши билан мантиқийликка путур етади. Демак, гапда
тушунчалар учун муқобил бўла оладиган сўзлар, атамаларни ўз ўрнида
қўллай олиш, сўзларни бир-бири билан узвий боғлаш ҳамда уларнинг
тартибига риоя қилиш, гапларнинг кетма-кетлигини эса, мазмунга мослаб
туза олиш ҳамда фикрнинг тугалланган бўлиши мантиқийликнинг асоси
ҳисобланади.
Нутқ қисмлари кетма-кетлигининг ўзгариши, мантиқан бир-бирига мос
келмайдиган икки тушунчани қиёслаш, сўзларнинг тушиб қолиши ёки
уларнинг нотўғри жойлаштирилиши мантиқий хатолар ҳисобланади
40
.
Нутқда муболағани кучайтириб юбориш ҳам нутқ мантиқийлигининг
бузилишига сабаб бўлади. Муболаға тасвирланаётган кимса, нарса, ҳодисани
ўқувчиларга яққол, таъсирли қилиб етказиш учун уларнинг сифатларини
орттириб, бўрттириб кўрсатиш, деб изоҳланади
41
.
Р. Қўнғуровнинг тадқиқотида келтирилган
42
:
“Новвойдан бир қадоқ нон
олсам ичидан бир курак мих билан иккита олти газлик арқон чиқди”,
жумласини муаллиф мантиқсиз гапнинг ўзгинаси деб баҳолайди.
40
Ипполитова Н.А., Князева О.Ю., Савова М.Р. Русский язык и культура речи. – М.: Проспект,
2009. – С. 250; Knapp E. A. The Speech for Special Occasions. – New York: The Mackmillan Company, 1979. –
P. 17.
41
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2006. 2-Ж. – Б. 623.
42
Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т.: Ўқитувчи,
1992. – Б. 59.
17
Ўзбек тилида айрим сўзларнинг тушиб қолиши, айрим товушларнинг
фарқига бормаслик (у ва ў, о ва ў, х ва ҳ каби ҳарфлар), айириш ва
пунктуация белгиларининг қўлланиш қоидасини билмаслик каби ҳолатлар
ҳам мантиқийликнинг бузилишига асос бўлади. Инглиз тилида ҳам
-ing
ва
-ed
аффиксларининг ишлатилиш қоидаларини билмаслик (
amazed / amazing
),
жуфт ҳарфлар ўрнида битта ҳарфни қўллаш (
letter / leter
), предлогларни
ноўрин қўллаш (
look for / look after
) каби ҳолатлар нутқ мантиқийлигига
путур етказади.
Қолаверса, нутқ қисмларини бир-бири билан узвий боғловчи сўзлардан
(
сўзимиз аввалида, иккинчидан, айтиш жоизки, айтилган фикрлардан
маълум бўладики, нутқимиз сўнгида / at first, first of all, second, we should say,
that is clear, at last
каби) ўринли фойдаланиш нутқий мантиқийликни
таъминлашга асос бўлади.
Демак, бир бутунликдан ташкил топган, маълум бир кетма-кетлик
асосида тузилган тил бирликларининг ўринли ва мавзуга мос равишда
қўлланилиши ҳамда тил меъёрлари қоидаларига риоя қилиш асосида
қурилган нутқни мантиқийликка эга деб ҳисоблаш мумкин.
Нутқнинг асосий сифатларидан яна бири
нутқ таъсирчанлигидир
.
Нутқнинг тўғрилиги, аниқлиги, мантиқийлиги ва тозалигининг адресатга
таъсир этишга қаратилганлиги ҳодисаси нутқнинг таъсирчанлиги
ҳисобланади
43
. В.Г. Костомаров эса ўқувчи ва тингловчида ҳис-туйғу ҳамда
қизиқиш уйғотиш, унинг эътиборини маълум бир мавзуга қаратиш,
сўзланаётган фикрнинг маъносини етказиб беришда нутқнинг ўткирлиги,
ёрқинлиги ва оригиналлигини энг муҳим омил деб ҳисоблайди
44
.
Бизнинг фикримизча, кишилар диққатини жалб эта олган, уларни
маълум бир мавзуга қизиқтира олган, фаолиятга ундай олган нутқни юқори
таъсирчанликка эга деб ҳисоблаш мумкин. Бунда сўзловчидан мулоқот
жараёнидаги вазиятни, ҳолатни, вақтни, тингловчига хос бўлган барча
43
Маматов А.Э. Нутқ маданияти ва тил нормасига оид терминлар ва тушунчалар изоҳи.
–
Т.: Bayoz,
2014.
–
Б. 22.
44
Костомаров В.Г. Культура речи и стиль.
–
М.: Просвещение, 1960. – С. 64.
18
сифатларни инобатга олиш, вазиятга қараб иш тутиш талаб қилинади.
Нутқнинг барча коммуникатив сифатларини ўз ўрнида, аниқ ва равшан
ифода этиш, тил меъёрлари қоидаларига риоя қилиш, нутқ мавзусини яхши
билиш орқали нутқ таъсирчанлиги таъминланади. Товуш оҳанги, пауза,
талаффуз қоидаларини ўз ўрнида қўллаш ҳам шу ўринда зарур омил
ҳисобланади. Нутқда услубий воситалар, фразеологик бирликлар, мақол ва
маталлардан ўринли фойдаланиш нутқ таъсирчанлигини оширади.
Ва ниҳоят,
нутқнинг ўринлилиги
ҳам муҳим аҳамиятга эга. Нутқнинг
ўринлилиги дейилганда, вазият ҳамда мулоқот онининг асосий мавзуга,
суҳбатошнинг кайфиятига нисбатан тўғри ва мос танланиши тушунилади.
Олимлар мулоқот мавзусининг тўғри ва ўринли танланиши суҳбат натижаси
муваффақиятли бўлишининг асоси деб ҳисоблайдилар
45
.
Нутқ ўринлилиги, асосан, сўзловчининг маҳорати билан боғлиқ
ҳодисадир. Суҳбатдошнинг ёши, жинси, миллати, дини, психологик
ҳолатининг инобатга олиниши нутқ ўринлилигининг асоси ҳисобланади.
Нутқий услубларни ўз ўрнида қўллаш, масалан, расмий услубда ўзига
хос тил бирликларини, ёзма услубда эса, матн турига қараб сўзлар танлаш
ҳам нутқнинг ўринлилиги гаровидир. Нутқнинг мулоқот вазиятига мос
келиши ҳам ўринлиликни таъминлайди. Масалан, боши берк кўчанинг
охирига
оқ йўл / have a good trip
деб, жар ёқасига
хуш келибсиз / welcome
деб
ёзиб қўйилиши, мотам маросимида
табриклаймиз, жуда яхши бўлибди-да /
congratulations, that’s well done
дейиш каби ҳолатларда нутқ мазмуни
мулоқот вазиятига умуман мос келмаслиги кузатилади.
Н.
Маҳмудов ҳам бу борада: “Кимнингдир оғир касаллиги ёки вафоти
ҳақидаги фикрни ифодалаш учун тузиладиган нутқда ортиқча чиройлилик,
жимжимадорлик, кўтаринкилик бўлмаслиги лозим, акс ҳолда нутқ ўринли
45
Кузнецова Н. Русский язык и культура речи. – М.: Форум, 2006. – С. 13; Ипполитова Н.А,
Князева О.Ю., Савова М.Р. Русский язык и культура речи. – М.: Проспект, 2009. – С. 216-217;
Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика для юристов. – Ростов – на Дону: Феникс, 2006. – С. 81-86;
Маҳмудов Н. Тилимизнинг тилла сандиғи.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2012.
–
Б. 135-138.
19
ҳисобланмайди
46
”, деган фикрларни илгари суради.
Маълум бўладики, сўзловчининг муайян вазиятда нимани ва қай
ҳолатда айта олиши, яъни шароитдан оқилона фойдаланган ҳолда нутқ
сўзлаши нутқнинг қанчалик ўринли эканлигини кўрсатади.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, нутқнинг тўғрилиги, аниқлиги,
мантиқийлиги, софлиги, таъсирчанлиги, ўринлилиги каби коммуникатив
сифатларининг ҳар бири ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, нутқнинг
мазмундор, аниқ, равон ҳамда тушунарли бўлишида муҳим аҳамиятга
эгалиги билан характерланади. Сўзловчи нутқида уларнинг маълум қонун-
қоидалар асосида мужассам бўлиши маданий нутқни юзага келтиради.
Тилнинг барча меъёрларига амал қилинган, аниқ, грамматик жиҳатдан тўғри
тузилган, адабий талаффуз қоидалари асосида шаклланган нутқ тингловчи
қалбига осонроқ етиб боради.
Нутқ маданиятининг этик аспекти
,
асосан, нутқнинг маълум бир
жамоага тегишли бўлган одоб-ахлоқ қоидаларини инобатга олган ҳолда баён
этилиши билан боғлиқ бўлган муаммоларни ўрганиш билан шуғулланади.
Маданий сўзлашга
интилиш, ўз навбатида, нутқий этикет қоидаларига риоя
қилишни ҳам талаб этади. Тилшуносликда нутқ маданиятининг этик аспекти
йўналишини ўзаро муомалада қўлланиши
нутқ одоби
ҳамда
нутқий этикет
номлари билан ҳам атаб келинмоқда.
Нутқий этикет
деганда
,
бир тил жамоаси доирасида амал қилинган
анъанавий қоидалар, суҳбатдошларнинг бир-бирини ўзаро назорат қилиши
47
,
кишилар ўртасидаги нутқий алоқа жараёнида қўпол сўз ва иборалар
қўшмасдан, ўз фикрини аниқ, пишиқ, хатосиз ва чиройли қилиб ифодалаш
48
,
айтилиши зарур бўлган хабарларни, тингловчини ҳурмат қилган ҳолда, унинг
кўнглига мос, адабий тил меъёридаги ифодалар билан етказиш
49
назарда
46
Маҳмудов Н. Тилимизнинг тилла сандиғи.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий
уйи, 2012.
–
Б. 135
47
Қосимов Э.Й. Шифокорнинг нутқ маданияти ва бемор билан мулоқот санъати. – T.: Шарқ, 2002. –
Б. 13.
48
Маматов А.Э. Нутқ маданияти ва тил нормасига оид терминлар ва тушунчалар изоҳи.
–
Т.: Bayoz,
2014.
–
Б. 21.
49
Қудратов Т. Нутқ маданияти асослари. – T.: Ўқитуви, 1993. – Б. 77.
20
тутилади.
Б
аъзи олимлар
нутқ одоби
деб юритилган содда ва ўринли
гапириш, қисқа ва мазмундор сўзлаш, эзмалик ва лақмаликни қоралаш,
кексалар ва устозлар олдида гапирганда одоб сақлаш, тўғри, рост ва дадил
гапириш, ёлғончилик ва тилёғламаликни қоралаш сингари бир қатор қоида ва
кўрсатмалар
нутқ маданияти
тушунчасининг айнан ўзидир, деган
қарашларни ҳам илгари сурадилар
50
.
Н. Формановская
51
,
нутқ одоби
деганда
сўзлашув қоидаларини тартибга солувчи миллий хусусиятларни, жамият
томонидан суҳбатдош билан мулоқот ўрнатиш, мулоқотни танланган
тоналликда давом эттириш ёки тугатиш учун қабул қилинган сўзлаш
формулаларини назарда тутади.
Мулоқот жараёнида сўзловчи ва тингловчи риоя қилиши лозим бўлган
қоидалар мавжуд бўлиб
52
, қисқа ва лўнда сўзлаш, ёлғон ишлатмаслик,
шахсий “мен”га урғу беравермаслик, мақтанчоқлик қилмаслик, тинглай
билиш, гапни бўлмаслик каби бир қатор қоидалар шулар жумласидан.
Нутқ одоби фарзанд, ота-она, устозлар, буви ва бува, дўст-биродарлар,
қариндош-уруғларга бўлган муносабатларда ўз ифодасини топади
53
. Нутқ
одоби суҳбатдошлар ўртасида алоқа ўрнатиш, ҳурмат маъносини ифодалаш,
мулоқот мавқеини аниқлаш, мулоқот учун ижобий эмоционал вазият яратиш
ва тингловчига таъсир қилиш каби бир қатор коммуникатив функцияларга
эгалиги билан ҳам характерланади
54
.
Биз
нутқ одоби
деганда, маълум бир жамоа, ижтимоий гуруҳ ичида
уларнинг маданият меъёрлари, қоидаларига риоя қилиш ҳамда уларни ҳурмат
қилиш орқали нутқ сўзлаш, фикр ифодалашни тушунамиз. Нутқ одоби
50
Пўлатов И., Аҳмедова Ҳ. Нутқ маданияти усуллари. – Т.: Fan va texnologiya, 2008. – Б. 27.
51
Формановская Н.И. Русский речевой этикет: лингвистический и методический аспекты. – М.:
Высшая школа, 1967. – С. 160.
52
Сабрина Б. Жамоат этикети. – T.: Янги аср авлоди, 2011. – Б. 25.
53
Аасамаа И. Яхши фазилат инсонга зийнат. – Т.: Ўзбекистон, 1975. – 173 б.; Cабрина Б. Этикетнинг
олтин китоби. – Т.: Янги аср авлоди, 2010. – 291 б.; Формановская Н.И. Русский речевой этикет:
лингвистический и методический аспекты. – М.: Высшая школа, 1967. – 160 c.; Формановская Н.И.
Употребление русского речевого этикета. – М.: Русский язык, 1982. – 130 c.; Тўраева О. Оилавий ҳаёт
этикаси ва психологияси. – Т.: Ўқитувчи, 1990. – 222 б.; Тўлаганова Т.М. Адаб дурдоналари ва ахлоқ. – Т.:
Ёзувчи, 1999. – 20 б.; Усмонов М. Одобнома. – Т.: ФАН, 1991. – 164 б.; Сафо Очил. Инсон зийнати одобдур.
– Т.:, Ўқитувчи, 1996. – 198 б.
54
Аршавская Е.А. Речевой этикет современных американцев США (на материале приветствий) //
Национально-культурная специфика речевого поведения. – М.: Наука, 1977. – С. 268-277.
21
кишининг ўзгалар билан мулоқотда бўлиши жараёнида юзага келувчи
фаолиятдир. Ҳар қандай нутқ одоби сўзловчининг ақлий, маънавий ва
маданий етуклик даражаси билан баҳоланади.
Нутқ одоби мулоқот вазиятидан келиб чиқувчи нутқий фаолиятдир.
Масалан,
сиз
олмошини раҳбарга нисбатан қўллаб туриб, кейин
сен
лашга
ўтиб кетиш ноқулай вазиятни юзага келтирса, йигит қизни тўйдан олдин
сиз
лаб, тўйдан кейин
сен
лаши ҳеч қандай тушунмовчиликни юзага
келтирмайди. Демак, “нутқ одоби” тушунчаси нутқий ҳолат ва вазият нуқтаи
назаридан турлича талқин этилади.
Нутқий шароитнинг расмий ёки норасмийлиги, суҳбатдошларнинг
яқинлик даражаси, ёши, жинси, миллати каби бир қатор омиллар нутқ
одобининг намоён бўлишида катта аҳамият касб этади. Ҳар бир вазият,
ҳолат ўзига хос нутқ одобини талаб қилади. Масалан, телефонда гаплашиш,
транспорт воситаларида бегона инсонларга мурожаат қилиш, имтиҳонда
жавоб бериш, дўст ва биродарлар билан суҳбатлашиш, фарзанд билан
сўзлашиш кабилар умумий одоб-ахлоқ қоидаларига амал қилишни талаб
қилувчи ҳолатлар бўлишига қарамай, ушбу шароитлардаги нутқ одоби бир-
биридан
бироз
бўлса-да
фарқланади.
Жиддийлик,
самимийлик,
хушчақчақлик, очиқкўнгиллик, оқиллик, илтифотлилик каби хислатлар
юқоридаги нутқий вазиятларга қараб ифода этилади.
Хатти-ҳаракатлар ва мимиканинг нутқ одобига оид маъноларидаги
хилма-хиллик имо-ишора ва мимик коммуникация тадқиқотлари системаси
доирасида ўрганилади
55
. Масалан, этикет талабларига тўла жавоб берувчи,
айтилган нутқ элементларини такрорловчи, камситувчи маънога эга белгилар
нутқ этикети нуқтаи назаридан паралингвистик белгилар ҳисобланади.
Нутқ одоби ҳар бир миллатнинг тилида миллийликка хос бўлган
жиҳатлар орқали намоён бўлади. Масалан, ўзбекларда ота-оналар бир-
бирларига
онаси
,
дадаси
деб ёки исмларини айтиб мурожаат қиладилар.
55
Пюрбеев Г.Ц. Речевой этикет и язык жестов у калмыков и монголов// Национальная культура
общения. Тезисы конференции. – М., 1977. – C . 62-64.
22
Инглиз оилаларида эса,
father, mother
эмас, балки
dear (азизим), darling
(жоним)
каби мурожаатлар тез-тез учрайди. Ўзбек оилаларида барчанинг
олдида эр-хотиннинг бир-бирига
азизим,
жоним
деб мурожаат қилиши одоб-
ахлоқ қоидаларига тўғри келмайди. Ёки инглизлар саломлашиш жараёнида
бош кийимни ечишни, кўп ҳолларда об-ҳаво борасида сўз юритишни,
ўзбеклар эса қўлини кўксига қўйиб сўрашиш чоғида суҳбатдошининг оила
аъзолари, унинг шахсий ишлари борасида батафсил сўраб-суриштиришни
нутқ одобининг меъёри деб биладилар. Ҳар бир халққа хос бўлган урф-
одатлар, байрам ва анъаналар, миллий тадбирлар нутқ одобининг турли
мамлакатларда ўзига хос намоён бўлишини кўрсатиб беради.
Нутқ одоби кишининг хатти-ҳаракатлари ва лисоний фаолиятининг
умумий жамланмаси сифатида ҳам баҳоланади. У саломлашиш, узр сўраш,
илтимос қилиш, миннатдорчилик билдириш, табриклаш, мурожаат қилиш
каби фаолиятларда ўз ифодасини топади. Кўча, ишхона, уй, ўқув даргоҳлари,
кино, театр каби кўплаб жойларда кишилар ўзига хос бўлган нутқ одобини
ифода этадилар. Меҳмон кутиш, меҳмонга бориш, байрам ва тадбирларда
иштирок этиш, йиғилишларда қатнашиш, дўстлар билан суҳбат қуриш каби
бир қатор фаолиятлар ҳам бир-биридан фарқланувчи нутқ одоби қоидаларига
риоя қилишни ҳар бир кишидан талаб қилади.
Юқоридаги фикрлардан маълум бўладики, нутқ маданиятининг этик
аспекти кишининг нутқида одоб ва ахлоқ қоидаларига оид муаммоларни,
вазиятга қараб нутқ сўзлаш, маънавий ва маданий тарбиянинг нутқдаги
ифодаси каби бир қатор масалаларни назарий жиҳатдан ўрганади.
Нутқ маданиятининг риторик аспекти,
биринчи навбатда, нотиқлик
назариясининг асосларини ўрганади.
Риторика
сўзи турли хил изоҳлар билан
талқин этилган. Масалан, инглиз тилидаги луғатларда
риторика
га
:
а) ёзма
ёки оғзаки нутқ таъсирчанлигини оширишда сўзлардан фойдалана билиш
санъати; б) бирор-бир ишга ундаш мақсадида сўзланган нутқ; в) ёрқин ва
ошириб юборилган нутқ, сунъий сўзга чечанлик, жуда кўркам нутқ, лекин
аниқ бир фикрни, ҳаққоний бир ҳаракатни ўзида мужассам этмайдиган нутқ;
23
г) ёзма ва оғзаки ундаш санъати; д) сўзга чечанлик орқали аудиторияга
таъсир қилиш; е) бу – нотиқлик; ё) у инсонларнинг ҳислари ёки фикрларига
таъсир қилиш мақсадида тузилган нутқ ёки ёзиш орқали таъсир қилиш
қонун-қоидаларини ўз ичига олади, деб таъриф берилади
56
.
Рус тили изоҳли
луғатида эса: “
Риторика
бу – нотиқлик санъатининг назарияси. У чиройли ва
тайёрланган, лекин аслида маънога бой бўлмаган нутқдир”, деб эътироф
этилади
57
.
Ўзбек тилининг изоҳли луғатида: “
Риторика
– бу антик даврда ва
кейинги даврларда нотиқлик санъати ва умуман, бадиий наср ҳақидаги фан,
нотиқлик назарияси ва санъати, баландпарвоз, тумтароқли, лекин қуруқ,
мазмунсиз нутқ, баён”, деб таърифланади
58
.
Тилшуносликка оид луғатларда
риторика
: “Таъсирчан ва ифодали нутқни назарий жиҳатдан ўрганувчи
соҳа”, деб талқин этилади
59
.
Антик давр нотиқлари риторикани: “
Маълум бир мавзуда тингловчини
ишонтира олиш йўлларини билиш санъати”
(Аристотель), “
Яхши нутқ
сўзлаш ҳақидаги фан”
(Квинтилиан), “
Фойдали ва тўғри сўзлашга ўргатувчи
фан, ширинсўзлик, ифодалилик”
(Макария) деб билсалар, рус олимлари уни:
“Фикрларни кашф этиш, жойлаштириш ва баён қилиш санъати
”
(Ф.Н. Кошанский)
60
, “
Ифодали сўзлай билиш санъати, ўзгаларни ўз фикрига
қўшилишга кўндира олиш, таъсир қила билиш”
(Ломоносов М.В.),
“
Қалбларни ларзага солувчи, ўзга қалбларни нотиқнинг хоҳиш-истаклари
билан тўлдирувчи, уларни нотиқнинг мақсадлари сари йўналтира олувчи бир
неъматдир”
(Н. Кошанский, М.М. Сперанский)
61
,
деб таърифлайдилар.
56
Britannica Concise Encyclopedia.
–
USA: Encyclopedia Britannica, 2003.
–
P. 1575; Webster’s New
World Dictionary of American English. Third College Edition. – New York: Oxford University Press, 1989. –
P. 1151; Webster’s II New Reverside Desk Dictionary for Home, School, Office. – Boston, New York: Muffin
Company, 1988. – P. 360; Webster’s Third New International Dictionary of English Language Unabridged. – USA:
Merriam Webster Publishers, 1989. – P. 1946; Collins Cobuild English Language Dictionary.
–
Glasgow: Harper
Collins, 1998.
–
P. 1245; Funk and Wagnalls New Encyclopedia.
–
USA:
Funk and Wagnalls, 1976. V 22.
–
P. 252.
57
Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М.: Русский язык, 1987. – С. 554.
58
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2007. 3-Ж. – Б. 387.
59
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энциклопедия, 1969.
–
С.
389.
60
Кошанский Н.Ф. Риторика.
–
М.: Кафедра, 2013.
–
С. 11.
61
Габуниа З., Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. –
С. 3-77.
24
В.Г. Белинский
62
эса риторикани – “
Стилистиканинг ўзгинаси” деб
,
Г.З. Апресян эса уни – “
Санъатлар маликаси”
номи билан атайди
63
.
Риторика қадимда
худолар тили
64
,
жодугарлик, сеҳргарлик, занглаган
михни олтин тангага айлантириш санъати
65
,
деб ном қозонганлиги ҳақида
ҳам фикрлар мавжуд
.
Психологлар эса, уни
юмшоқ ишонтириш санъати,
деб
номлайдилар
66
.
Чет эл олимлари томонидан риторикага: “
Ишонтириш, яхши сўзлаш ва
нутқни безаш санъати
” (В. Флорескю), “
Ундовчи нутқнинг назарияси
”
(C. Перелмен, Б. Франс, Гейснер), “
Турли хил нутқларни кузатиш
натижасида юзага келган санъат”
(Д. Марсес)
, “Хоҳишларни уйғотиш
мақсадида ақлни, онгни ишлата билиш санъати”
(Бекон)
67
,
“Куч ва қудрат”
(Поль Сопер
68
, Т. Макаули ва Д. Уэбстер
69
), “
Ҳар қандай нутқ тузилишини
ўрганувчи фан”
(Э. Секст)
70
, “
Фикрларни ифода этиш санъати
”
(И. Умберто)
71
, “
Нутқ мақсадига эришиш йўлида сўзлай билиш санъати”
(Гетти), “
Фикрни аниқ етказиб бериш санъати
” (Карпентер), “
Маслаҳат
бериш санъати
” (Увейвер),
“Маълумот бериш, ишонтириш ва ундаш
санъати”
(Корбет), “
Матндан бошқа ҳеч нима эмас
” (Дерида)
72
, “
Мақсадни
амалга оширишнинг янада яхшироқ йўлларини излаб топиш назарияси
”
(Ф. Бекон, A. Kинг, Ж. Kюперс),
“Тушунмовчиликларнинг ечимини излаб
топувчи соҳа”
(И.A. Ричардс), “
Нутқ орқали жимликни юзага келтириш
санъати бўлиб, жимлик ва сукунатдан сўнггина мулоқот мақсадига ўтиш
мумкин
” (Р.И. Ватз)
73
каби турли таърифлар берилган.
62
Березин С. И. Ораторское искусство.
–
Ленинград: ЛДНТП, 1970.
–
С. 10.
63
Апресян Г.З. Ораторское искусство. – М.: МУ, 1978. – С. 7.
64
Рабинович Е. Риторика повседневности. – Санкт Петербург, Ивана Лимбаха, 2000. – С. 73.
65
Шведов И. Искусство убеждать. – Киев: Молодь, 1986. – С. 92.
66
Сатторов Э.Н. Омадга эришиш психологияси.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт матбаа
ижодий уйи, 2014.
–
Б. 79.
67
Тарасов Е.Ф. и другие. Речевое воздействие в сфера массовой коммуникации.
–
М.: Наука, 1990.
–
С. 15-21.
68
Поль Л. Сопер. Основы искусства речи. – Ростов-на-Дону, Феникс, 1995. – C. 15.
69
Дороти Л. Убедительная речь.
–
М.: Астрель, 2006, – С. 12.
70
Рождественский Ю.В. Введение в общую филологию. – М.: Добросовесть, 1979. – С. 27.
71
http://www.ukrreferat.com
72
73
25
Р. Гандапас риторикани эркак ва аёллар орасида вужудга келувчи севги
ҳиссиётига қиёслайди. Муаллифнинг таъкидлашича, мулоқот жараёнида
сўзловчи ва тингловчи ўртасида вужудга келувчи меҳр ва муҳаббат нутқ
муваффақиятининг таъминланишига асос бўлади
74
.
С. Иномхўжаев
расмий жонли сўз санъати
жараёнини риториканинг
предмети деб билади
75
.
Лекин, мазкур олимнинг фикрларидан фарқли ўлароқ,
бир гуруҳ олимлар риториканинг предмети нафақат расмий, балки норасмий
жонли сўз санъати жараёни ҳамдир, у нутқнинг барча турларини ўрганади,
деб таъкидлайдилар (Ю. Рождественский,
Н
. Зарецская, З. Габуниа,
С. Башиева ва бошқалар).
Биз юқорида келтирган: “Риторика... аслида маънога бой бўлмаган
нутқдир...
76
, у баландпарвоз, тумтароқли, лекин қуруқ, мазмунсиз нутқ,
баён...
77
” деган фикрлардан йироқмиз. Бизнинг фикримизча, риториканинг
асосида маълум бир мақсад, интилиш, ҳаракат, умид ва ишонч мавжуд.
Риторика асосида қурилган нутқ инсонларни муайян мақсадга қаратилган
ҳаракат сари йўналтиришни ўзининг вазифаси деб билади.
Бизнингча, риторика
–
фикрларни ифодали, маъноли, таъсирчан баён
этган ҳолда тингловчи ёки суҳбатдошга таъсир этиш, уларни сўзловчи
мақсадлари томон жалб қилиш, нутқ мавзусига қизиқтириш ва ишонтириш
санъатидир. Биз риторикани
ундаш ва ишонтириш санъати
ҳамда
таъсирчан
нутқни назарий жиҳатдан талқин қилувчи соҳа
деган барча фикр ва
қарашлар тарафдоримиз.
Юқоридаги фикрлардан маълум бўладики, риторик аспект нотиқлик
назарияси асосларини ўрганиш билан бир қаторда, нутқнинг таъсирчанлиги
билан боғлиқ лисоний ҳодисаларни назарий жиҳатдан тадқиқ этади.
Таъсирчан нутқ дейилганда, тингловчи ва ўқувчининг диққат-эътиборини
74
Гандапас Р. Советы для оратора. – М.: Прогресс, 1980. – С. 14-16.
75
Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.
–
T.: Ўқитувчи, 1982.
–
Б. 122-124.
76
Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М.: Русский язык, 1987. – С. 554.
77
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2007. 3-ж. – Б. 387.
26
жалб қила оладиган ҳамда уларда қизиқиш уйғота оладиган хусусиятларга
эга нутққа айтилади.
Демак, риторика нутқ маданиятининг аспектларидан бири сифатида
талқин этилади. Нутқ маданияти дейганда, мулоқот ва нутқ мақсадига кўра
тил воситаларидан тўғри ва ўринли фойдаланиш тушунилса, риторикага эса
тўғри ҳамда ўринли нутқни тингловчиларга етказиб бериш йўллари ва
усулларини ўрганувчи аспект сифатида қаралади.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, тилда меъёр билан боғлиқ қоидаларга
риоя қилиш, нутқнинг тўғрилиги, аниқлиги, тозалиги, жўялилиги,
мантиқийлиги каби бир қатор коммуникатив сифатларга қўйилган талабларга
амал қилиш, нутқ одоби билан боғлиқ бўлган қонуниятлар ҳамда нотиқлик
назарияси асослари сирларидан бохабар бўлиш мулоқот жараёнида юқори
нутқ маданиятини таъминлашнинг муҳим омилдир.
1.2. Нотиқлик санъатининг юзага келиши тарихидан
Риторика (юнон. rhetorike – нотиқлик) – милоддан аввалги
V-IV асрларда Юнонистонда юзага келиб, милоддан аввалги III-II асрларда
тизимли фан шаклини олган. Қадимги Юнонистон ва Римда
нотиқлик
риторика деб номланган. Нотиқлик биринчи бўлиб Афина судларида вужудга
келган
78
. Унга софистлар томонидан асос солинган (“
софист”
сўзи лотин
тилидан олинган, “sophia” – донолик, оқиллик, “sophos” сўзи – доно, оқил
деган маъноларни англатади
79
). Антик риторика (ушбу атама
классик
ёки
анъанавий риторика
деб ҳам номланади
80
) милоддан аввалги I асрда Римда
тарқалган
81
. У қадимги Юнонистонда маданият ривожланаётган даврда пайдо
бўлган. Ифодали сўзлаш назарияси асослари, дастлаб, Арастунинг
“Риторика” трактатидан бошланади
82
, Коракс Сиракус – сицилиялик грек
78
The Columbia Encyclopedia.
–
USA: Columbia University Press, 1993.
–
P. 2091-2092.
79
Платон. Диалоги. – М.: Эксмо, 2007. Т. 1. – C. 554.
80
http://rithelp.ru/2010/12/klassicheskaya-ritorika
81
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”
Давлат илмий нашриёти, 2004. 7-ж. – Б. 33.
82
Габуниа З., Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. –
С. 3-4.
27
миллатига мансуб шахс нотиқлик асосчиси бўлган
83
. Энг биринчи нотиқлар:
Антифонт, Андокид, Луcиас, Суқрот, Исаус, Демосфен, Лусиргус ва шу каби
бошқа нотиқлар бўлган
84
, деган турли қарашлар ҳам мавжуд.
Риторика алоҳида фан сифатида шакллангунча анча босқичларни босиб
ўтган. Эрамиздан аввалги 510 йилда Афинада демократик институтлар
ўрнатилиши нотиқликнинг муҳимлигини, айниқса, халққа хизмат кўрсатиш
тармоқларида аҳамиятли эканлигини кўрсатди. Ўқитувчилар гуруҳи, яъни
софистлар, деб ном олган гуруҳ кишиларни яхши ва ифодали нутқ сўзлашга
ўргата бошладилар. Биринчи софистлардан бўлган Протагор ўз
ўқувчиларини бўш фикрларни кучлироқ ифода этишга ўргатди. Риторикани
илмий нуқтаи назардан асослаб берган олим Коракс Сиракус риторикани
ундаш санъати
деб атайди ва риторика санъати тўғрисида китоб ёзади.
Софистлар билан боғлиқ маълумотлар В.С. Нерсесянцнинг машҳур нотиқ
Суқротга бағишлаб ёзилган асарида ҳам кенг ёритиб берилган
85
. У ерда
айтилишича, софистлар ўз дарсларига жуда катта ҳақ олганлар, ўзлари
эгаллаган билимларини эса, донолик деб билганлар. Бу маълумотлар
Л. Введенская ва Л. Павловаларнинг ишларида ҳам кузатилади
86
. Кейинчалик
риторика моҳирлари, Коракснинг шогирдлари – Тисиас ва Горжиаслар
эрамиздан аввалги 427 йилда Афинага ташриф буюриб, устозларининг
ишини давом эттирган. Улардан кейин антик даврнинг ўнта машҳур
нотиқларидан бири бўлган Антифонт риторика назарияси ва амалиёти
ривожига катта ҳисса қўшди. Сўнгра эса буюк нотиқ Суқрот ёрдамида
эрамиздан аввалги IV асрда риторика санъати кенгайиб борди, у маданий
фанлар сирасига кириб борди. Афлотун эса, риторикани
ҳақиқатга нисбатан
ундаш, мажбур
қилиш
санъати деб талқин қилди. Ўзининг “Gorgias”,
“Phaedrus” китобларида у риторика санъатининг тамойиллари ҳақида ёзди.
Арасту ўзининг “Риторика” номли асарида риторикага ундаш, мажбурлаш
83
World Book Encyclopedia. – USA: World Book, 1994. V.14. – Р. 818.
84
Funk and Wagnalls New Encyclopedia.
–
USA:
Funk and Wagnalls, 1976. V 22.
–
P. 252.
85
Нерсесянц В.С. Сократ. – М.: Инфра - М
–
Норма, 1996.
–
С.
60.
86
Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика и культура речи. – Ростов – на Дону: Феникс, 1998. –
С. 223.
28
эмас, балки
ундаш ва таъсир қилишга олиб борувчи турли йўлларни излаб
топишдир,
деб таъриф беради. У ҳақиқатни талқин қилиб, баҳсларда ғолиб
бўлишга урғу берди. Римда расмий риториканинг моҳирлари, ўқитувчилари
аввал юнонлар бўлган. Назарий ва амалий риториканинг асосчиларидан
Цицерон ва Квинтилианлар юнон услуби асосида иш кўрганлар
87
. Қадимда
оғзаки нутқ санъатининг жуда катта тезликда ўсиб бориши, унга эътиборнинг
кучайиб бориши у даврларда оммавий ахборот воситаларининг, ёзувнинг
ривожланмаганлиги билан изоҳланади
88
.
Анъанавий риторика ерсиз қолган ер эгалари ўз ҳақ-хуқуқларини талаб
қилган пайтда ривож топган. Шу даврда айрим ер эгалари яхши нутқ
сўзловчи
ритор
(“
ритор”
– грек тилидан олинган сўз бўлиб, “нотиқ” деган
маънони англатади) деб ном олган нотиқлар, яъни ўқитувчилардан ёрдам
сўраганлар
.
Като Элдер, Maрк Антоний ва Цицерон классик Римнинг буюк
нотиқлари бўлганлар. Риторика назариясига Арасту ва Квинтилианлар
томонидан асос солинган
89
. Арасту, Цицерон, Квинтилианнинг асарлари
Шарқий Европа риторикасига асос бўлиб хизмат қилди. Улар қадимги юнон
“ишонтириш санъати”нинг анъаналарини, лотинчадаги “яхши нутқ сўзлаш
санъати”ни, Ўрта аср ва Уйғониш давридаги “нутқни бойитиш” санъатини
ривожлантиришда асос бўлиб хизмат қилди. Ўша пайтда биринчи марта
риторика ва мантиқ ўртасида боғлиқлик мавжудлиги қайд этилган
90
.
Риторика Римда ўрта асрларда ҳам муҳим ўрин эгаллаган. У
замонларда давлат арбобларининг обрў-эътибори ва юқори лавозимларга
кўтарилиши уларнинг нотиқлик маҳоратига ҳам боғлиқ бўлган. Нотиқлик
санъати саркардалик санъати билан тенглаштирилган. Бунга Демосфен ва
Цицеронларнинг ҳаёти ёрқин мисол
91
.
Қадимги Юнонистонда эса энг кўп
тарқалган нутқ суд нутқи бўлган. Энг яхши суд нотиқларининг (Цицерон,
Демосфенлар) нутқини эшитишга кўплаб кишилар келар эди. У пайтда суд
87
Funk and Wagnalls New Encyclopedia.
–
USA:
Funk and Wagnalls, 1976. V 22.
–
P. 252.
88
Словарь античности. – М.: Прогресс, 1989. – С. 496.
89
Britannica Concise Encyclopedia.
–
USA: Encyclopedia Britannica, 2003. – Р. 2091-2092.
90
Габуниа З., Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. – С.
3-4.
91
Bekmirzayev N. Notiqlik asoslari.
–
T.: Yangi nashr, 2008. – Б. 10.
29
нотиқлиги жуда ривожланган ва жамият ҳаётига айланиб қолган давр
бўлган
92
.
Кўпгина давлатларда риторикани ҳаётнинг 3 асосий жабҳаси:
сиёсат, суд ва дин тизимида муҳим деб
билганлар
.
Риторика кейинчалик
барча жабҳаларда муҳим аҳамият касб эта бошлаган.
XVII аср черков нутқи асри бўлиб, бу даврда риторика бўйича кўплаб
асарлар яратилди. Парламентлар ривожланиши билан XVIII асрда Патрик
Генри, Жеймс Оис, Дантон каби буюк риторлар етишиб чиқди
93
.
Уйғониш даврида риторика юқори чўққига чиқиб, XVIII асрда
маънавий маданиятнинг асосий ва муҳим қисмига айланди
94
. Ушбу даврда
риторика кўпгина олим ва шоирлар томонидан ўрганилди. Масалан, XIX аср
бошларида рус олимлари риторикага оид турли хил асарлар яратдилар
(М.В. Ломоносов, М. Сперанский, И. Рижский, Н. Кошанский ва бошқалар).
Қисқа вақт ичида у қуруқ сиёсий нутққа, сафсатабозликка айланиб қолди
95
.
1920 йилларда анъанавий риторика ўз қадрини йўқотиб борди
96
.
У ўз вақтида ривожланди, танқидларга ҳам дуч келди. Барча нотиқлар
ҳам риторикани тан олмаганлар. Масалан, Афлотуннинг “Диалоги” асарида:
“Риторика нутқни ўрганувчи фан бўлса, қолган барча фанлар ҳам нутқни
ўрганади. Риторика ундаш санъати бўлса, бошқа ҳар қандай фанда ҳам
ундаш, ишонтириш мавжуд. Риторика
санъат
эмас, балки у усталикдир.
Унинг ёрдамида инсонлар ҳузур қилишлари, дам олишлари учун бирор-бир
нарса яратилади”, деб ёзилган
97
.
Арасту ҳам ўз асарида: “Афлотун
риторикани “сунъий санъат”, “сўзлар ўйини” деб билар эди”, деган
фикрларини баён қилади
98
. Г. де Бетсанинг “Исскуство говорить на суде” деб
номланувчи асарида ёзилишича, гентлик адвокат, француз адвокатлари
кафедрасининг бошлиғи риторика борасида умуман тескари фикрда бўлган.
92
Габуниа З., Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. – С.
40.
93
The Columbia Encyclopedia.
–
USA: Columbia University Press, 1993.
–
P. 2091-2092.
94
Цицерон. Три трактата об ораторском искусстве. – М.: Наука, 1972. – C. 356; Габуниа З.,
Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. – С. 3.
95
Britannica Concise Encyclopedia.
–
USA: Encyclopedia Britannica, 2003. – Р. 2091-2092.
96
Гиро П. От риторики к стилистике// Новое в зарубежном лингвистике. – М.: Прогресс, 1980.
–
С. 35-40.
97
Платон. Диалоги. – М.: Эксмо, 2007. Т. 1. – C. 554.
98
Аристотель. Политика. Афинская полития. – М.: Мысль, 1997. – С. 27.
30
У: “Мен ўз олдимга сизларга ниманидир ўргатишни мақсад қилиб қўйишим
мумкин, лекин шундан сўнг риторикани ойнадан улоқтириб ташлашимга
тўғри келади. Шу нарса доим эсингизда бўлсинки, риторика ҳеч қачон, ҳеч
бир инсонни нотиқ қилмаган. Риторика фақат нутққа ранглар киритиш, жило
бериш ва уни гуллар билан безашга ўргатади, холос,” деган фикрларни баён
қилган
99
. “Гиппократ” номли асарда чиройли ва ифодали сўзлаш санъати
бироз танқид остига олинади. Турли хил стилистик услублар, тасвирий
воситалар ва шунга ўхшаш тил бирликларидан тузилган ифодали, таъсирчан
нутқни бошқа бир тилга ўгиришда жуда катта лингвистик муаммолар юзага
келади. Бундай ҳолат эса “кучли нутқнинг нозик тарафлари” деб ҳам талқин
этилади
100
.
Риторикага қизиқиш XIX асрнинг 50-йилларига бориб анча пасайди. Бу
Европа умумтаълимининг таъсири эди. У даврда риториканинг энг оммавий
тури деб поэзия қабул қилинган, шу сабаб риторика четга чиқиб қолган
эди
101
. Қадимги Юнонистонда ва Римда нутқ маданиятининг назарий
асослари яратилган бўлса-да, бу назария кейинчалик Европада нутқ
маданиятига бағишланган фаннинг майдонга келишига асос бўлди.
Кейинчалик бу масалага қизиқиш кучайиб, Ғарб ва Шарқда кўплаб
тадқиқотлар яратилди. Қадимда Миср, Юнонистон ва Римда доимо нотиқлар,
ваъзхонларнинг мусобақалари ўтказиб турилган. Вақтлар ўтиб бу муҳим
соҳани ўргатадиган махсус мактаблар пайдо бўлди. Демосфен, Цицерон каби
нотиқларнинг сиёсий нутқлари бизгача етиб келди
102
.
XIX асрда руҳонийларнинг диний мавзудаги нутқлари кейинчалик
кўпгина сиёсатчиларнинг нотиқлик услубларига ўз таъсирини ўтказди.
Анъанавий риторика Буюк Британиядаги нотиқлик санъатига ўз
таъсирини ўтказмай қолмади. Ушбу мамлакатда ўрта асрлар диний
99
Габуниа З., Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. – С.
41.
100
Карпов В.П. Гиппократ. – Ульяновск, Эксмо, 2008. – С. 130.
101
Рождественский Ю.В. Теория риторики. – М.: Добросовесть, 1999. – С. 3.
102
Омонов Б.А. Сиёсий етакчи нутқ маданиятининг жамиятни демократлаштириш жараёнларига
таъсири: Сиёсий фан. номз. ...дис. автореф. – Тошкент: ЎзР Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият
қурилиши академияси, 2004. – Б. 3-7.
31
нотиқлиги ривож топиб, сиёсий нотиқликка бўлган эътибор сусайган давр
бўлди. Англияда энг таниқли нотиқ Жон Генри Нюмен бўлиб, у динни кенг
тарғиб қилар экан, черковдаги маҳаллий диний стандартларнинг ривожига
катта таъсир кўрсатди
103
.
Паул, Жон Крисостом, Августин каби қадимги
даврнинг машҳур нотиқлари ҳам шулар жумласидан. XV аср охирларида
Савoнарола, XVI асрга келиб Мартин Лютер ва Жон Калвин каби буюк
нотиқлар фаолият олиб борганлар
104
. Жон Висли, Жорж Увайтфилд каби
нотиқларга ҳам диний, ҳам сиёсий нутқ сўзлашда тенг келадигани йўқ эди.
XVIII асрда лотин ва юнон адабиётининг таъсири остида Англияда нотиқлик
санъати янада ривож топди
105
. Ушбу даврда сиёсий нотиқлик яна муҳим деб
ҳисобланиб, унга бўлган эътибор кучайиб борди. Буюк Британиядан Эдмонд
Бурк, Бенжамин Дизраил, Уиллиам Гледстон каби сиёсий нотиқлар етишиб
чиқдилар
106
.
XIX асрда (1832 йил) қонунларнинг қайта ислоҳ қилиниши
нотиқлик санъатининг янада ривож топишига сабаб бўлди. Бу даврга келиб
Англияда машҳур нотиқ Девид Лойд Жорж ўзининг ажойиб нутқи билан
барчани лол қолдирди. Юқорида қайд этилган инглиз нотиқларидан ташқари
машҳур сиёсий нотиқлар (Виллиам Пит, Чарлз Фокс, Жон Вилкс, Жорж
Кеннинг, Ричард Кодбен ва бошқалар), Британиянинг таниқли суд нотиқлари
(Лорд Эрскин, Лорд Планкет, Патрик Хастингз ва бошқалар) ушбу
мамлакатда риториканинг ривожига ўз ҳиссаларини қўшдилар
107
. XX асрга
келиб оммавий ахборот воситаларининг ривож топиши бутун дунё нотиқлик
санъатида катта бурилишга олиб келди. Лекин қисқа вақт ичида у қуруқ
сиёсий нутққа, сафсатабозликка айланиб қолди
108
. 1920 йилларга келиб
анъанавий риторика ўзининг илмий қадрини йўқотиб борди ва у стилистика
фанининг ичига киритилди
109
.
103
The Columbia Encyclopedia.
–
USA: Columbia University Press, 1993.
–
P. 2091-2092.
104
World Book Encyclopedia. – USA: World Book, 1994. V.14. – Р. 819.
105
Britannica Concise Encyclopedia.
–
USA: Encyclopedia Britannica, 2003. – Р. 1034.
106
World Book Encyclopedia. – USA: World Book, 1994. V.14. – Р. 819.
107
Britannica Concise Encyclopedia.
–
USA: Encyclopedia Britannica, 2003. – Р. 1034.
108
Ўша манба.
–
Р. 2091-2092.
109
Гиро П. От риторике к стилистике// Новое в зарубежной лингвистике. – М.: Прогресс, 1980.
–
С. 35-40.
32
Ўрта Осиё маданияти тарихида ҳам нутқ маданияти билан шуғулланиш
ўзига хос мавқега эга бўлган. Ўрта Осиё халқлари, жумладан, ўзбек халқи
ҳам сўзга чечан, гапга уста кишиларни қадрлаб келган. Шарқ нотиқлигининг
вужудга келиш тарихи Ғарбдагидан фарқ қилади.
Юнонистонда
риторика
деб номланувчи нотиқлик санъати Шарқда
воизлик
деб аталган. Нотиқлар эса воиз, нутқ эса ваъз деб номланган
110
.
Воизлик санъати
– жамоат олдида нутқ сўзлаш, нотиқлик, илмий-
сиёсий маъруза, баҳс, мунозара, тарғибот ва ташвиқотнинг асосий воситаси
сифатида кенг ижтимоий мавқега эга санъат бўлган. Авваллари подшоҳлар
халқ олдида давлат тузуми, итоаткорлик, халқаро аҳвол, диний қоидалар, ўз
сиёсатлари ва бошқа мавзулар бўйича тайёр ёзиб берилган матнларни ўқиб
бериш орқали халқни ҳабардор қилиб турганлар. Матнларни сарой
идораларининг ходимлари, яъни
девонул иншо ходим
лари ёзиб берганлар. Эл
олдига чиқиш, айниқса, жума намози, ҳайит, наврўз байрамлари ва бошқа
кунларда, мамлакатлараро уруш бошлангандаги йиғинларда одат тусига
кирган
111
. Г.З. Апресян
112
, Ҳ. Жалилов
113
, C. Иномхўжаевларнинг
114
тадқиқотларида ҳам ушбу маълумотлар таъкидлаб ўтилган
.
Кейинчалик бу муҳим иш хушовоз, таъсирчан гапирадиган, ишонтира
оладиган махсус кишилар –
воизларга
топширилган. Воизларнинг ваъз
матнлари одатда жуда чиройли ва бадиий юксак савияда бўлган (
ваъз,
“Қомуси Усмоний” номли луғатда шарҳланишича, “кишиларнинг қалбини
юмшатадиган панд-насиҳатдир”
115
). Уларнинг аксарияти насрий шеър ва
ҳатто шеърий шаклларда ёзилган. Ваъзларнинг халқ томонидан севиб
110
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”
Давлат илмий нашриёти, 2001. 2-ж. – Б. 6; Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.
–
T.: Ўзбекистон, 1982.
– Б. 3;
Муҳаммаджонова Л.А. Нотиқлик санъати.
–
Т.: Мирзо Улуғбек номли ЎзМУ босмахонаси, 2007.
–
Б. 23.
111
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”
Давлат илмий нашриёти, 2001. Ж. 2. – Б. 6.
112
Апресян Г.З. Ораторское искусство. – М.: МУ, 1978. – С. 30.
113
Жалилов Ҳ. Нотиқлик санъати.
–
T.: Ўзбекистон, 1976. – Б. 13.
114
Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.
–
T.: Ўзбекистон, 1982. – Б. 3.
115
Али Сайдий. Қомуси Усмоний. Жилди соний, 1085-б. / Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.
–
T.: Ўзбекистон, 1982. – Б. 9.
33
тингланишининг асосий сабаби ҳам ана шунда бўлган
116
. Уларнинг ривожи
жараёнида
дабирлик
(давлат аҳамиятидаги ёзишмаларни иншо этиш ва ўқиб
бериш),
хатиблик
(диний, сиёсий майлдаги нотиқлик),
музаккирлик
(диний-
ахлоқий масалаларни шарҳлаб бериш) каби тармоқлари вужудга келган. Ваъз
матнлари тингловчиларнинг билими, ижтимоий мавқеи ва бошқа
хусусиятларига кўра турли қисмларга бўлинган: султониёт (юқори табақа
учун), хутубу жиҳодия (жанговор нутқлар), ғарибона мақом (оддий халқ
учун) ва бошқа йўналишларда воизлик санъати ижтимоий-бадиий жиҳатдан
муҳимлиги туфайли асрлар давомида ривожлана борди. Ўрта асрларда
воизлик санъатининг назарияси ва талқини, услубларини ёритувчи илмий,
услубий ва хрестоматик асарлар яратилди. Воизлик санъатини ўргатувчи
махсус соҳа –
калом илми, балоға илми
юзага келди
117
.
Мовароуннаҳрда бадиий, илмий ижоднинг тараққиёти билан бир
вақтда ваъзхонлик, “Қуръон”ни тарғиб қилиш кучайган, нотиқликнинг
аҳамияти ва ундан мақсадга мувофиқ фойдаланиш борасида илғор фикрлар
пайдо бўлган. Ваъзхонлик,
балоғат
(чечанлик, нотиқлик)
санъати
нинг
ривожи билан нутқ олдига қўйилган талаблар мукаммаллашиб борди
118
.
Воизлар ҳукмрон табақанинг манфаатларини кўзлаб ваъз айтганлар.
Улар итоаткорликка чақирувчи ақидаларни қайта-қайта такрорлаш билан
чекланиб
қолмай,
нутқларига
ёлғон-яшиқларни
аралаштириб,
ўз
уйдирмаларини азиз авлиёлар, пайғамбарлар, ҳатто парвардигор номидан ҳам
сотганлар
119
. Натижада, тингловчилар оммасида воизлик санъатидан безиш,
ваъзхонликни
сафсатафурушлик
деб тушуниш кайфияти пайдо бўлган.
Лекин воизларни бутунлай қоралаш ноўрин эканлигини, уларнинг
фаолияти талайгина ижобий мақсадлар сари ҳам йўналтирилганлигини айтиб
116
Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.
–
T.: Ўзбекистон, 1982. – Б. 3.
117
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”
Давлат илмий нашриёти, 2001. 2-ж. – Б. 6.
118
Омонов Б.А. Сиёсий етакчи нутқ маданиятининг жамиятни демократлаштириш жараёнларига
таъсири: Сиёсий фан. номз. ...дис. автореф. – Тошкент: ЎзР Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият
қурилиши академияси, 2004. – Б. 3-7.
119
Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.
–
T.: Ўзбекистон, 1982. – Б. 5.
34
ўтиш ўринли. Мусулмон дини ақидалари ўзаро ҳурматда бўлиш, тўғрилик ва
ҳалолликни тарғиб қилади.
Ўзбекистонда ҳам сўз санъати подшоҳ, хонлар саройида қадрлаб
келингани, юрт бошлиқларининг жума намози вақтида омма олдида ўзлари
нутқ сўзлагани, уларнинг нутқи ифодали ва таъсирчанлиги билан, диний
мавзуга оидлиги билан характерлангани, қолаверса, ислом дини ўзбек
риторикасининг ривожланишида ўз таъсирини ўтказганлигига гувоҳлик
берувчи манбалар мавжуд
120
. Ўзбекистонда риториканинг ривож топишида
ислом динининг инсонни руҳий ва ахлоқий жиҳатдан комиллик сари
йўлловчи
сўфийлик
таълимоти ҳам катта аҳамият касб этди. Г.З. Апресян
ушбу таълимотни тарғиб қилувчи суфийлар нутқини антириторика билан
тенглаштиради. Чунки улар сўзнинг кучига ишонмай, маълум бир тўртлик
ёки мисраларни мусиқа оҳангига солиб ижро этиш билан инсонларга таъсир
қилар эдилар. Бундай ҳолат эса риторикага мутлақ тескари ҳолат,
антириторика деб талқин этилади. Бу мамлакатда диний суфийлардан фарқли
ўлароқ Ибн Сино, Шерозий, Алишер Навоий каби буюк алломалар ўз
нутқлари билан жамиятнинг маънавий ва маърифий жиҳатдан ривож
топишига ўз ҳиссаларини қўшганлар. «Сўз калити» деб номланган асар
муаллифи, фарғоналик Қози Эшоний (XV-XVI) риторика ривожига катта
хисса қўшган. У кишиларни ишонтириш, ундаш ва ҳар қандай баҳс-
мунозараларда ютиб чиқа олиш каби қобилиятга эга эди
121
. Қози Эшоний
номи С. Иномхўжаевнинг “Ўтмиш Шарқ нотиқлиги” китобида Қози Ўший
деб келтирилган. Унинг кишиларни ишонтириш, ундаш ва ҳар қандай баҳс-
мунозарада ютиб чиқа олиш қобилиятига эгалиги ушбу манбада ҳам қайд
этиб ўтилади
122
. Мазкур манба маълумотига кўра, Султон Ҳусайн
Бойқаронинг сарой ходими, сўз устаси – Мавлоно Иршод, ўз замонасида
гўзал сўзли нотиқ
деб донг таратган сўз устаси Шақиқ Бинни Иброҳим
Балҳий ва унинг шогирди Ҳотам Асам, буюк давлат арбоби, ўзбек ҳарбий
120
Апресян Г.З. Ораторское искусство. – М.: МУ, 1978. – С. 30.
121
Ўша манба. – С. 31.
122
Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.
–
T.: Ўзбекистон, 1982. – Б. 9-14.
35
нотиқларининг энг забардаст намояндаларидан бири Заҳриддин Муҳаммад
Бобур, Алишер Навоийлар ҳам тарихий даврларда сўз санъатига катта ҳисса
қўшган.
Воизлар орасида чинакам олим, донишманд, фозил кишилар жуда кўп
бўлган. Буюк алломалар Абу Райҳон Беруний, Муҳаммад Содиқ Қошғарий,
Абу Наср Форобий, Кайковус, Ҳусайн Воиз Кошифий, Алишер Навоийнинг
тилга, луғатга, грамматикага, мантиқшуносликка, сухандонликка, воизликка
бағишланган асарларида ушбу мавзуга алоқадор фикрлар билдирилган
123
.
Хожа Муайяд Меҳнагий, Мавлоно Риёзий, Мавлоно Муъин Воиз Ҳусравий,
Баҳоуддин Валад, Жалолиддин Румий, XX асрда муфти Зиёвуддинхон Эшон
Бобохон ўғли ва бошқалар сўз қудрати ҳамда жонли нутқ санъати билан ўз
замонасининг машҳур воизлари бўлганлар
124
.
Воизлик санъати ўтмишда
катта ижтимоий қудрат касб этган, ҳозирги нотиқлик санъати
ривожланишида муҳим ўрин тутган
.
Анъанавий риторика ўзининг илмий қадрини йўқотгандан сўнг у олий
таълим муассасаларида “Нутқ маданияти асослари” фани бўйича ўқитила
бошлади.
Ушбу фанда нутқнинг тўғрилиги, мантиқийлиги, ифодалилиги,
бойлиги, тозалиги, тўғрилиги каби хусусиятлар бўйича билим берила
бошлади.
Тарихий риторика ўзининг яшаш услубига эга эди. Янгича ҳаёт
унга янги услубларни олиб келди.
Риторика кўп тарихий босқичлардан ўтиб борар экан, турли хил
маданият ва ривожланишлар риторика қонун-қоидаларини ўзига хос
шакллантирди. Унга бўлган муносабат ҳар бир даврда турлича бўлган. Гоҳ у
эътибор марказида бўлса, гоҳ у қораланган. Айрим даврларда у суд
жараёнидаги нутқ деб тан олинса, баъзи бир даврларда у ўқитувчилар,
123
Муҳаммад Содиқ Қошғарий. Яхши кишилар одоби.
–
Т.: Янги аср авлоди, 2002. – Б. 8-13;
Кайковус. Қобуснома. – Т.: Истиқлол, 1994. – Б. 141; Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами.
–
Т.:
Фан, 2003. Ж. 20.
–
Б. 7-553; Хусайн Воиз Кошифий. Ахлоқи Муҳсин. – T.: Ўзбекистон миллий
энциклопедияси, 2010.
–
Б. 65; Абу Наср Фаробий. Рисолалар.
–
Т.: Фан, 1975.
–
Б. 4-139; Абу Райҳон
Беруний. 100 ҳикмат.
–
Т.: Фан, 1993.
–
Б. 5-20.
124
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”
Давлат илмий нашриёти, 2004. 7-ж. – Б. 336; Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.
–
T.: Ўзбекистон,
1982. – Б. 24-37.
36
сиёсатчилар, дин арбобларига хос бўлган нутқнинг кўриниши, деб
таърифланган.
Риторика кундалик хаётимизнинг ҳар бир жабҳасида мавжуд нутқий
ҳодисадир. Биз уни инсонларнинг ҳар кунги эҳтиёжига айланиб қолган, ҳаёт
учун курашиш, мақсад сари интилиш, эҳтиёжларни қондиришда энг асосий
лисоний қурол воситаси, деб ҳисоблаймиз. Антик даврнинг энг кучли нотиғи
Арасту ҳам риторикага фақатгина илм, фан деб эмас, балки куч, қудрат деб
ҳам қараш лозимлигини айтиб ўтган
125
. Ҳозирги кун риторикаси фақатгина
оммага қаратилган оғзаки нутқ эмас, балки нутқнинг барча турини тушуниш,
уларни қўллай олиш санъатидир
126
.
Тарихий босқичларда
риторика олий таълимнинг асоси ҳисобланган
127
.
Кейинги пайтларда риторикага бўлган қизиқиш ортиб бораётганлигини
кузатиш мумкин. Филология ва гуманитар соҳаларда ҳам мазкур мавзу
борасида ишлар кузатилмоқда. Ҳозирги куннинг талабларидан бири –
сиёсатчилар, ўқитувчилар, журналистлар ва бошқа соҳа эгаларининг нутқини
ривожлантириш умумий риторика анъаналарини, қонун ва қоидаларини
билишни талаб қилади.
Биз ҳам риторика фани ҳозирги кунда барча олий
таълим муассаларида асосий фанлар қаторига киритилиши лозим, нотиқлик
санъати назарияси борасидаги маълумотларга эга бўлиш барча бўлғуси
мутахассислар учун бирдек зарур, деган фикрларни олға сурамиз.
1.3. Нотиқлик санъати назарияси: тадқиқ ва талқин
Нотиқлик санъати илмий терминологияда риторика деб ҳам
юритилади. Ушбу тушунча қадимдан жонли сўз санъатининг расмий нутқ
кўринишини ифодалаб келган. Ҳозирги пайтда “риторика” сўзи нотиқлик
санъатининг назарий асослари ҳақидаги фан деган маънони ҳам англатади.
125
Десницкая А.В., Канцельсон С.Д. История лингвистических учений.
–
Ленинград: Наука, 1985.
–
С. 146.
126
Рождественский Ю.В. Введение в общую филологию. – М.: Добросовесть, 1979. – С. 3.
127
Десницкая А.В., Канцельсон С.Д. История лингвистических учений.
–
Ленинград: Наука, 1985.
–
С. 146.
37
Шунингдек, нотиқлик санъатининг назарий асосларини ёритувчи илмий
тадқиқот ва методик ишларда ҳам риторика атамаси қўлланилади
128
.
Демак, риторика дейганда, унинг икки маъноси назарда тутилади.
Биринчиси – нотиқлик санъатининг асосларини ўрганувчи фан, иккинчиси
эса – ҳар қандай ифодали ва таъсирчан нутқни илмий жиҳатдан ўрганувчи
соҳа.
Қуйида аввал риторикага оид айрим терминларнинг қисқача изоҳини
келтириб ўтишни жоиз деб биламиз.
Риторикада
этос, пафос, логос
каби терминлар мавжуд бўлиб
,
улар
риториканинг асослари ҳисобланади.
Булардан э
тос
– сўзловчи нутқ
сўзлаётгандаги шароитни англатади. Яъни бунда нутқий вазият, жой, нутқ
учун ажратилган вақт оралиғи назарда тутилади.
Пафос
дейилганда,
сўзловчининг мулоқот жараёнидаги мақсади тушунилади. Ҳар қандай суҳбат,
мулоқот ўз мақсадига эга бўлади.
Логос
эса
– сўзловчи ўз нутқида
қўллайдиган сўзлар, ибора ва гапларни ифодалайди
129
.
Демак, этос – бу нутқий вазият, пафос – нутқ мақсади ва маъноси,
логос – лексик бирликларнинг ифодаси
.
Ушбу терминлар
бир-бири билан
чамбарчас боғлиқ бўлиб, ҳар бири иккинчисини тўлдириб туради. Агар шу уч
тушунча мулоқот жараёнида бир-бирига мутаносибликда ўз ифодасини
топса, сўзловчи ва тингловчи орасида ўзаро мулоқот муваффақиятли
даражада амалга ошади. Ю. Рождественский юқорида қайд этилган
терминларни янада аниқроқ тушунтириш мақсадида ўз ишида мисоллар
келтириб ўтади. Масалан, ғаройиб жонзотлар мамлакатига тушиб қолган
Гулливер мамлакат эгаларининг тилларини билмаганлиги сабабли улар
билан мулоқот қила олмайди, ўз фикрларини уларга етказиб бера олмайди.
Бу вазиятда
логос
нинг қанчалик муҳим эканлиги муаллиф томонидан қайд
этилади. Эртак қаҳрамонларидан бири бўлган Тентаквой мотам маросимида
мутлақ вазиятга тўғри келмайдиган нутқ сўзлагани учун жазоланганлиги
128
Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.
–
T.: Ўқитувчи, 1982.
–
Б.
122.
129
Рождественский Ю.В. Введение в общую филологию. – М.: Добросовесть, 1979. – С. 69-70.
38
ҳолатини юқорида номи тилга олинган олим
этос
га мисол тариқасида
келтириб ўтади. Мисолдан вазиятга кўра нутқ ноўрин сўзлангани
англашилади. Учинчи терминга эса, изоҳ тариқасида Ю. Рождественский
Франциск Асизкийнинг қушларга ваъз ўқиш ҳолатини келтириб ўтади.
Францискнинг ваъз мавзуси қийин бўлмаса-да, қушлар унинг ваъзини
эшитишга мойиллик билдирмайдилар. Натижада, нутқ мақсадини амалга
оширишга ҳожат ҳам қолмайди. Бу эса автор томонидан пафосга ёрқин
мисол тариқасида келтирилади
130
.
Юқоридаги мисоллардан маълум бўладики, “этос”, “пафос” ва “логос”
тушунчалари орасида узвийлик, мувозанат сақлангандагина мулоқот
самарали бўлади.
Риторикада
диалектика, эристика, софистика, хрия
каби терминлар
ҳам мавжуд.
Диалектика
дейилганда, ҳақиқатга ойдинлик киритиш
мақсадида баҳс олиб бориш жараёни назарда тутилади.
Эристика –
ҳар
қандай шароитда ҳам баҳсларда ҳақ бўлиб чиқиш назариясидир.
Софистика
эса
–
баҳсда ютиб чиқиш мақсадида олдиндан ўйлаб қўйилган ёлғон
фикрларни қўллаш ва ифодалаш деб изоҳланади
131
.
Хрия
термини эса маълум бир мавзуда ифода этиладиган кичик бир
нутқнинг кўриниши бўлиб, у: гап, сабаб, қарама-қарши фикр, солиштириш,
мисол, исбот, хулоса каби етти қисмни ўз ичига олади. О.В. Петров “
Бирор-
бир ишни бошлашдан аввал яхшилаб ўйлаш керак”
, деган фикрга
тингловчини ишонтириш мақсадида юқоридаги етти қисмни қамраб олган
қуйидаги нутқий парчани мисол тариқасида келтиради
132
:
“Бирор-бир ишни бошлашдан аввал яхшилаб ўйлаш керак
(гап).
Натижада, вақт тежалади, бекорга вақт сарфланмайди (сабаб). Албатта,
ҳамма ҳам тез ва оқил фикр юрита олмайди, лекин қилаётган ишингдаги
тушунмаган нарсалар борасида чуқур ўйлаб олиш даркор (қарама-қарши
фикр).
Ўйламай
иш
бошлаган
одам
биринчи
уринишдаёқ
130
Ўша манба. – С. 69-70.
131
Алексеев. Н.С., Макарова З.В. Ораторское искусство в суде. М.: Ленинград, 1989. – С. 11.
132
Петров О.В. Риторика . – М.: Проспект, 2006. – C. 64-67.
39
муваффақиятсизликка учрайди, аксинча, ўйлаб иш тутган киши худди
тажрибали
саёҳатчига
ўхшайди
(солиштириш).
Дунёдаги
барча
кашфиётлар мавжуд муаммо чуқур ўйлаб чиқилгандан кейин амалга
оширилган (мисол). Қадимда ота-боболаримиз шундай деган: “Ҳар қандай
ўйланмасдан бошланган буюк иш тез орада барбод бўлади”(исбот). Бирор-
бир ишни бошлашдан аввал яхшилаб ўйлаш керак. “Аввал ўйла, кейин сўйла”
деб бекорга айтмайдилар (хулоса).
Хриядаги мақсадни амалга оширишда талаффуз ва овоз тони нутқ
таъсирчанлигининг янада ортишига олиб келади, деб ҳисоблаймиз.
Лекин машҳур нотиқ Марк Туллий Цицерон эса, “Ҳар қандай нутқни
тўрт, беш, олти, ҳатто, етти қисмга бўлиш мумкин, бу ҳар бир сўзловчининг
ўзига боғлиқ бўлади”, деган қарашларни илгари суради
133
.
Ю. Рождественский, Н.Ф. Кошанскийлар риторика 2га:
умумий
ва
хусусий риторикага
бўлинишини ўз тадқиқотларида қайд этиб ўтадилар.
Умумий риторика
ушбу соҳанинг бошланғич, асосий,
умумий
қонуниятларини, нотиқлик санъати назариясини ўрганишни
ўзининг мақсади
деб билади.
Хусусий риторика
эса, умумий риториканинг асосий
қонуниятларига таянган ҳолда ҳар бир нутқ турини алоҳида ўрганади
(масалан, маълум бир нутқ турининг мақсади, вазифаси, ютуқлари,
камчиликлари ва бошқа жиҳатларига кўра ўрганади). Риториканинг ушбу
қисми аниқ бир нутқий фаолиятнинг ушбу нутқ шароити ва амалиётидаги
вазифасига кўра ўрганади. Масалан, ижтимоий ҳаётда зарур бўлган касбий
соҳалардан – педагогика, тиббиёт, суд, бошқарув, тадбиркорлик,
журналистика, сиёсат каби соҳалардаги нутқий фаолиятни ўрганади
134
.
Юқоридаги фикрлардан маълум бўладики, риторика нотиқ нутқининг
тузилишини назарий жиҳатдан талқин қилиш ва нутқ турларини алоҳида
ўрганиш билан шуғулланувчи соҳа ҳисобланади. Қуйида аввал умумий
133
Цицерон. Три трактата об ораторском искусстве. – М.: Наука, 1972. – C. 158.
134
Рождественский Ю.В. Теория риторики. – М.: Добросовесть, 1999. – С. 345; Кошанский Н.Ф.
Риторика. – М.: Панорама, 2013. – С. 40; Дюбуа Ж., Мэнге Ф., Эделин Ф., Пир Ф., Клинкенберг Ж.М.,
Тринон А. Общая риторика.
–
М.: Прогресс, 1986. – C. 11;
40
риторика ўрганувчи
қонуниятлар
борасида, сўнг хусусий риториканинг
ўрганиш объекти бўлмиш
нутқ турлари
ҳақида сўз юритамиз.
Тадқиқотларда нутқ матни устида ишлаш жараёни турлича талқин
этилган. Баъзи манбаларда ушбу жараён уч қисмдан, айрим манбаларда эса у
беш қисмдан иборат деб талқин қилинади
135
. Ушбу жараёнлар
риторика
қонуниятлари
деб ҳам юритилган. Матнлар устида ишлаш жараёнлари бир
неча босқичдан иборат бўлиб, ҳар бир босқич риториканинг маълум
қонуниятлари билан боғлиқ ҳисобланади. Бу босқичлар қуйидагиларни ўз
ичига олади: 1) инвенция (inventio) – материални топиш ёки ихтиро этиш;
2) диспозиция (dispositio) – жойлаштириш; 3) элокуция (elocutio) – cўз билан
ифодалаш, баён этиш ёки безаш; 4) меморио (memoria) – ёдлаш; 5) талаффуз
қилиш (pronuntiatio) ёки талқин этиш (actio). Мазкур назария қадимги даврда
Цицерон, Квинтилианлар ижодида ишлаб чиқилган, ўрта асрлар ва янги
даврда (Россияда Ломоносов ижодида) ривожлантирилиб, XIX асрда адабиёт
назариясига қўшилиб кетган
136
.
Материални топиш
дейганда, нутқ сўзлаш учун керакли бўлган
маълумотларни тўплаш, аниқ бир мавзу бўйича турли манбалардан ахборот
йиғиш назарда тутилади
137
. Мавзу аниқлангач, мавзуга тегишли бўлган ва
уни ёритувчи факт ҳамда рақамларни ўрганиш, тўплаш жараёни амалга
оширилади. Н.Ф. Кошанский
138
: “Материални топиш жараёни кишининг ақл
ва диди билан боғлиқ бўлади. Бир маънога, лекин турли шаклга эга бўлган
гаплардан қай бирини қўллашни топиш ҳам маҳорат,” деб таъкидлайди.
Нутқ сўзлаш учун тўпланган маълумотларни маълум бир режа бўйича,
мантиқий кетма-кетликда қўйиш, нутқнинг кириш қисмидан хулосасигача
бўлган қисмларини тўғри тақсимлаб чиқиш жараёни
жойлаштириш
135
Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.
–
T.: Ўқитувчи, 1982.
–
Б. 131-133; Петров О.В.
Риторика. – М.: Проспект, 2006. – C. 92-412; Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.:
“Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2004. Ж. 7. – Б. 336; Габуниа З.,
Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – ЭЛЬ-ФА, 1993. – С. 26.
136
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”
Давлат илмий нашриёти, 2004. Ж. 7. – Б. 336.
137
Дюбуа Ж., Мэнге Ф., Эделин Ф., Пир Ф., Клинкенберг Ж.М., Тринон А. Общая риторика.
–
М.:
Прогресс, 1986. – C. 11
138
Кошанский Н. Ф. Риторика.
–
М.: Кафедра, 2013.
–
С.
39-42.
41
дейилади
139
. Бошқача қилиб айтганда, ушбу жараён нутқ композицияси
масалаларини
қамраб
олади.
Жойлаштиришга
оид
фикрлар
С. Иномхўжаевнинг тадқиқотида батафсил ёритиб берилади
140
.
Нутқни чиройли ифодалаш учун керакли сўзларни танлаш, уларни
грамматик жиҳатдан бир-бирига тўғри бириктириш, услубий фигуралар,
мақол ва маталлар, цитаталардан ўринли фойдаланиш эса,
баён этиш
ёки
сўз
билан ифодалаш
(безаш) жараёни деб номланади
141
. Баён қилиш воқеани,
мавзуни батафсил айтиб, талқин қилишдан иборат. Баён қилишда аниқлик,
ихчамлик ва ҳақиқатга яқинлик каби талаблар қўйилади. Сўз билан
ифодалаш бу
–
фикрни ёзма шаклда баён этиш бўлиб, бунда нутқда тўғрилик,
ёрқинлик, ўринлилик каби бир қатор хусусиятлар мужассам этилиши талаб
қилинади
142
. Н.Ф. Кошанскийнинг ишларида ҳам юқорида қайд этилган
фикрларни кузатиш мумкин
143
.
Тайёр бўлган матнни хотирага жойлаш, уни такрор ва такрор ўқиш,
маълумотларни тўлиқ ўзлаштириб олиш жараёни эса
ёдлаш, эслаб қолиш
деб
аталади. Бу жараён ўзига хос эсда сақлаб қолишни ўргатувчи услублар
ёрдамида амалга оширилади. Олимлар
144
ушбу жараённи тайёр нутқни
репетиция қилиш ва талқин этиш жараёни деб номлайдилар.
Ва ниҳоят,
талаффуз қилиш
ёки
талқин қилиш
юқоридаги жараёнлар
натижасининг амалиётда ифода этиб берилиши билан боғлиқ фаолият
ҳисобланади. Бунда тайёр бўлган нутқни оммага, тингловчига етказиб бериш
назарда тутилади. Ушбу жараёнда сўзловчига аниқ талаффуз, овоз ва қадди-
қоматни ишлата олиш каби асосий талаблар қўйилади.
Юқорида келтирилган маълумотлардан аён бўладики, нутқ сўзлашга
тайёргарлик кўриш жараёни ўзига хос, осон бўлмаган кетма-кет босқичларни
139
Ўша манба.
–
C.
69; Дюбуа Ж., Мэнге Ф., Эделин Ф., Пир Ф., Клинкенберг Ж.М., Тринон А.
Общая риторика.
–
М.: Прогресс, 1986. – C. 11.
140
Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.
–
T.: Ўқитувчи, 1982.
–
Б. 134-135.
141
Дюбуа Ж., Мэнге Ф., Эделин Ф., Пир Ф., Клинкенберг Ж.М., Тринон А. Общая риторика.
–
М.:
Прогресс, 1986. – C. 11
142
Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.
–
T.: Ўқитувчи, 1982.
–
Б. 136-137.
143
Кошанский Н.Ф. Риторика.
–
М.: Кафедра, 2013.
– С.
98-127.
144
Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.
–
T.: Ўқитувчи, 1982.
–
Б. 132.
42
босиб ўтишни талаб қилади. Бу босқичлар, асосан, расмий нутқ сўзлаш
жараёнига тайёргарлик кўриш фаолияти билан узвий боғлиқ бўлади.
И. Шведов эса юқорида қайд этиб ўтилган тайёргарлик кўриш
жараёнини “эффект айсберга” деб номлаб, уларни худди сувда сузиб юрувчи
катта муз бўлагига қиёслайди. Унинг айтишича, музнинг 7/8 қисми сувнинг
тагида, фақат 1 қисмигина сувнинг юзида қалқиб туради. Материални
топиш,
жойлаштириш, сўзлар билан ифодалаш, ёдлаш бу – риториканинг
тингловчиларга кўринмайдиган, “сув тагидаги” энг қийин ва машаққатли,
меҳнат талаб қилувчи қисмлари бўлса, таъсирчан ифодалаш эса сувнинг
устидаги музнинг кўриниб турадиган қисмидир
145
.
Юқоридаги фикрлардан маълум бўладики, матн устида ишлаш жараёни
нисбий тушунча бўлиб, у сўзловчининг маҳорати, билими ва меҳнати билан
чамбарчас боғлиқ фаолиятдир.
Матнлар устида ишлаш жараёнида фикрларни таъсирчан ифода
этишни энг асосий босқич деб ҳисоблаймиз. Нутқ ўзига хос таъсирчанликка
эга бўлмаса, у тингловчига осонгина етиб бормаслиги табиий. Кашф этилган,
жойлаштирилган, безалган нутқни, ҳаттоки, ўқиб бера олмаслик, уни ёд олиб
ҳам ифода этиб бера олмаслик ҳолатлари учраб туради.
Риторика бўйича билимга эга бўлишда икки вазифани мукаммал англаб
етиш талаб қилинади. Биринчиси, нутқдаги энг керакли маънони англаб
етиш, ўзига ва оммага зарарли фикрлар, ғоялардан қочган ҳолда тез қарор
қабул қилишдир. Иккинчи вазифа
эса, фикрларни ихтиро қилиб, уларни
шароитга мос ҳолда ифода этишдир. Икки вазифа ҳам маълум бир
жамиятнинг нутқ маданияти доирасида амалга оширилиши даркор
146
.
Риторикада тезкор қарор қабул қилиш жуда муҳим ҳисобланади. Чунки нутқ
турли ва кутилмаган шароитларда ифода этилиши, кутилмаган
тингловчиларга қаратилган бўлиши ҳам мумкин. Шу нуқтаи назардан тезлик
билан, аниқроғи,
оқилона тезкор фикр юритиш, зийраклик, зеҳнлилик
каби
145
Шведов И. Искусство убеждать. – Киев: Молодь, 1986. – С. 105.
146
Рождественский Ю.В. Введение в общую филологию. – М.: Добросовесть, 1979. – С. 3.
43
сифатлар риторикада жуда муҳим. Абу Наср Форобий таъбири
147
билан
айтганда: “Зийраклик бу инсондаги тез фикрлилик, ўйлаган нарсани дарров
топа олиш қобилияти бўлса, зеҳнлилик – бу бир-бирига зид келиб қолган
турли фикрлар орасидан энг тўғрисини топа олиш, бирининг хатолигини
кўрсатиб бера олиш, ноҳақини тўғрилаб мунозараларда энг ҳақ фикрни
кўрсата олиш қувватидир”
.
Маълумки, риторика ўзининг ривожланиш тарихи аввалида нутқнинг
уч турида (сиёсат, суд ва дин тизимида) мавжуд деб тан олинган эди. Лекин
бу қарашлар вақт ўтиши билан нотиқлик борасида маълумот берувчи айрим
манбаларда инкор этилади. Масалан, Г.З. Апресян, С. Иномхўжаевлар
риторика ижтимоий-сиёсий, академик, суд нутқлари, социал-маиший, диний,
оммавий ахборот воситаларида янграйдиган нутқ турларида ҳам мавжуд деб
ҳисоблаб, антик даврдаги қарашларни ўзгача фикрлар билан тўлдирадилар
148
.
Қуйида риторикага оид нутқ турлари борасидаги маълумотларни келтиришда
юқорида номлари қайд этилган олимларнинг ишлари асос қилиб олинди.
Сиёсий-ижтимоий нутқ
конференциядаги ҳисобот маърузаларини,
сиёсий, дипломатик, митинг, ҳарбий ватанпарварлик, тарғибот, ташвиқот,
илмий-оммабоп, сиёсий-ижтимоий, сиёсий-иқтисодий нутқларни ўз ичига
қамраб олади.
Академик нутқ
дейилганда, ўқув юртларидаги маърузалар, илмий
доклад, ахборот ва маълумотлар тушунилади. Академик нотиқлик ўзининг
илмийлиги, юксак талабчанлиги билан характерланади. Ушбу нотиқликнинг
муҳим ҳусусиятларидан бири – илмий аргументацияларнинг кучлилиги ва
уларнинг фан ё илм тармоғининг моҳиятини очиб беришга бағишланганидир.
Суд нотиқлиги
– қораловчи, жамоатчи-қораловчи, оқловчи ва
жамоатчи-оқловчи ҳамда ўз-ўзини ҳимоя қилиш нутқларидан ташкил топади.
Бу нутқ тури нотиқлик санъатининг қадимий турларидан ҳисобланади.
147
Абу Наср Форобий. Рисолалар.
–
Т.: Фан, 1975.
–
Б. 110-111.
148
Апресян Г.З. Ораторское искусство. – М.: МГУ, 1972. – С. 62-63; Иномхўжаев С. Нотиқлик
санъати асослари.
–
T.: Ўқитувчи, 1982.
–
Б.
6.
44
Мақтов, табрик (тост), юбилей, таъзия ёки мотам нутқлари
ижтимоий-
маиший нутқ
ҳисобланади. Бу нутқ турлари ҳар хил маросим ва йиғинлар
билан узвий боғлиқ бўлади. Мажлис, анжуманларда табрик, мақтов нутқлари
сўзланса, таъзия ва мотам нутқи кишилар ғамига ҳамдардлик билдириш учун
сўзланади. Юбилей, туғилган кунлар, тўй-ҳашамлар, зиёфатларда эса табрик
(тост) нутқлари сўзланади.
Диний нотиқлик
эса хутба ва ваъз нутқларини ўз ичига олади. Хутба
нутқи жума ва ҳайит намозларида, шунингдек, катта диний маросимларда
дин арбоблари томонидан сўзланадиган нутқдир. Ваъз нутқлари ҳам, асосан,
масжидларда ва диний айёмлардаги анжуманларда сўзланиб, бу нутқ анча
катта оммага мўлжаллангани сабаб динийлиги жиҳатдан хутбага кўра анча
эркин.
Оммавий ахборот воситалари нутқи
дейганда,
газета, журнал, радио,
ойнаижаҳонда янграйдиган оғзаки ва ёзма матбуот нутқи назарда тутилади.
А.Е. Михневич юқоридаги нутқ турларига
мунозара нутқини
ҳам
киритади. Мунозара нутқи кенгаш, суҳбат, баҳс-мунозара, тортишув,
симпозиум, савол-жавоб кечалари, матбуот анжуманларидаги нутқларни ўз
ичига олади
149
.
Фалсафа бўйича жаҳон энциклопедиясида юқоридаги нутқ турлари
бироз ўзгача тавсифланади
.
Биргина инсоннинг кўпчиликка қаратилган
нутқи (илмий, сиёсий нутқлар), мажлис ва йиғилишлардаги, суд жараёнидаги
нутқлар
ораторика
деб номланади. Биргина сўзловчининг маълум бир гуруҳ
тингловчилари билан бир неча бор учрашиши чоғидаги нутқи (ваъзхонлик
ҳамда ўқув семинарларидаги нутқлар)
гомилетика
деб аталади.
Ушбу
энциклопедия риторика
оддий сўзлашув нутқи
, яъни луқмалар ёки фикр
алмашиш (икки киши ёки бир неча киши орасидаги оғзаки диалоглар), бир
нечтагина кишига муайян маълумотни кетма-кетликда етказиш (миш-
мишлар), халқ оғзаки ижодини ифодалайдиган нутқларда (чўпчаклар,
149
Михневич А.Е. Лекторнинг нотиқлик санъати.
–
Т.: Ўзбекистон, 1979.
–
Б. 13.
45
латифалар, афсоналарни айтишда) ҳам ўз ифодасини топиши борасида
гувоҳлик беради
150
.
Юқорида қайд этилган нутқлар ичидан икки киши ёки бир неча киши
орасидаги оғзаки диалогларни тадқиқ қилишга эътибор қаратамиз. Қуйида
диалоглар бўйича назарий таҳлилни амалга оширишни, у риториканинг
ўрганиш объекти сифатида талқин этилишини илмий асослаб беришни жоиз
деб биламиз.
1.4. Диалогик риторикага назарий ёндашув
Риториканинг ўрганиш объектига нафақат монологлар, балки диалоглар
ҳам кириши кўпчилик тадқиқот ишларида таъкидлаб ўтилган (Платон,
Ю. Рождественский, И.А. Мартьянова, Н.Н. Ивакина, Е.Н. Зарецкая,
Н.А. Ипполитова, И.А Кривелев ва бошқалар).
Маълумки, сўзлашув жараёни монолог ва диалоглар асосида амалга
ошади. Монолог – бир кишига тегишли нутқнинг кўриниши бўлса, диалог –
икки ёки бир неча киши ўртасидаги суҳбатдир. Монологик нутқда луқма
(
луқма
– бу биров гапираётганда, унинг гапига жавоб, изоҳ, сўроқ тариқасида
бошқа киши томонидан қўшиладиган гап, сўз
151
) иштирок этмайди, фикрни
олдиндан ўйлаш ва тайёрлаш шароити мавжуд бўлади, унинг ҳажми кенг,
нутқий қаторлар тугалланган, улар орасида шартли боғлиқлик мавжуд бўлади.
Диалоглар эса, тил категорияси сифатида табиий ҳолда сўзлашув жараёнида
туғилади. Диалоглар луқмалар алмашишидаги тезликка эгалиги, ўйлаш
моментининг йўқлиги, луқмалар қурилишидаги ўйланган боғлиқликнинг
мавжуд бўлмаслиги билан характерланади. Диалог оддий, монолог эса,
мураккаб нутқий акт ҳисобланади
152
. Диалогларнинг турли шароитдаги ўзига
хос хусусиятлари анча аввал белгиланган ва аниқланган. Нутқ вазияти ва
шароитига кўра, диалоглар илмий, расмий, иш ҳамда тадбиркорлик юзасидан,
150
Грицанов А.А. Всемирная энциклопедия. Философия. – М.: Cовременный литератор, 2001.
–
С. 865.
151
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2006. 2-ж. – Б. 512.
152
Ҳазратқулов А. Ўзбек тили диалогик нутқ синтаксиси. – T.: Фан, 1991. – Б. 10, 24, 114.
46
кундалик турмушга тегишли ва бошқа турларга эгалиги билан
характерланади.
Д. Франкнинг эътироф этишича, риторик аспектда шу вақтга қадар
монологлар унинг предмети сифатида ўрганиб келинган. Олим бу каби
кўринишни риторик аспектда йўл қўйилган катта хато эканлигини эътироф
этади
153
. Риторика бўйича чуқур тадқиқотлар олиб борган олимлар ҳам
риторикада сўзловчи ва тингловчи ўртасида ўзаро мулоқот алмашинишда
диалогнинг бўлмасдан иложи ҳам йўқ, деган қарашларни илгари сурадилар
154
.
И.А. Кривелев нотиқ нутқини аслида диалогик нутқ деб ҳисоблайди.
Унинг фикрича, нотиқнинг нутқи маълумот беришдан ташқари, тингловчида
реакция уйғотади, тингловчи ва нотиқ ўртасида алоқа боғлайди. У нотиқ
нутқи шакл жиҳатдан монолог бўлса-да, уни айрим маънода тингловчига
қаратилган диалог деб аташ мумкинлигини, бу тингловчиларнинг
луқмаларида ўз ифодасини топишини, тингловчи билан нотиқнинг ўртасида
юзага келувчи сўзлашув нутқи ўз табиатига кўра диалог эканлигини эътироф
этади
155
.
В.Д. Кудрявцев ҳар қандай оғзаки нутқни нотиқлик нутқи деб
ҳисоблайди. У нутқ ниманидир тушунтириш ва исботлашнигина эмас, балки
тингловчилар тушунчасига таъсир этишни ҳам мақсад қилиб олади, деган
қарашларни илгари суради
156
.
Файласуф Афлотуннинг “Диалоглар” деб номланган китобида
таъсирчанлик ва ундаш санъати нафақат монологларда, балки диалогларда
ҳам қўлланиши борасидаги фикрлар, қарашлар олға сурилади
157
.
Л.А. Введенская ва Л.Г. Павловаларнинг: “Риториканинг объекти
нутқнинг ҳар қандай кўриниши бўлиши мумкин”, деган фикрлари, рус тили
153
Франк Д. Семь грехов прагматики: тезисы о теории речевых актов, анализе речевого общения,
лингвистике и риторике// Новое в зарубежной лингвистике.
–
М.: Прогресс, 1986.
–
№ 17.
–
С. 370.
154
Рождественский Ю.В. Лекции по общему языкознанию. М. Высшая школа 1990. – С. 70-74;
Маркичева Т.Б., Ножин Е.А. Мастерство публичного выступления. – М.: Знание, 1989. – C. 146; Ножин Е.А.
Мастерство устного выступления. – М.: Издательство политической литературы, 1989. – С. 237-252.
155
Кривелев И.А. Лекторнинг нотиқлик санъати.
–
Т.: Ўзбекистон, 1980. – Б. 5.
156
Кудрявцев В.Д. Основы ораторского искусства.
–
Иркутск, 1961. – С. 3. / Қўнғуров Р.,
Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1992. – Б. 143.
157
Платон. Диалоги. – М.: Эксмо, 2007. Т. 1. – C. 5-1220.
47
энциклопедиясидаги келтирилган: “Замонавий риториканинг предмети
нафақат омма олдидаги нутқни, балки нутқий мулоқот жараёнидаги барча
нутқ турларини ўз ичига олади” каби таърифлар, фалсафа бўйича жаҳон
энциклопедиясида: “Риторика оддий сўзлашув нутқида диалогларда ўз
ифодасини топади”, деган фикрлар
158
ҳам диалогик нутқ риториканинг
ўрганиш объекти эканлигини яна бир бор тасдиқлайди. Машҳур софист
Горгий билан Суқротнинг суҳбати чоғида Горгий риторикани оқлаб гапирар
экан: “Ҳаётимизнинг оддий бир кунида берилган кичик бир маслаҳат ҳам
инсонлар ҳаётида муҳим аҳамиятга эга бўлиши мумкин”, дея эътироф
этади
159
.
Олимлар монологик нутқ диалогга айланиб кетишини тасдиқлаб, шу
ўринда фикрнинг тўғрилиги ва ишонарлилигини исботлаш йўллари хусусида
ҳам тўхталиб ўтадилар. Масалан, суд нутқида ҳар қандай ҳолатда адвокат
судья билан савол-жавоб орқали ўз фикрининг тўғрилигини исботлашга
ҳаракат қилса, нотиқ ҳам омма олдида сўзлаётиб, қизиқувчи
тингловчиларнинг саволларига жавоб беришга, уларнинг ишончларини
қозонишга ҳаракат қилади
160
.
А.Е. Михневич эса, мунозара нутқлари номонологик ҳисобланиши,
улар диалогга асосланиши борасидаги қарашларни олға суради
161
.
Рус
тилида
риторика
бўйича
изланишлар
олиб
борган
Г.М. Ярмаркина диалогик риторикани ушбу тилда “
обыденная риторика”
(кундалик риторика) деб номлар экан, у ҳам риторика оддий сўзлашув
нутқида (масалан, оила даврасида, дўстлик муносабатларида) мавжуд бўлади,
деган фикрларни қўллаб-қувватлайди
162
.
158
Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика для юристов. – Ростов – на Дону: Феникс, 2006. –
С. 194; Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика и культура речи. – Ростов – на Дону: Феникс, 2005. –
С. 142; Русский язык. Энциклопедия. – М.: Энциклопедия, 1997. – С. 420; Грицанов А.А. Всемирная
энциклопедия. Философия. – М.: Cовременный литератор, 2001.
–
С. 865.
159
Платон. Диалоги. – М.: Эксмо, 2007. Т. 1. – C. 554.
160
Ивакина Н.Н. Основы судебного красноречия. – М.: Юрист, 2000. – С. 65; Введенская Л.А.,
Павлова Л.Г. Риторика для юристов. – Ростов – на Дону: Феникс, 2006. – С. 142.
161
Михневич А.Е. Лекторнинг нотиқлик санъати.
–
Т.: Ўзбекистон, 1979.
–
Б. 13.
162
Ярмаркина Г.М. Обыденная риторика: просьба, приказ, предложение, убеждение, уговоры и
способы их выражения в русской разговорной речи: Дис. …канд. филол. наук.
–
Саратов: СГУ имени
Н.Г. Чернышевского, 2001.
–
С. 3-150.
48
Н.Ю. Григорьеванинг диссертацион тадқиқот иши ҳам инглиз тили
диалогик нутқида ишонтириш йўллари мавзусини ёритишга қаратилган
163
.
Сўзга чечанлик кишилик жамиятининг барча жабҳаларида ифода
этилишини қўллаб-қувватловчи фикрларни А.Ҳ. Арипованинг диссертацион
ишида ҳам кузатиш мумкин
164
.
Ҳаттоки, буюк нотиқлар ҳам ҳар кунги оддий
сўзлашув жараёнида, турли суҳбатларда учраб турувчи таъсирчан фикр ва
гапларни сезиб, топиб, уларни эслаб қолишга ҳаракат қилганлар
165
.
Н.К. Тяпкиннинг: “Ишонтириш ва ундашдан умуммиқёсдаги муҳим
муаммоларга жавоб топишда ёки ҳар кунги оддий вазифаларни ечишда
фойдаланилади. Биринчисида кенг омма ва иккинчисида бор йўғи бир неча
киши қатнашиши мумкин
”
166
,
деган фикри ундаш ва ишонтириш санъати
ҳаётимизнинг ҳар бир жабҳасида учрайди, деган фикрларни қўллаб-
қувватлайди.
Шу ўринда Хитой умуммаданиятини ривожлантиришга катта хисса
қўшган Конфуцийнинг қарашлари, маъноли, ифодали, доно, таъсирчан,
ибратли нутқлари айнан диалоглар асосида тузилганлигини ҳам эътироф этиш
лозим
167
. Антик ёки классик риторика фақат расмий нотиқлик санъатини
ўрганган бўлса, замонавий риторика нутқнинг барча кўринишларини ўз
объекти сифатида ўрганади
168
.
Ҳар кунги оддий сўзлашув нутқидаги риторика классик риторикага
таянган ҳолда энди дунё юзини кўрмоқда. Ушбу нутқ турида ҳам
таъсирчанликнинг ортиши билан алоқадор масалаларни тадқиқ этиш муҳим
муаммолардан ҳисобланади.
163
Гeopгiϵва Н.Ю. Просодiя переконування в англiйському дiалогiчному мовленнi: Автореф. дис.
…канд. фiлол. наук.
–
Одеса: ОНУ, 2005.
–
С. 1-19.
164
Арипова А.Ҳ. Нотиқлик нутқининг лисоний-услубий воситалари: Филол. фан. номз. ...дис.
–
Тошкент: ЎзР ФА, Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти,
2002.
–
Б. 53.
165
Шведов И. Искусство убеждать. – Киев: Молодь, 1986. – С. 154.
166
Тяпкин Н.К. Заинтерисовать, разъяснить, убедить. – М.: Знание, 1970. – С. 24.
167
Гришенькова Р.В. Конфуций. Беседы и суждения. – Санкт Петербург: Кристалл, 1999. – 1056 с.;
Семененко И.И. Конфуций. Изречения.
–
М.: Хранитель, 2008.
–
506 с.; Семененко И.И. Конфуций. Из
истоков мудрости.
–
М.: Эксмо, 2008.
–
540 с.; Семененко И.И. Конфуций. Луньюй. Изречения.
–
М.:
Эксмо, 2008.
–
462 с.
168
49
Юқорида келтирилган фикрлардан маълум бўладики, диалогик нутқ
риториканинг ўрганиш объекти ҳисобланади.
Диалоглар турли нуқтаи назардан талқин этилганлиги кузатилади.
Масалан, Ю. Рождественский уларни суҳбатдошлар иштирок этиши нуқтаи
назаридан актив ва пассив диалогларга бўлади. Л.Р. Раупова эса уларни
жонли, хаёлий ва ички диалогларга бўлиб ўрганади
169
.
Л.А. Введенская ва Л.Г. Павловалар диалог асосида вужудга келувчи
нутқни икки: расмий ва норасмий турларга бўладилар
170
. Расмий диалогик
нутқ маълум бир иш юзасидан, ҳужжатлар билан боғлиқ, корхоналардаги
йиғилишлар, музокаралар олиб бориш каби ҳолатлардаги нутқ бўлса,
норасмий диалогик нутқ энг кўп қўлланувчи нутқ ҳисобланади. У оила
даврасида, кўчада, транспорт воситаларида, дўстлар, яқин инсонлар билан
самимий суҳбат қуришда қўлланилади.
Биз юқоридаги диалогик нутқнинг иккинчи, яъни норасмий
вазиятларда аҳолининг аксарият қисми томонидан қўлланувчи турига
мурожаат қиламиз.
Диалоглар семантик жиҳатдан: маълумот берувчи ва мазкур маълумотга
нутқий жавоб олувчи; маълумот сўровчи ва саволга нутқий жавоб олувчи;
фаолиятга ундовчи ва унга нутқий жавоб олувчи диалогларга бўлинади
171
.
Фаолиятга ундовчи диалоглар,
ўз навбатида, таклиф қилиш, илтимос қилиш
ҳамда бирор-бир нарсанинг муҳимлигини қайд этиш орқали нутқда намоён
бўлади, тингловчи мазкур ундовчи фикрга қўшилади, ё уни рад этиш орқали
жавоб қайтаради.
Биз юқорида қайд этиб ўтилган диалогларнинг учинчи, яъни фаолиятга
ундовчи ва унга жавоб қайтарувчи турига эътибор қаратамиз.
Маълумки, нутқ тайёрланган ва спонтан нутқ бўлиши мумкин, тайёр
нутқда олдиндан танлаб олинган лексик ва фразеологик воситалардан
169
Рождественский Ю.В. Теория риторики. – М.: Добросовесть, 1999. – С. 233; Раупова Л.Р.
Диалогик нутқнинг дискурсив талқини. – Т.: Фан, 2011. – Б. 27.
170
Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика и культура речи. – Ростов – на Дону: Феникс, 2005.
–
С. 6-52.
171
Набиева Р. Обучение ситуативному диалогу в речевом общении на занятиях по русскому языку в
5-9 классах таджикской школы: Дис. ...канд. пед. наук. – Ташкент: УзГУМЯ, 1998. – С. 34-69.
50
фойдаланилади. Бу норматив грамматиканинг барча талабларига мувофиқ
равишда амалга оширилади. Tайёр нутқда фонетик меъёрнинг бузилиш
ҳоллари камдан-кам кузатилиши мумкин. Тасодифий нутқнинг маълумот
бериш пайтида шаклланадиган хусусияти биз “спонтан нутқ” деб биладиган
тушунчага тўғри келади. Тасодифий нутқ коммуникация жараёнида юзага
келади, у олдиндан тайёрлаб қўйилмайди, бунда нутқий хатоликларга йўл
қўйилиши, тавтология ва бошқалар кузатилади
172
.
Оғзаки диалог ҳам кўп ҳолларда тасодифий нутқ – коммуникация
жараёнида юзага келувчи нутқ ҳисобланади. Мазкур ҳолларда нутқ тўсатдан,
бирданига юзага келади. Бирор кимсани маълум бир фаолият сари
эргаштириш, ишонтириш, ундаш олдиндан тайёрланмаган нутқ орқали
амалга оширилиши ҳам мумкин.
Риторик аспектда диалогик нутқнинг ўзига хос жиҳатларини тадқиқ
этишга асосий эътибор қаратилар экан, мазкур тадқиқотда
диалогик
риторика
терминини қўллашни ўринли деб билдик. Ушбу
термин Хайнц
Леммерман, Петра Акзел, Жон Дю Боис, Кеннес Н. Сисна, Роб Андерсон ва
шу каби бошқа олимлар томонидан ҳамда бир қатор Интернет манбаларда
тилга олинади. Диалогик риторика суҳбат, мунозара, расмий учрашувлар,
матбуот анжумани, интервью, давра суҳбатлари чоғида юзага келувчи
нутларни назарий жиҳатдан ўрганади
173
. Жон Дю Боис
174
диалогик риторика
терминини ўз ишида қўллар экан, у инсоннинг ўз ички олами билан
гаплашиши, ўзини-ўзи тўғри йўлга бошлаши билан боғлиқ бўлган жараённи
таҳлилга тортади. Петра Акзел
175
эса уни оммага қаратилган нутқ билан
алоқадор бўлган қирраларини ёритиб беради. Хайнц Леммерман
176
ўз ишида
диалогик риториканинг ўрганиш объекти бўлган муҳокама, мунозара ва
бахсларда ғолиб бўлиш йўлларини излаб топишга диққат қаратади. Унинг
172
Тешабоева Д.М. Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ маданияти аспектида тадқиқи
(ЎзР ОАВ мисолида): Филол. фан. док. ...дис. автореф.
–
Тошкент: ЎзДЖТУ, 2012.
–
Б. 20.
173
http://webkonspect.com/?id=2419&labelid=24595&room=profile
174
John W. Du Bois. Сo-opting Intersubjectivity: Dialogic Rhetoric of the Self// Rithoricul Emergence of
Culture. – Oxford, Berghahn. – P. 52-83.
175
Petra Aczel Eager Dialogue as Rhetoric of Delibiration in the Public Sphere// Journal of English
Studies. 2008. – № 8 – P. 147.
176
Леммерман Хайнц. Уроки риторики и дебатов. – М.: Уникум Пресс, 2002. – 160 б.
51
эътироф этишича, ўз асарини яратишда у М. Бахтиннинг диалогик
риторикага оид ишини асос қилиб олади.
Н. Сисна, Роб Андерсонлар икки
нотиқ орасида юзага келувчи диалогларни назарий жиҳатдан тадқиқ этади
177
.
Мазкур тадқиқотларда диалогик риторика қиёсий жиҳатдан турли тиллар
тизимида ўрганилмаганлиги кузатилади.
Биз юқорида қайд этилган нутқ турлари ичида диалог асосида юзага
келувчи норасмий вазиятлардаги суҳбатларни риторик аспектда таҳлил
қиламиз.
Риторикада сўзловчи образи.
Нотиқлик санъатининг назарий
асосларини ишлаб чиқувчи ва шу соҳадан дарс берувчи ўқитувчилар аввал
софистлар
, кейинчалик
риторлар
деб ҳам аталган. Иккала сўз ёнма-ён
қўйилиб,
софист-риторлар
дейила бошланганда эса худди “файласуф-
ўқитувчи” каби маънони англата бошлаган. Кейинчалик
софист
сўзи
ўзининг аввалги, яъни илм аҳлини ифода этувчи маъносини,
ритор
эса
ўқитувчи маъносини англата бошлади. Албатта,
ритор
деганда бошқа бир
тоифадаги ўқитувчи эмас, балки нотиқлик санъати асосларини ўргатувчи
ўқитувчилар тушунилган.
Кейинчалик
ритор
сўзи
софист
терминининг
бутун маъносини қамраб олиб, бу сўзни истеъмолдан чиқариб юборганлиги
учун риторларнинг вазифаси ҳам ўз шогирдларини замонанинг энг илғор
билимлари билан қуроллантириш ва шу йўл билангина уларни кенг билимли
нотиқ қилиб етиштиришдан иборат бўлиб қолди
. Р
иторлар фақат нотиқлик
санъати асослари билан шуғулланганлар. Шунинг учун ҳам бу санъат
асосларини эгаллашга бел боғлаган кишилар учун риторлар таълимотидан
хабардор бўлиш касбий зарурият ҳисобланади
178
.
Айрим луғатларда “
ритор”
сўзига
– Юнонистон ва Қадимги Римда
чиройли сўзлайдиган киши, нотиқ
,
риторика устози ёки профессори, сўзга
чечанлик ёки адабий тил бўйича уста киши, моҳир нотиқ
, деган изоҳлар
177
Kenneth N. Cissna, R. Anderson Dialogic Rhetoric, Coauthorship, and Moments of Meeting.// Dialogue
and rhetoric. – University of Munster, John Benjamin publishing Company, 1984. – P.39-47.
178
Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.
–
T.: Ўқитувчи, 1982.
–
Б.
122-124.
52
келтирилган
179
. Яна бир гуруҳ луғатларда эса мазкур сўзга
– риторика
устаси, сўзга чечан, риторик ёзувчи ёки сўзловчи,
риторикада юқори
маҳоратга эга бўлган шахс
,
риторика фани бўйича устоз, чуқур ўйлаб,
мураккаб жумлалар тузадиган сўзловчи ёки ёзувчи,
риторик тилни севувчи
шахс
,
омма олдида сўзлашга уста киши ёки риторика санъати бўйича пухта
тайёргарлик кўрган шахс,
дея таъриф берилади
180
. Ў
збекистон Миллий
энциклопедиясида келтирилган маълумотга кўра, риторлар қадимда
воиз
деб
аталиб, улар жамоат олдида нутқ сўзловчи, воизлик билан шуғулланувчи
киши, профессионал нотиқ ҳисобланган. Воизлар чуқур билим, юксак
маданият ва махсус ижрочилик салоҳиятига (чиройли ва таъсирчан овозга,
аниқ ва равшан талаффузга эга, ўз замонаси учун етакчи тилларни мукаммал
эгаллаган) эга бўлган шахслардир
181
.
Кўпгина адабиётлардан олинган маълумотларга кўра, “
ритор”
сўзининг изоҳи таркибида
нотиқ
сўзи ҳам келтириб ўтилади. Ўзбек тилининг
изоҳли луғатида: “
Нотиқ
–
сўзловчи, гапирувчи, фикрловчи, диктор, нутқ
сўзловчи, гапга чечан, гапга уста, сўзамол”,
деб
таъриф берилган
182
.
Инглиз
тилидаги луғатларда
183
эса у
: “Нутқ сўзловчи, сўзамол, оммага қарата
сўзловчи, лекция ўқувчи, ритор, декламатор, сўзга чечан сўзловчи, оммага
қарата нутқ сўзлаш санъати эгаси, расмий нутқ сўзлашда маҳоратли киши,
179
The Compact Edition of the Oxford English Dictionary.
–
USA: Oxford University Press, 1971. V 2.
–
P. 2535; Webster’s New World Dictionary. Third College Edition. – New York: Oxford University Press, 1988. –
P. 1151; Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”
Давлат илмий нашриёти, 2004. Ж. 7. – Б. 387;
180
Webster’s Third New International Dictionary of English Language Unabridged. – USA: Merriam
Webster Publishers, 1989. – Р. 1946; The Concise Oxford Dictionary of Сurrent English.
–
London: Oxford
University Press, 1976.
–
P.1051; Webster’s New World Dictionary of American English. Third College Edition. –
New York: Oxford University Press. – P. 1151; Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English.
–
Oxford: Oxford University Press, 1974.
–
P. 727; Collins Cobuild English Language Dictionary.
–
Glasgow: Harper
Collins, 1998.
–
P. 1245.
181
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”
Давлат илмий нашриёти, 2001. Ж. 2. – Б. 489.
182
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2006. Ж. 2. – Б. 512; Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2007. Ж. 3 – Б. 63.
183
The Concise Oxford Dictionary of Сurrent English.
–
London: Oxford University Press, 1956.
–
Р. 835;
Webster’s New World Dictionary of American English. Third College Edition. – New York: Oxford University
Press. – P. 952; Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English.
–
Oxford: Oxford University Press,
1974.
–
P. 590; Oxford Thesaurus of English.
–
Oxford: Oxford University Press, 2004.
–
P. 684; Webster’s II New
Reverside Desk Dictionary for Home, School, Office. – Boston, New York: Muffin Company, 1988. – Р. 1012; The
Compact Edition of the Oxford English Dictionary.
–
USA: Oxford University Press, 1971. V 2.
–
P
.
2002
–
2003.
53
бирор-бир иш ёки кишини оқлаб гапирувчи, сўзга чечан ёзувчи, элчи
” деб
таърифланади
.
Юқорида келтирилган таърифлардан келиб чиқиб айтиш мумкинки,
нотиқ ва ритор бир маънони англатувчи сўзлар ҳисобланади.
Айрим манбаларда сўзга чечан инсонларни ноанъанавий тарзда ҳам
номлаш ҳолатлари кузатилади. Масалан, И. Рижский риторларни
–
“
витий
”лар деб номласа
184
,
риторика асосчиларидан бири Цицерон эса
риторларни
–
“
безбетлар
” деб атайди
185
.
Унинг фикрича, нутқ сўзлайверган
киши вақт ўтиши билан аудиториядан уялмайдиган, ўз ички ҳаяжонини енга
оладиган бўлиб, қўрқув, ҳаяжон, ўз нутқида иккиланиш сезмайдиган нотиққа
айланиб боради.
Л. Введенская ва
Л. Павловаларнинг тадқиқотларида эса,
қадимда софист номини олган кишилар
сохта донишманд, ёлғончи,
муттаҳам, найрангбоз ва фирибгар
деб номланади
186
. Ушбу манбада талқин
қилинишича, қадимда софистлар кишиларни тўғри ва мантиқан фикрлаш,
сўзлашга ўргатган бўлсалар, кейинчалик уларнинг мақсадлари керакли ва
ўринли сўзларни танлаб, рақибни мағлуб қилишга қаратилган. Ҳар қандай
ҳолатда ҳам ютиб чиқишни ўргатишни энг асосий мақсад қилиб олганлар.
Муаллифлар мисол тариқасида олий маълумоти йўқ инсонни олий
маълумотли деб баҳсда ютиб чиқишни, йўқ нарсани бор деб туришни эса
ёлғончилик,
муттаҳамлик,
найрангбозлик
ва
фирибгарликка
тенглаштирадилар. Г.З. Апресяннинг тадқиқотида ҳам софистлар ифодали ва
таъсирчан сўзлаш санъатини
оқни қора
ва
қорани оқ
деб ўргатувчи бир
“ўйинга” айлантириб қўйганликлари ҳақида маълумотлар келтирилади
187
.
Лекин биз юқорида ноанъанавий тарзда келтирилган изоҳларни сўзга
чечан инсонлар борасида айтилган ноўрин изоҳ деб биламиз. Чунки
баҳсларда ютиб чиқиш, тингловчиларнинг эътиборини маълум бир мавзуга
қарата олиш, уларни нутқ мақсади сари чорлаш, бирлаштириш осон иш
184
Габуниа З., Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. –
С. 33.
185
Мартьянова И.А. Основы риторики. – Санкт Петербург: Сова, 2002. – C. 148.
186
Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика и культура речи. – Ростов – на Дону: Феникс, 1998. –
С. 223.
187
Апресян Г.З. Ораторское искусство. – М.: МГУ, 1978. – С. 9.
54
эмаслигини, бунинг уддасидан чиққан инсонларни эса,
маҳоратли сўз устаси
деб биламиз, ушбу ҳолатни
оқиллик
ва
доноликка
тенглаштирамиз. Бундай
инсонлар ўзларининг ақли, заковати, билими, донолиги, зукколиги билан ўз
суҳбатдошларидан бир поғона устун турадиларки, уларни ўз мақсадлари сари
йўналтира оладилар, уларга таъсир қила оладилар.
Тадқиқотимиз норасмий вазиятдаги оғзаки диалогларни тадқиқ этишга
қаратилганлиги сабабли биз мазкур кишиларни
сўзга чечан
кишилар
ёки
оддий
сўзловчилар
деб номлаймиз. Чунки сўзлашув нутқида чиройли
сўзловчи кишиларга нисбатан
сўзга чечан, сўз устаси
деган номлар кенг
қўлланади.
Нутқнинг омадли ва муваффақиятли бўлишида сўзловчининг ташқи
кўриниши 60%, қандай сўзлаш 30% ва нимани сўзлаши 10% аҳамият касб
этади
188
. Бу фикрлардан аён бўладики, сўзловчининг ташқи кўриниши
мулоқот жараёнига, тингловчининг маълумотни қай даражада қабул
қилишига катта таъсир кўрсатади.
Норасмий вазиятларда тинглочилар суҳбатдош деб ҳам аталади.
Тингловчилар нутқ мақсадига қизиқиш ва интилишларида улардан кетадиган
вақт, уларга келадиган маънавий ва молиявий фойда борасида бироз фикр
юритиб оладилар. Агар тингловчи сўзловчининг ундаётган хатти-
ҳаракатлари томон интилмас, қизиқмас экан, демак, мазкур ҳолат
сўзловчининг яхши сўз устаси ва сўзга чечанлик борасида маҳоратли
эмаслигидан далолат беради.
Оғзаки диалогларда юқорида қайд этиб ўтилган матн устида ишлаш
жараёни бироз ўзгача талқин қилинади. Тайёр матнлар устида ишлаш,
маълумотларни жойлаштириш ҳолати кузатилмайди. Бунда, асосан, кишида
мавжуд билимга ва маълумотларга таянилади. Фикрларни cўз билан
ифодалаш, баён этиш, талаффуз қилиш энг асосий босқичлар ҳисобланади.
Оғзаки нутқ риторикасида
этос, пафос, логос
каби терминлар монологлар
каби муҳим аҳамият касб этади.
188
Гандапас Р. Камасутра для оратора. – М.: Прогресс, 1980.
–
С. 14.
55
Норасмий вазиятларда аҳолининг аксарият қисми томонидан
қўлланувчи, фаолиятга ундовчи ва унга жавоб қайтарувчи оғзаки диалогларни
тадқиқ этишимиздан мақсад, ҳозирги кунда етишиб чиқаётган бўлғуси
мутахассисларни ҳар қандай вазиятда ифодали ва таъсирчан сўзлашга оид
билимларини янада такомиллаштириш, турли норасмий ҳолатларда юзага
келувчи мулоқот жараёнида нутқий таъсирчанликка эришиш йўлларидан
уларни бохабар қилишдан иборат.
Диалогик риторикада сўзловчининг асосий мақсади суҳбатдошга
ўзининг ифодали нутқи орқали таъсир қилиш, уларни нутқ мақсади сари
чорлашдан иборат. Нутқий таъсирчанликни ошириш мақсадида сўзловчи ўз
нутқида турли лисоний воситалардан фойдаланади. Бу эса диалогларда нутқ
таъсирчанлигининг ошишига хизмат қилувчи лисоний воситаларни тадқиқ
этилаётган тилларнинг турли сатҳларида таҳлил қилишимизни тақозо этади.
56
Биринчи боб бўйича хулосалар
Тадқиқотимизнинг мазкур бобида ўтказилган таҳлилларга кўра
қуйидаги хулосаларни
келтирамиз:
1.
Нутқ маданияти
меъёрий,
коммуникатив, этик ва риторик
аспектларга эга бўлиб, уларнинг ҳар бири маданий нутқнинг юзага келишида
асосий омил бўлиб хизмат қилади.
2.
Тил меъёрларига амал қилиш нутқ маданиятининг таъминланишига
асос бўлади. Бунда амалдаги адабий тил меъёрларини билиш ва уларга риоя
қилиш назарда тутилади. Тил меъёрлари замон ўтиши билан ўзгариб боради.
Ҳар бир халқ тилининг хусусиятлари ўзига хос тил меъёрларининг
шаклланишига асос бўлади.
3.
Нутқнинг коммуникатив сифатини таъминловчи, адабий тил
меъёрининг асосини ташкил қилувчи нутқнинг тўғрилиги, тозалиги,
аниқлиги, мантиқийлиги, жўялилиги каби хусусиятлари мулоқот жараёнида
зарур даражада таъминланган ҳолдагина маданий нутқ мавжуд бўлади.
4.
Нутқ одоби қонун-қоидалари ҳар бир халқнинг ҳаёт тарзи, урф-
одатлари, ижтимоий-иқтисодий тараққиёт даражаси, дини ва бошқа
омилларга боғлиқ бўлиб, уларга риоя қилиш асосида тегишли халқнинг нутқ
маданияти шаклланиб, ривожланиб боради.
5.
Риторика икки маънода талқин этилади: у
–
нотиқлик санъати
назариясининг асосларини ўрганувчи ҳамда ҳар қандай таъсирчан ва
ифодали нутқни назарий жиҳатдан ўрганувчи соҳа. Риториканинг асосий
вазифаси фикрни ифодали, маъноли, таъсирчан баён этиш, тингловчиларга
таъсир этиш, уларни маълум бир мавзуга жалб қилиш ҳамда қизиқтира олиш
йўлларини ўрганишдир.
6.
Ғарб ва Шарқ мамлакатларида риториканинг ривожланиш жараёни
ўзига хос фарқли ва ўхшаш жиҳатларга эгалиги билан характерланади.
Риторика тарихий даврлардан то ҳанузгача ўзининг ўрганиш, ўргатиш,
амалда қўллаш, фойдаланиш ва бу соҳада тадқиқот олиб бориш бўйича ўзига
57
хос ривожланиш босқичларига эга. Риторикага бўлган муносабат турли
даврлардаги ижтимоий эҳтиёжларга мувофиқ турлича бўлган.
7.
Риторикадан илк даврларда диний, сиёсий ва суд нутқларида
фойдаланилган, даврлар ўтиши билан эса, бошқа нутқ турлари ҳам унинг
ўрганиш объектига айланиб борган. Риториканинг тарихий ривожланиш
босқичлари унинг жамият тараққиётига мувофиқ равишда ўзгариб боришини
кўрсатади. Риторика тарихий категориядир, давр ўзгарса, у ҳам ўзгаради.
8.
Риториканинг ўрганиш объектига кирувчи нутқ турлари тарихий
даврларда турлича талқин қилинган ва маълум даражада чегараланган.
Лекин, замонавий риторика барча нутқ турларини ўзининг ўрганиш объекти
деб ҳисоблайди. Ҳаётнинг барча жабҳалари учун хос бўлган нутқ турлари
риториканинг ўрганиш объектига киради. У барча соҳаларга тегишли
монологик ва диалогик нутқларни ҳар бир тилнинг ўзига хос имкониятлари
(грамматик қурилиши, фонетик, морфологик, синтактик хусусиятлари, луғат
таркиби, новербал мулоқот шакл ва усуллари)га мувофиқ равишда назарий
жиҳатдан тадқиқ этади.
9.
Риторикада сўзловчининг мақсади
(пафос), сўзловчи сўзлаётган
сўзлар, ибора ва жумлалар
(логос) мулоқот вазияти (этос)га мос равишда
ифода этилиши мулоқот натижасининг самарали бўлишини таъминлайди.
10.
Диалогларнинг норасмий ва маълум бир фаолиятга ундовчи турида
таъсирчанликнинг ортиши ўзига хос хусусиятларга эгалиги билан
характерланади. Сўзлашув услубида юзага келувчи норасмий вазиятлардаги
диалогик нутқ аксарият ҳолларда спонтан равишда ифода этилади ва у
адабий тил меъёрларига маълум бир даражада бўйсунмаслиги ҳам мумкин.
Ушбу нутқ тури олдиндан ўйлаш имкониятига эга бўлмаслик ва мулоқот
жараёнининг расмийликдан холи бўлиши, эмоционалликни ифода этишда
хизмат қилувчи барча лисоний ва нолисоний воситалардан кенг фойдаланиш
каби хусусиятларга эгалиги билан характерланади.
58
II БОБ.
ГЕНДЕР АСПЕКТДА ДИАЛОГИК
РИТОРИКАГА ХОС
ЖИҲАТЛАР (ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА)
2.1. Аёллар нутқига хос хусусиятлар
Тилшуносликда гендер мавзуси бўйича тадқиқотлар кўпгина олимлар
томонидан олиб борилганлиги диққатга сазовор (Р. Лакофф, В. Потапов,
И.С Клецина, Д.У. Ашурова, С. Акбарова ва бошқалар).
Гендер бу
–
“эркакларга хос” ва “аёлларга хос” каби тушунчаларга мос
келувчи хулқ-атвор моделлари ва характер хусусиятлари тўғрисидаги
андозалаштирилган тасаввурлар”
189
, деб талқин қилинади. Тилшуносликда
“гендер” термини қуйидагича изоҳланади: “Тилнинг эркак ва аёлларга хос
бўлган жиҳатларини улар яшаб турган жамиятнинг ижтимоий-маданий
хусусиятлари билан боғлаб ўрганишдир
190
. Гендер фарқланишнинг асосий
сабаблари борасидаги маълумотлар Р. Лакоффнинг тадқиқотида батафсил
ёритиб берилади
191
. Ушбу йўналишда ўзбек тилида ҳам гендер мавзуси
олимлар томонидан тадқиқ этилган
192
. Уларнинг фикрича, аёллар нутқида
эркаклар нутқидан фарқли ўлароқ, нозиклик, нафосат, майинлик каби
сифатлар мавжуд. Эркаклар нутқига хос хусусиятлар (масалан, қўпол ва қўрс
гапириш, сўкиш, жаргон, лақаблар ишлатиш) нозик жинс вакиллари нутқида
кам ҳолларда учрайди
193
.
Риториканинг гендер хусусиятлари бўйича тадқиқот олиб борган
олимларнинг эътироф этишларича, сиёсатчи аёллар нутқида
она, аёллар,
бола, фарзанд, ғамхўрлик, соғлик
каби сўзлар тез-тез учраса-да, лекин
189
Клецина И.С. Гендерная социализация.
–
Санкт Петербург: издательство РГПУ им. А.И. Герцена,
1998.
–
С. 19.
190
Ашурова Д.У. Гендерный фактор в стилистике// Замонавий тилшунослик ва хорижий тиллар
ўқитишнинг долзарб масалалари: Илмий-амалий анжуман материаллари.
–
Тошкент, ЎзДЖТУ, 2008.
–
С. 336.
191
Lakoff R. Language and Womеn’s Place.
–
New York: Harper Colophon Books, 1975.
–
Р. 6-64.
192
Гулямова З. Гендерная ассиметрия антитезы в английском языке// Замонавий тилшунослик ва
хорижий тиллар ўқитишнинг долзарб масалалари: Илмий-амалий анжуман материали.
–
Тошкент, ЎзДЖТУ,
2008. — С. 195.
193
Багшиева С.Д., Холбеков М.Н. Жещины и мужчины говорят на разных языках // Замонавий
тилшунослик ва хорижий тиллар ўқитишнинг долзарб масалалари: Илмий-амалий анжуман материаллари.
–
Тошкент, ЎзДЖТУ, 2008.
–
С. 409; Йўлдошева М. Муваффақият калити. Расмий муомала маданияти, яхши
таассурот уйғотиш йўллари, раҳбарлик санъати. –Т.: Yangi asr avlodi, 2004.
– Б. 30.
59
сиёсатчи эркаклар нутқида эса оила билан боғлиқ сўзларнинг камдан-кам
учраши кузатилади
194
. Аёллар ёлғон сўзлашга эркакларга нисбатан уста
ҳисобланадилар, чунки улар ёшликдан юз ва мушаклар ифодасига
эътиборлироқ бўлиб, кўзгуга эркакларга нисбатан кўпроқ мурожаат
қиладилар. Шу сабабли суҳбатдошнинг кўзига тик қараб осонгина алдай
оладилар
195
.
Биз тилшуносликдаги “гендер” терминини – эркак ва аёлларга хос
бўлган дунёқараш, маданият ва одобнинг уларнинг нутқи ва тилидаги акси
ҳамда ифодасидир, деб талқин қиламиз.
Диалогик риторикада эркак ҳамда аёллар нутқи ўзига хос
хусусиятларга эгалиги билан характерланади. Қуйида аввал диалогик
риторикада икки халқ аёллари нутқига хос бўлган хусусиятларга оид
маълумотларни келтириб ўтишни ўринли деб биламиз.
Шарқ ва Ғарб азал-азалдан таққосланади. Шарқ ва Ғарб аёли орасидаги
ўхшашлик нимадан иборат? деган саволга Ҳ.Ю. Саломова: “Энг аввало, Она
заминимизнинг ҳар бир нуқтасидаги аёл севимли ёр, мунис она, меҳрибон
сингил, жонкуяр опа, бағри олов буви бўлиб қолаверади. Уларнинг
ўхшашлиги шундаки, аёл деганда, энг аввало, Она тушунилади”
196
, деб жавоб
беради.
Умуман олганда, аёллар нутқи табиатан ҳис-ҳаяжонга мойиллиги
билан характерланади. Инглиз ва ўзбек аёллари нутқида таъсирчанликнинг
ортиши нафақат ҳис-ҳаяжонга, балки бир қатор бошқа омилларга ҳам боғлиқ.
Қуйида инглиззабон
аёллар нутқига
хос мисолларни келтириб, уларни
таҳлил қиламиз:
Geordie: “The minister wants me to enter the Games at Drumfechan.”
Jean:
“
Will you enter?
” Geordie: “I don’t think so. I am not keen on
Games.”
Jean:
“
Why not? Competitions make more sense than just throwing by
194
Джорджикиа М.В. Гендерный аспект современных публичных политических коммуникаций:
Автореф. дис. …канд. филол. наук.
–
Москва: РГУ дружба народов, 2013.
–
С. 16.
195
Бекмирзаев Н. Нотиқ ва нутқ.
–
T.: Наврўз, 2015. – Б. 38-39.
196
Саломова Ҳ.Ю. Шарқ ва Ғарб аёли: Кеча ва бугун// Шарқ ва Ғарб аёли: Кеча ва бугун: Илмий-
амалий анжуман материали.
–
Тошкент, ТДШИ, 2013.
–
Б. 131.
60
yourself.
” Geordie: “I am not keen on it. Why should I compete with others? I
don’t care how other folks do it.”
Jean: “Go on, Geordie. You do it. Please,
Geordie
!” She came a little closer.
“
Just for me
,
Geordie.
” Geordie: “How could
I refuse?” He never did understand the way Jean thought, but he loved her.
Jean:
“Will you be there, Geordie
?”
she smiled then. It was the soft smile he
remembered from the time dad died. The smile she had given him a few times
since... He agreed
197
.
Ушбу мисолда аёллар табиатига хос бўлган кулиш, жилмайиш каби
паралингвистик воситалар (
she smiled; It was the soft smile –
у кулди; бу
ёқимли табассум
эди), ялиниш, илтимос маъносига эга тил бирликлари
(
please, Geordie; just for me, Geordie –
илтимос, Жорди; фақат мен учун,
Жорди) ҳамда такрорий жумлалар (
will you enter; will you be there, Geordie;
please, Geordie –
борасанми; у ерда бўласанми, Жорди; илтимос, Жорди),
сўроқ
(
will you be there, Geordie?
–
у ерда бўласанми, Жорди?)
ва ҳис-ҳаяжон
гаплар (
please, Geordie!
–
илтимос, Жорди!)
нутқ таъсирчанлигининг
ортишида ҳизмат қилган. Қуйида ўз тингловчисини ўйинда ютишга
ундаётган аёлнинг нутқини келтирамиз:
“Ay, I am nervous.” “
You shouldn’t be Geordie. You will win. I know you
will win.
” “I don’t think so.” “
You must win. You must beat that Weber. I shall
wish it with all my heart… I want you to win, Geordie
.”
She raised her big blue
eyes and looked sadly at him... She smiled. “You
are like the Highlanders
.”… She
was so friendly and natural that Geordie felt less shy. She told him in a low voice
about the other shot-putters. “
That is a Weber from Germany, he is very good,
but he is not a nice man. And that is Van Roon, champion of Holland; but he is
not quite big enough to
win. They are all good, but you I think you are better. I
think you will win.
” Geordie was pleased at that. After seeing the others he felt
pretty confident too
198
.
197
Walker D.
Geordie.
–
UK: Nelson, 1992. – Р. 42.
198
Ўша манба.
–
Р. 69-76.
61
Мисолларда ҳис-ҳаяжоннинг ортиб бориши градация
(
You must win.
You must beat that Weber. I shall wish it with all my heart… I want you to win,
Geordie –
Сен ғолиб бўлишинг шарт. Сен Вейберни ютишинг шарт. Мен
буни чин юрагимдан истайман... Мен сенинг ғолиб бўлишингни истайман,
Жорди) ва такрорлаш (
You will win; I know you will win –
сен ғолиб бўласан,
мен биламан, сен ютасан) каби стилистик воситалар орқали намоён
бўлмоқда. Суҳбатдошни мақташ ҳолати (
but I think you are better –
лекин сен
улардан кучлироқсан, деб ўйлайман) кузатилади. Жумлалар мулойимлик
билан талаффуз қилинмоқда (
She was so friendly and natural; she told him in a
low voice –
у дўстона ва табиий гапирарди).
Қолаверса, эркаклар аёллар томонидан маънавий жиҳатдан қўллаб-
қувватловчи,
маслаҳатга
бой
фикрларни
эшитишлари
кузатилди.
Фикримизни қуйидаги мисол орқали изоҳлаймиз:
Mother:
“
What will you wear
,
Geordie
?”
Geordie: “I don’t know, Mum.
What should I wear?” Mother: “
You could wear your dad’s Black Watch kilt.
The kilt is the right thing for shot-putting.
” Geordie: “But, Mum, I have never
worn a kilt. And it is a soldier’s kilt.” Mother: “
It was your dad’s. He wanted you
to wear it.
” Geordie:
“Och, Mum! It will be too small.”Mother:
“
I can make it
longer; now take off your trousers, laddie.
” Geordie tried to argue but mum had
made up her mind. She put the kilt round him: “
It’s what your dad would have
liked. Now take it off, I will sew it.
” So that was it Poor Geordie! He was like
butter in women’s hands
199
.
Мисолда сўзловчи эркалаш ва кичрайтириш сўзларини қўллаш (
laddie
–
йигитча), маслаҳат бериш (
You could wear your dad’s Black Watch kilt. The
kilt is right thing for shot-putting –
Сен даданг қолдирган ушбу кийимни
кийишинг мумкин; у сенга энг тўғри ва мос келадиган кийим), дунёдан ўтиб
кетган инсонларнинг хоҳиш-истакларини ёдга олиш
(
It was your dad’s. He
wanted you to wear it –
Бу дадангники эди. У килтни (Шотланд юбкаси)
199
Ўша манба.
–
Р. 44.
62
кийишингни роса истарди) орқали ҳам ўз суҳбатдошини нутқ мақсади томон
чорлайди.
Инглиззабон аёллар жаҳл қилиш, инжиқлик қилиш орқали ҳам
эркакларга ўз сўзларини ўтказишлари кузатилди. Масалан:
”Well,” he said, taking offence at her manner, “you needn’t get mad about
it. I am just asking you.”
“I am not mad
,”
she snapped.
“I am merely asking you
for a season ticket.” “And I am telling you,” he returned, fixing a clear, steady eye
on her, “that it is no easy thing to get. I am not sure whether the manager will give
it to me.”
“Well we can buy it then,”
she exclaimed sharply.
“You talk easy. A
season family ticket costs $155 dollars.”
“I will not argue with you. I want the
ticket and that is all there is to it.
”
She had risen, and now walked angrily out of
the room.
“Well, you get it then,” he said grimly in a modified tone of voice
200
.
Юқоридаги мисолда
сўзловчи аёл эркак суҳбатдошига жаҳл қилиш
орқали ўз сўзларини ўтказишга ҳаракат қилади
(“I am not mad,” she snapped...
“Well we can buy it then,” she exclaimed sharply... “I will not argue with you. I
want the ticket and that is all there is to it.” She had risen, and now walked angrily
out of the room).
Қуйидаги мисол ҳам шулар жумласидан:
“I guess. Don’t you think you should go and live with your mother, Ruth?”
asked Mrs. Pommeroy.
“No.”
“There is nothing out here for you.”
“That is not
true… I don’t need to marry one of your sons to stay here with you, you know,”
Ruth said… “I wish you wouldn’t tell me I should go. I get that enough from my
mom and Landford Ellis. I belong to this island as much as anyone. Forget
about my mother.”
“Oh, Ruth. Don’t say that.”
“…I will stay with you; I will go
where you go.”
“But I am not going anywhere,” Mrs. Pommeroy said.
“Fine. Me
neither. It is decided. I am not budging... No more trips to Concord. No more
bullshit about college.”
“You can’t make a promise like that.”
“I can do whatever
I want. I can make even bigger promises.”
“Lanford Ellis would kill you if he
heard you talking like that.”
“The Hell with it. The hell with them. From now on,
whatever Landford Ellis says to do, I do the opposite. Watch me world! Look out,
200
Dreiser Th. Sister Carrie.
–
Моscow: Higher School Publishing House, 1968.
–
P. 170.
63
baby!” “Listen to you!” “I am feeling pretty grand today. I can make big
promises today.”
“I guess so!
201
”
Ушбу мисолда сўзловчининг (қиз бола) нутқида бир сўзлилик,
қайсарлик каби хислатлар намоён бўлмоқда. Жумлаларда қатъий рад
жавобини бериш (
I don’t need to marry one of your sons; no more trips to
Concord –
Мен сизнинг ҳеч қайси ўғлингизга турмушга чиқмайман;
Конкордга ҳеч қандай саёҳат ҳам йўқ),
салбий маънога эга сўзларни
(Hell
with it. The hell with them –
ҳаммасига тупурдим)
қўллаш кузатилмоқда.
Қуйида
ўзбек
аёллари нутқида
таъсирчанликнинг ортишига оид
мисолларни келтирамиз:
– Сен бўлмасанг, бошимизга шундай кунлар тушмас эди!
Фотима
бунақа таъна-дашномларни кўп эшитди, ниҳоят, жон-
жонидан ўтиб кетдию,
йиғлаб деди
:
–
Аяжон, ҳамма айбни менга тўнкайверманг, ахир Зуҳрага менинг
сўзим эмас, ўзингизнинг сўзингиз ҳам ўтмас эди-ку! ...Мен эсимни
таниганимдан бери сизга қарашаман, рўзғор ишини буткул қўлимга
олсаму сизни етти қават кўрпачага ўтқазиб қўйсам дейман! Наҳот, ота-
онанинг иззатини, хизматини қилган киши малай бўлса! Ҳамма айб
ўзингизда, яхши ўқисин, деб Зуҳрани жуда эркалатиб юборган эдингиз!
Қизимнинг қўли қаваради, деб ўсмасини ҳам ўзингиз сиқиб берар эдингиз!
Кампир Фотиманинг сўзларига қарши лом-мим деёлмай қолди
202
.
Ушбу мисолда сўзловчининг хатти-ҳаракатларида йиғлаш кузатилади
(
Фотима... йиғлаб деди)
. Нутқда
ҳис-ҳаяжон юқори даражага кўтарилади. Бу
эса нутқ таъсирчанликнинг янада кучайишига ва суҳбатдошни нутқ мақсади
сари чорлашга имконият яратади.
Қуйида А. Қаҳҳорнинг “Ўғригина болам” ҳикоясидан ҳам парча
келтирамиз:
201
Gilbert E. Stern Men. – Boston, New York: Houghton Mifflin Company, 2000. – Р. 178.
202
http://giyos.ucoz.org/forum/18-245-1
64
– Вой ўлай, қутлуғ уйдан қуруқ кетасанми, болам? Бир нима олиб
кет. Тўхта, нима олиб кетсанг экан, ҳа, дарвоқе, ошхонада битта ярим
пудлик қозон бор. Аллазамонлар уйимизда одамлар кўп эди, катта
қозонда ош ичардик. Худонинг ғашига тегдик шекилли, шундоқ катта,
гуркираган хонадондан мана шу тўрттагина етим қолиб турибди. Эҳ-ҳа,
булар қачон катта қозонни қайнатар эди-ю... Шуни олиб кета қол.
Сотиб бир кунингга яратарсан, ўғригина болам.
– Йўқ, йўғ-э, буви, ёмон ният қилманг. Ҳа-ҳув дегунча бу кунлар ҳам
унут бўлиб кетади. Яна катта оилалар жам бўлади. Ҳатто бу қозон ҳам
кичиклик қилиб қолади. Ўша етимларнинг ўзига буюрсин. Тўйларида ўйнаб-
кулиб хизмат қилайлик. Хайр энди, буви, мен кетаман, тоғ томон ҳам
ёришиб қолди.
– Ҳайр, ўғригина болам, келиб тур.
– Хўп, она, хўп...
203
Ушбу мисолда кампир уйига тушган ўғрини ўзининг оқил ва донолиги
билан вазиятдан тўғри хулоса чиқаришга, тўғри йўл тутишга, ширинсўзлик
орқали яхшиликка чорламоқда. Ушбу нутқда аёллар табиатига хос бўлган
уддабуролик, ўзбекона менталитет (ўзи муҳтож бўлса ҳам бошқаларга ёрдам
бериш истаги) ўз аксини топган. Эркалашга оид сўз бирикма (
ўғригина
болам
),
эҳ-ҳа, вой, ҳа
каби ҳис-ҳаяжонни ифода этувчи тил бирликлари
жамланмаси
нутқ таъсирчанлигининг ошишида ҳизмат қилган. Яна бир
мисол:
– Мен хунук хабар билан келдим. Жамшид ўғлингизни... Мен... фақат
хабар бергани келганман. Уйни кўриб чиқишим керак... Мана ордер. – Зоҳид
шундай деб рухсатномани кўрсатди.
–
Вой... адалари сезиб қолсалар...
– Бошқа илож йўқ, мени ҳам тушунинг.
–
Ишонаман
,
қоғозингиз керакмас. Фақат... сезиб қолсалар...
Ёмон бўлади-да... Эртами-индин келсангиз-чи? Мен адаларини
203
65
касалхонага ётқизаманми, деб ўйловдим... Касалхонага ётқизмасам
бўлмайди. Ўша ерда қарайман. Сиз хотиржам бўлинг, нарсаларига
тегмайман. Тегсам, Худо урсин!
– Қасам ичманг. Касалхонага ётқизганингиздан кейин, хабар беринг.
Зоҳид хайрлашиб, изига қайтди... “Нимага бу аёлга ишона қолдим?
Раҳмим келганиданми?
204
”
Юқоридаги мисолда сўзловчи ўз суҳбатдошининг раҳмини келтириш,
унга ялиниш, қасам ичиш (
Тегсам, Худо урсин!
) ва унинг кўнглини хотиржам
қилиш орқали (
Сиз хотиржам бўлинг, нарсаларига тегмайман)
уйида тинтув
ўтказмасликка кўндира олганлиги кузатилади.
Қолаверса, ўзбек аёллари нутқида суҳбатдош шаънига ижобий
тилаклар билдириш, дуо ўқиш орқали уларни ундаш, ишонтириш тез-тез
учраб турувчи лисоний ҳодиса ҳисобланади. Масалан:
– Бувимни кўрсам. Жон дада, жон хола, бувимни кўрсатинглар.
Ҳожи хола қўлини силтади.
– Э, жинни қиз экансан-у! Қўй-я!
– Бувимни соғиндим! Бувижонимни соғиндим... Бўлмаса холам келсин.
Худо хайрларингизни берсин, холамни олиб келинглар...
–
Холанг келди нима-ю, бувинг келди нима! Ёш бола эмассан,
тушун ахир!.. Иложи йўқ! – Ҳожи хола энди жеркиб ташлади:
– Йўқ, хола, сиз иложини тополмасангиз, мен иложини топишга
ҳаракат қиламан. Хўп, қизим, бувингни ҳам, холангни ҳам олиб келаман.
Бўлдими? – деди Ашурмирзо
205
.
Ушбу мисолда сўзловчи суҳбатдошни маълум бир фаолиятга ундар
экан, унга ижобий тилак билдиради
(
Худо хайрларингизни берсин;
умринг
узоқ бўлгур
). Тингловчи шаънига дуо ўқиш ва ижобий тилаклар билдириш
аксарият ҳолларда ёши улуғ онахонлар нутқида кузатилади. Ўзбек аёллари
204
Тохир М. Шайтанат. – Т.: Шарқ, 1997. 3-ж.
–
Б. 12.
205
Мирзакалон Исмоилий. Фарғона тонг отгунча.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашриёти, 1976.
–
Б. 254.
66
насиҳат қилиш орқали ҳам суҳбатдошни нутқ мақсади сари чорлайдилар.
Масалан:
–
Ҳой бола, менга қара, ота-онангни ҳам сенга боғлаб бериб
қўйишмаган. Уларнинг ҳам орзу-ҳаваси бор. Бўлди-да энди, ўқишни
битирдинг, ишинг ҳам, топиш-тутишинг ҳам ёмон эмас. Тўй қиламиз
...
– Қизиқмисиз хола, қизларга уйланиб бўладими. Ҳаммаси
ультрамаданий. Бу қизларнинг уйларида бирор иш қилишларига ақлим
етмайди, – деди Жамшид.
– ...Сен хўп десанг, ҳозироқ совчиликка борамиз... нима дейсан,
Жамшид?
– Ўқиган бўлса ёмон қизмасдир,
– деди Жамшид кулиб.
– Демак, розисизлар
206
...
Ўзбек аёллари ўз нутқларида ривоят ва ҳадислардан олинган мисоллар
келтириш орқали суҳбатдошга таъсир қиладилар. Масалан:
– Алҳамду, дегинчи, – дерди онам.
– Алҳамду..., – дердим мен.
– Лиллаҳи...
– Лиллаҳи... бу нима дегани, – дердим, нима деяётганимни тушунмай.
– Бу ҳамма билиши керак бўлган калима. Пайғамбаримиз ғорда
ўтирганларида, фаришта Жаброил “Ўқи” деб буйруқ берган… Фаришта
ҳар бир одамнинг елкасида бўлади. Ким уришса, сўкишса, сингилларини
туртиб ўтирса чап елкасидаги фаришта, ким катталарни кўрганида
“салом” берса, молга хашак солса, мактабдан “беш” олиб келса, ўнг
елкасидаги фаришта ёзиб ўтиради. Ким яхши бола бўлса дордан ўтиб
кетади... Қани энди “Алҳамду” дегин-чи!
– Алҳамду
…
207
206
Ҳамидова М. Алданганни алдама. – Т.: O’zbekiston, 2008. – Б. 214-215.
207
Исмоил Муҳаммад. Баҳорнинг энг сўнгги лоласи. – Т.: O`zbekiston, 2006. – Б. 158.
67
Ушбу мисолда сўзловчи ўз нутқида ислом дини эътиқодига доир
мисоллардан парча келтиради. У шу йўл билан суҳбатдошни яхшилик сари
ундашга ҳаракат қилади. Қуйидаги мисол ҳам шулар жумласидан:
– Шунақа, кичик ойижон, дардим ичимда. Чироқ ёқса, ёримайди.
– Ҳаммадан яширсангиз ҳам ўзимга айтавермайсизми? – дедилар
ойим.
– Кошки... айтиб бўлса, кеннойижон.
–
Мен кимман, келинпошша? ...Кўнамиз-да Худонинг ёзуғига...
Шукр қилинг. Ҳеч сиқилманг, Аллоҳнинг ваъдаси бор, мен шукр қилган
бандам биланман, деган. Тўғрими?
– Раҳмат, кичикойи. Яхшиям сизлар борсиз.
– Ҳа, бу бошқа гап.
Дард берган Аллоҳим шифосини бермасми?
Судралиб юрувчи бир илонки, жароҳатига шифо топганда, биз
тополмаймизми?
– Қандай?
– Далаю даштдан бир ўтни топиб бориб, ўшангга жароҳатини сурта-
cурта, тузалиб кетган экан. Биз ўшанчалик ҳам эмасмизми? Бунинг ҳам
давоси бордир, келинпошша...
208
Юқоридаги мисолда суҳбатдошни диний мавзуга оид жумлалар,
ривоятлардан олинган парчаларни келтириш орқали тинчланишга, шукр
қилишга ундаш кузатилади. Қуйидаги мисолни ҳам таҳлил қиламиз:
– Момо, тушимда қўрқдим...
– Ай болам-ей, нимадан қўрқдинг?
– Немислар отмоқчи бўлди мени...
– Воҳ-ей, моманг айлансин бўйларингдан!
Қирон келсин илоё, ўша
немисларга!
Кеча анови дилбузардаги кинони кўриб, ўйлаб ётибсан-да. Энди
ўша жўрангникига борма, болам. Ол, қани, қаймоқдан е
!
209
208
Мансур Мурод. Жудолик диёри.
–
Т.: Шарқ, 2006.
–
Б. 128-129.
209
Ҳамро Абдунаби. Вақт дарёси.
–
Т.: O`zbekiston, 2009.
–
Б. 95.
68
Келтирилган мисолда қўрқиб кетган болани тинчланишга ундаш
мақсадида момо ўз нутқида қарғишга доир жумлани ифодалайди
(Қирон
келсин илоё, ўша немисларга!).
Қарғиш суҳбатдошга эмас, балки вазиятдаги
душманга нисбатан ифодаланади ва бу ҳолат суҳбатдошга хуш ёқади, у
тинчланади.
Ўзбек аёллари нутқида шариат ҳақидаги фикрларнинг ифодаси нутқий
таъсирчанликнинг оритишига ҳизмат қилади. Масалан:
– Ҳар қандай фатво ҳам Худо розилиги бўлаверибдими? – дедим
тўсатдан.
Ойим менга ёмон қарадилар.
–
Болам, – дедилар лаблари учиб.
–
Сен шариатга тил теккизма.
Ёшлик қиласан ҳали. Биз ўша билан тирикмиз, ўша билан Худонинг
олдига бормоқчимиз
.
Мен индай олмай қолдим
210
.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, диалогик риторикада инглиз ва ўзбек
аёллари нутқи ўхшаш ҳамда фарқли жиҳатларга эгалиги билан
характерланади. Умумийлик жиҳатлари шундаки, ҳар икки миллат аёллари
вазиятни пойлаб, ҳис-ҳаяжонни юқори даражага кўтариб, айёрлик ва
уддабуронлик каби ҳислатларни қўллаш, йиғлаш, жилмайиш каби нолисоний
воситалардан ўринли фойдаланиш орқали суҳбатдошни нутқ мақсади сари
чорлайдилар. Инглиз аёлларидан фарқли ўлароқ ўзбек аёллари дуо қилиш,
насиҳат қилиш, диний соҳага оид лисоний воситалардан ўринли
фойдаланадилар. Инглиззабон аёллар нутқида мақташ, қўллаб-қувватлаш
маъносига эга лисоний воситалар кенг қўлланилади. Аксарият ҳолларда
инглиз аёллари нутқида сўкишга доир, ўзбек аёллари нутқида эса қарғишга
оид лисоний воситалар кузатилади.
210
Мансур Мурод. Жудолик диёри.
–
Т.: Шарқ, 2006.
–
Б. 58-59.
69
2.2. Эркаклар нутқига хос хусусиятлар
Диалогик риторикада эркаклар нутқи тадқиқ этилаётган тилларда
ўзига хос хусусиятга эгалиги билан характерланади. Қуйида аввал
инглиз
эркаклари нутқи
га оид мисолларни кузатамиз:
... In the night's darkness, I recalled my father's last words: "... it was not a
mistake. You did the right thing. May God protect you. And promise me that you
will never forget me…” His words were comforting me…
211
Юқоридаги мисолда отанинг сўнгги сўзларини фарзанд доим ёдга олиб
юради. Отанинг васияти фарзанднинг руҳан тинчланишига мададкор бўлади.
Инглиз тилида эркаклар васият қилиш орқали фарзандларини ижобий
мақсадлар сари чорлайдилар. Яна бир мисол:
“He walked away.” “Wait!” Greg called. “What do you want?” the Double
asked. “You must take back the clock. You must take it back to Mrs. Harris’s shop.
Where is it?” “It’s here,” he took out the clock. “You must take it back, people
must not see you,” Greg said. “Why?”
“The police know about it, Mrs. Harris
saw you. She saw your face
–
my face. She has told the police
,
“
Greg took it
.”
The Double put the clock in his pocket. “I will take it back,” he said
212
.
Ушбу мисолда нутқда аниқ фактлар келтириш орқали (
Mrs. Harris saw
your face – my face; she told the police, “Greg took it)
тингловчини маълум бир
фаолиятга ундаш кузатилади. Қолаверса, такрорлаш стилистик воситаси
(
You must take back the clock; You must take it back;
Mrs. Harris saw you. She
saw your face
) ҳам нутқ таъсирчанлигининг ошишида алоҳида аҳамият касб
этади. Яна бир мисол:
“
I have got two vests,”
said Geordie
.
“
I will wear shorts just for practice. I
will keep the kilt clean for the Games
.” “But look here, Geordie; no one else will
be wearing a kilt.” “
Well, it was the last thing I promised mum. So I will be
wearing it
.” “Are you really serious, Geordie? I don’t think you will be allowed to
wear it. Anyway, you‘d look a bit funny, wouldn’t you? I mean nodiv wears a kilt
211
212
Scott J. Double Fear and Other Stories.
–
England: Longman, 1983.
–
Р.14.
70
in America. Well I will ask the committee.” “
No kilt, no shot – putting. You can
tell them
.” Rawlins had tried to persuade him again… ” “
I can’t help that. I
didn’t want to come here. I was persuaded to come
…
My mind’s made up
.”
“Well, in that case we will have to agree.” So Geordie was allowed to perform in
Dad’s Black Watch kilt
213
.
Келтирилган мисолда сўзловчининг ўз қатъиятлилиги (
my mind’s made
up
–
менинг қарорим қатъий;
no kilt no shot – putting, you can tell them –
юбка
киймасам, ўйин ҳам бўлмайди, айтиб қўй уларга), ваъдасининг устидан
чиқиши (
It was the last thing I promised mum –
бу менинг
ойимларга берган энг
охирги ваъдам) каби эркаклар характерига хос бўлган хусусиятлар унинг
нутқида ўз ифодасини топган. Нутқдаги мана шу жиҳатлар суҳбатдошни
унинг шартларини қабул қилишга ундайди. Яна бир мисол келтирамиз:
“Geordie, you won’t fall in love with another lassie? …”
“Why should I do
that when I have my own Jean waiting for me?
” But two tears rolled down her
cheeks. …She had given herself into his hands; and it was a sweet thing to feel. He
said:
“
Listen Jean.
Oh my love is like a red red rose
That is newly sprung in June:
O my love is like the melody
That is sweetly played in tune
!”
That was a song of parting. That was a promise to be true
214
.
I caught her in my arms. “Dear Agnes, this is the happiest moment in my
life!” I said… “You have a secret,” I said quietly. “Tell me your secret, Agnes.”
She turned her face away. She was unhappy… “I must go! I will speak to
you another time. Don’t speak to me now. Don’t! Don’t!” She turned her white
face toward me and said in a broken voice: “You are mistaken! I have a secret
–
but it is not a new one. And it is not what you suppose! I cannot tell you my
secret.” New thoughts and hopes ran through my mind, all the colours of my life
213
Walker D.
Geordie.
–
UK: Nelson, 1992. – Р. 74.
214
Ўша манба.
–
Р. 63.
71
changed.
“Dearest Agnes!” I cried. “I love you – I have always loved you.” I
tried to tell her how I deeply loved her...
Agnes laid her gentle hands on my
shoulder and looked into my face. “Don’t you know my secret?” she said softly. “I
have loved you all my life.” We were so happy
215
.
Мисоллардан инглиззабон эркаклар аёл ва эркак муносабатларда
романтик ҳиссиётларга берилиб кетишлари, ваъда беришлари (
I will do
everything for you if you marry me!; that was a promise to be true –
агар сен
менга турмушга чиқсанг, ҳамма айтганларингни қиламан; бу менинг сенга
содиқ бўлишим борасида ваъдам), жумлаларни узун тузишлари, шеърлар
ўқишлари аниқланди. Улар севги-муҳаббат борасидаги ўз ҳиссиётларини
очиқ-ойдин сўзлайдилар [3-илова].
Инглиззабон эркаклар иқтисодий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш ҳақидаги
фикрларни баён этиш орқали ҳам суҳбатдошни маълум бир фаолиятга
ундайдилар. Масалан:
“Why not get yourself a nice little jacket?
You have got to have it. I will
loan the money. You needn’t worry about taking it.
You can get yourself a nice
room by yourself.
I will not hurt you.” She felt more than ever the helplessness of
her case. “If I could only get something to do,” she said… “Maybe you can,”
went on Drouet, “if you stay here. You can’t get if you go away. They won’t let you
stay out there
. Now why not let me get you a nice room? I won’t bother you – you
needn’t be afraid.
” ”Do you think I could get something?” she asked. “Sure,” he
said, reaching over and filling her cup with tea.
“I will help you.”
…“Let’s go
over and look at the jackets.” Together they went to the store
216
.
Келтирилган мисолда
I will loan the money
.
You needn’t worry about
taking it;
Now why not let me get you a nice room?; I will help you
(Мен пул
бериб тураман, сен пул ҳақида ўйлама; Нега менинг сен учун шинамгина уй
олиб беришимга кўнмаяпсан? Мен сенга ёрдам бераман) каби жумлалар
орқали
сўзловчи суҳбатдошни ўз мақсадлари сари чорлай олди.
215
Dickens Сh. David Copperfield.
–
United Kingdom: Nelson, 1992.
–
Р. 93.
216
Dreiser Th. Sister Carrie.
–
Моscow: Higher School Publishing House, 1968.
–
P. 96.
72
Инглиз эркаклари аёл ва эркак муносабатларида ялинчоқроқ
бўлишлари ҳам кузатилди. Масалан:
“Won’t you come?
”
he said
,
begining over and with a more reverent
feeling. “You know I can’t do without you
–
you know it –
it can’t go this way
–
can it
?” “I know,” said Carrie.
“I would not argue with you if I could help it.
Look at me, Carrie. Put yourself at my place. You don’t want to stay away from
me, do you? Why not settle the whole thing, once and for all?
” “I don’t know.”
“Don’t know! Ah Carrie, what makes you say that?
Don’t torment me. Be
serious
.” “I am,” she said.
“You can’t be, dearest, and say that. Now when you
know how I love you. Look at last night… Well, then you will come, won’t you
come tonight?”...
“Well,” she said. “I will try and get ready then.
217
”
Мисолда аёлни ўзи билан кетишга кўндириш учун унга ялиниш орқали
(
You know I can’t do without you know; how I love you; don’t torment me; be
serious –
Сен биласан, сенсиз яшолмайман; сени шунчалик севаманки; мени
қийнама; жиддийроқ бўл)
таъсир қилмоқда. Яна бир мисолга диққат
қаратамиз:
“I am not coward,” he said. “What do you mean by going with other men,
anyway?”… “Well, I didn’t think you’d be running around with him when I was
away.”… Carrie walked over the door. “Where are you going?” he asked. “Let
me out.” “
Be reasonable
,
Carrie, you have not any place to go
,”
he said… “You
stay here now, I will go… Never mind about this quarrel now. You stay here
until the month’s out, anyhow, and then you can tell better what you want to
do…
There is no use your packing up now. You can’t go anywhere…
” Carrie
lowered her handkerchief slightly and looked out of the window. “Will you do
that?” Still no answer. “
Aw! Come on, tell me, will you?.. Promise me you will
do that. We will quit talking about it. It will be the best thing for you… will
you?
” “Well, we will see,” said Carrie
218
.
217
Dreiser Th. Sister Carrie.
–
Моscow: Higher School Publishing House, 1968.
–
P. 235.
218
Ўша манба.
–
P. 261.
73
Мазкур мисолда ўзига хиёнат қилган турмуш ўртоғини уйда қолишга
ундаётган инглиззабон эркакнинг нутқи келтирилган бўлиб, унда ялиниш
маъноси кузатилади
(Be reasonable, Carrie, you have not any place to go... Aw!
Come on, tell me, will you)
. Зеро, ўзбек эркаклари нутқида бу каби вазиятларда
аёлга нисбатан ялинчоқлик эмас, балки салбий маънога эга бўлган жумлалар
(сўкиш, бақириш, қўрқитиш каби) қўлланган бўлар эди. Қуйида яна бир
мисол келтирамиз:
At Kinlochaline I got him on one side. “I am looking for somediv,” I said,
“Whose name is Alan Breck.” And I offered him a shilling. He was angry.
“This is
an insult,” he said. “It is not the way of a gentleman.”
I saw my mistake. He was
poor but was proud like Alan. I showed him the button. “Well,” he said. “If you
are the lad with the silver button, I have orders. I will help you...
But you ought
never to offer your dirty money to a Highland gentleman
.
219
”
Маълумки, инглиз халқи азал-азалдан ўзларини тарбия кўрган,
хушмуомала, олижаноб халқ деб билади. Келтирилган мисолда сўзловчи
суҳбатдошга пора тариқасида пул таклиф қилиш инглиз жанобларига хос иш
эмаслигини айтиш орқали уни уялтиради,
унга таъсир қилади
(
It is not the
way of a gentleman; you ought never to offer your dirty money to a Highland
gentleman –
Бу инглиз жанобларига хос иш эмас; сен бу харом пулларингни
шотландиялик жанобга ҳеч қачон таклиф қилмаслигинг керак).
Юқоридаги таҳлиллардан маълум бўладики, инглиз эркакларига хос
миллий хусусиятлар уларнинг нутқида, диалогик риторикада ҳам ўз аксини
топади.
Қуйида эса
ўзбек эркаклари нутқига
оид нутқий парчаларни таҳлилга
тортамиз:
– Йўқ, отажон! Нега ундай деяпсиз?
– Сиз мендан қўрқманг, ўғлим!
Яна ўзингизни йўқотиб қўйманг,
ўғлим... Укаларингизни тарбиясига эҳтиёт бўлинг, улар ҳали жуда ёш.
219
Stevenson R.L. Kidnapped. – England: Longman, 1993. – Р. 51.
74
Аҳил бўлинглар!.. Ҳеч қачон сохта шон-шуҳратга берилманг! Одамларга
меҳрибон бўлинг! Аҳил бўлинг!
– Ота! Ота-а!!! Отажо-о-н!!!
220
Юқорида келтирилган мисолда сўзловчи васият қилиш орқали ўз
фарзандларини тўғри йўлга, эзгуликка бошлайдилар. Бу эса нутқ
таъсирчанлигининг ортишига хизмат қилади. Яна бир мисолга диққат
қаратамиз:
– Бизни ташлаб кетманг, амаки, ёрдам беринг, – деди кўкрагини ушлаб
ўтирган аскар заиф овозда.
–
Гапингни қара, укам, сенларни ташлаб қаёққа кетаман. Тўхта,
нима қилишни ўйлаб олай.
– Патрулнинг қўлига тушсак, ҳаммамиз кетамиз, – деди бояги зорли
овоз.
–
Йиғлама, укам, ҳар қандай шароитда ҳам йиғлама, сен эркаксан,
эркакка ўхшаб гапир. Энди гап шу: қимирламай туринглар. Шерикларим
билан маслаҳатлашиб келаман.
– Кечадан бери икки киши шундай деб кетди, – деди бошлаб келган
йигит.
–
Менга қара, укам, мен унақалардан эмасман. Дўппимни кўриб
ишониб келдингми, энди шу ишончингда тур.
Жалил шундай деб тез-тез юрганича изига қайтди
221
.
– Э-ҳей, полвон, бу кеча навбатчилик ўзларигами дейман-а?!
– Ҳовва... тинчгина тонг оттирамиз.
–
Э
,
ундай бўлса
,
навбатчиликни менга сотинг
,
айтганингизни
берай!
– Келинойимга пуф, сассиқ, бўлган кўринасиз-ов, бой бува!
–
…Келинг, дил кетди, қоровулликда бир галгина турай. Бадалига
яримта ароқ.
220
Халил Жаббор. Довул. – Т.: O`zbekiston, 2011. – Б. 282.
221
Тохир Малик. Шайтанат. – Т.: Шарқ, 1996. 1-ж.
–
Б. 279.
75
– А?! Беҳазилми?!
–
Эркак киши битта гапиради.
– ...Майли, хўп, навбатчилик ширин кечсин
222
.
Юқорида келтирилган мисолларда сўзловчилар мардлик, қўрқмаслик
қатъийлик, бир сўзлилик каби эркаклар характерига хос бўлган хислатларни
ўз нутқларида қайд этиш
(йиғлама, укам, ҳар қандай шароитда ҳам йиғлама,
сен эркаксан, эркакка ўхшаб гапир; менга қара, укам, мен унақалардан
эмасман, дўппимни кўриб ишониб келдингми, энди шу ишончингда тур; эркак
киши битта гапиради
) орқали суҳбатдошларига таъсир қилмоқдалар.
Ўзбек эркаклари ваъда бериш орқали ҳам тингловчиларни маълум бир
фаолиятга ундашлари кузатилди. Масалан:
Моҳира кийимларини алмаштириб сабрсизлик билан ота-онасининг
ишдан қайтишини кута бошлади. Кечки овқат пайтида у ҳар доимги
жойида эмас, дадасининг ёнида ўтирди. Дадаси билан кейинроқ
гаплашмоқчи эди-ю, ичи ғимирлаб кетаверди.
– Дадажон, – деди қизча шивирлаб. – Овқатимни охиригача еб қўйсам,
бир илтимосимни бажарасизми?
–
Ҳа, албатта, қизим
, – деди дадаси ўйлаб ҳам ўтирмай.
– Ваъда берасиз-а?
–
Ваъда бераман
, – деди Акром ака.
Моҳира шоша-пиша овқат ейишга тутинди. У ҳар доимги одатига
тескари овқатни бир қошиқ ҳам қолдирмасдан еди
223
.
Ушбу мисолда ваъда бериш орқали (агар шу нозик ишларни бажо
келтириб қайтсангиз, бизнинг энг ишонган одамимизга айланурсиз)
ўз
суҳбатдошини ишни амалга оширишга ундаш кузатилмоқда.
Эркакларнинг
нутқларида
атрофдаги
кишиларнинг,
қўни-
қўшниларнинг, қариндош-уруғларнинг ҳам фикрларини эътиборга олиш
лозимлиги борасидаги фикрлар тез-тез учрайди. Масалан
:
222
Ямин Қурбон. Қари қиз овга чиқди. – Т.: Ўзбекистон, 1993. – Б. 84.
223
http://www.farzand.uz/fidoyi-qizaloq-k/
76
– Киравер, Умид ! – деди Хайрулло.
Барваста йигит кирди ва изтироб билан унга тикилди. Айтадиган
гапи оғирлигидан, ичидагини сиртига чиқаролмади. Хайрулло унга далда
берди:
–
Ука, сал қовоғингни очиб юр,
кўрганлар нима дейди
? Боя шунча
гаплашдик, ҳозиргина профессор билан ҳам маслаҳатлашиб чиқдим. Ҳозир
яна хотинингнинг олдига кирамиз. Сен ишингга боравер, тирикчиликдан
қолма, бу ёғи яхши бўлади!
Йигит миқ этмай чиқиб кетди
224
.
Ушбу келтирилган парчада сўзловчи суҳбатдошни тинчлантириш
мақсадида
кўрганлар нима дейди
жумласини нутқда ифода этади.
Инглиззабон эркаклар каби ўзбек эркакларининг нутқида иқтисодий
жиҳатдан қўллаб-қувватлаш борасидаги фикрларнинг учраб туриши ва шу
йўл билан улар тингловчини ўз мақсади сари чорлашлари кузатилди.
Масалан:
– Агар дакан хўрозингни тепиб ё чўқиб ўлдирса, чақасини икки баравар
қилиб бераман. Мабодо, хўрозинг даканни қочирса-чи, хўп, дакан сеники!
Бола мингбошининг гапигагина
эмас, хўрози даканни қочиришига
ишонмай калласини ликиллатди.
Мадумар энди болани пул билан қизиқтирмоқчи бўлди.
– Гапимга ишонмаяпсан-а? Хўп, ярим сўлкавой бераман. Бўлдими?
– О, алдайсиз, – деди у тисарилиб.
– Қоравой, ярим сўлкавой опке!..
–
Мана шу ерда туради, ютсанг
ҳам, ютқазсанг ҳам шу пул сеники...
Бола рози бўлди
225
.
Ўзбек эркаклари нутқида панд-насиҳат қилиш, шариат ва диний соҳа
борасидаги фикрлар тез-тез учрайди. Масалан:
– Нон қотиб қолади-ку.
224
http://muloqot.uz/blogs/125413/121344/9-do-stmi-yo-do-htir
225
Мирзакалон Исмоилий. Фарғона тонг отгунча.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат
нашриёти, 1976.
–
Б. 63.
77
– Қотмайди. У дастурхоннинг безаги, – Бердиқул бобо сўзида
қаттиқ турди... – Болаларим, ҳушёр бўлинглар, бир-бирларингга гап
қайтарманглар. Ҳамжиҳат бўлиб ўтказинглар тўйни. Бегона жойда
уялиб қолмайлик. Биттангам бирон пиёла ичманглар. Нотаниш
одамларнинг орасида шармандамиз чиқмасин...
Қишлоқ аҳли Бердиқул бобонинг гапини икки қилмайди
226
.
–
Савоб ҳам керак-ку,
– дедилар Усмон тоғам. –
Энди манави
жиянимизнинг бошини иккита қилиб қўйсак Аллоҳ ҳам биздан рози
бўларди
... Нима дейсиз?
–
Лозим-лозим. Шариатда никоҳ нимага буюрилган? Вақт-бемаҳал
маза-бемаза йўллардан тийилишга буюрилган,
– дедилар Норхўжа почча.
– Бордир, ахир, уруғимизда биронта ўзига моси? – дедилар Усмон
тоғам. Аяга кўз қирларини ташлаб қўйиб ва ҳам юмшоқ жилмайганча.
...Юрагим шиғ этди, оғзимдаги оғзимда, бўғзимдаги бўғзимда қолди
227
.
–
Тақдирнинг ёзмиши бу, онаси, Худонинг хоҳлаши
, – дея оларди у.
– Кейин мен кетдим, адаси, у киши менга жавоб бердилар..., – деб
йиғлаб тушунтирарди у.
–
Сенда айб йўқ, онаси, Аллоҳнинг синовлари бу, шукр қил.
Пайғамбар алайҳиссалом юртларида кўриштирди, топиштирди, ризқ-рўз
берди, шукронасини қил.
– Алҳамдулиллоҳ, Алҳамдулиллоҳ, бу кунларга кимлар етди, кимлар
етмади. Мен шукр этмай, ким шукр этсин
228
.
Юқоридаги мисолларда
савоб, шариат, Худо, Аллоҳ
каби диний соҳага
оид сўзлар, панд-насиҳат қилишга доир лисоний воситаларнинг нутқда
қўлланилиши нутқ таъсирчанлигининг ортишига хизмат қилган.
Ўзбек эркаклари суҳбатдош шаънига ижобий тилаклар билдириш, дуо
қилиш ва фотиҳалар ўқиш орқали уни маълум бир фаолиятга ундайдилар.
Масалан:
226
Ҳазратқулов М. Дийдор. – Т.: Sharq, 2010. – Б. 122-124.
227
Мансур Мурод. Жудолик диёри.
–
Т.: Шарқ, 2006.
–
Б. 48-49.
228
Ўша манба.
–
Б. 205.
78
– Йўқ, – деди у жилмайиб, – уйни ўша одамга беринг. Рости, унинг
аҳволи меникидан баттар. Иккита келини бир-бири билан чиқишмайди...
– Сиз қизиқ одам экансиз-ку?
–
Умрингиздан барака топинг
, мен сизнинг олдингизга кирмадим, сиз
мени эшитмадингиз, гап тамом, вассалом, – деди.
…Мен бундай пайтларда бир умр атрофимда шунақа одамлар билан
ишлаганимдан фахрланиб кетаман
229
.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, диалогик риторикада инглиз ва ўзбек
эркаклари нутқи ўхшаш ва фарқли жиҳатларга эгалиги билан
характерланади. Бунда ҳар икки халқ эркаклари иқтисодий жиҳатдан
қўллаб-қувватлашга оид жумлалардан ўринли фойдаланиш, нуқда аниқ
фактлар келтириш, васият қилиш, фикрни айёрликсиз тўғридан-тўғри баён
қилиш орқали суҳбатдошларни нутқ мадқсади сари чорлайдилар. Ўзбек
эркакларидан фарқли равишда инглиз эркаклари аёл ва эркак
муносабатларида шеър ва қўшиқлар айтиш, ялиниш орқали, ўзбек эркаклари
эса эркаклар характерига хос бўлган мардлик, жасурлик каби хислатларни
суҳбатдошга эслатиб ўтиш орқали нутқий таъсирчанликка эришадилар.
Қолаверса, диний мавзуларда сўзлаш, дуо ва насиҳат қилиш, эл-юртнинг
фикрини эслатиб ўтиш аксарият ҳолларда ўзбек эркаклари нутқида
кузатилади.
Диалогик риторикада бу каби лисоний фарқланиш ҳолатининг
мавжудлиги ҳар икки халқнинг нутқ одоби ва маданияти, тарбиявий
масалаларга турлича ёндашиши, ўзларига хос бўлган миллий характернинг
уларнинг тилларига бўлган таъсирида деб изоҳланади.
229
Шоғуломов И. Дилда боримни айтаман. – Т.: Маънавият, 2003. – Б. 69
–
70.
79
Иккинчи боб бўйича хулосалар
Диалогик риториканинг гендер хусусиятлари бўйича олиб борилган
таҳлиллар натижасига кўра қуйидаги хулосалар баён этилади:
1. Инглиз ва ўзбек тилларида диалогик риторика ўзига хос гендер
хусусиятларга эга бўлиб, бунда тиллар ўхшаш ҳамда фарқли жиҳатларга
эгалиги билан характерланади.
2. Ҳар икки миллат аёллари ўз табиатига хос бўлган уддабуронлик,
айёрлик қилиш орқали фикрларини ифода этадилар. Тингловчини ундаш ва
ишонтиришда улар кулиш, жилмайиш, йиғлаш каби новербал воситалардан
ўринли фойдаланадилар, нутқларида ялиниш, илтимос маъносига эга
жумлаларни кенг қўллайдилар. Уларнинг нутқларида такрорий жумлалар,
сўроқ ҳамда ҳис-ҳаяжон гаплар, стилистик воситалар кенг ифода этилади.
Қолаверса, ҳар икки халқ аёллари жумлаларни меҳр ва муҳаббат билан,
секин-асталик билан ифода этишлари натижасида нутқ таъсирчанлиги
ортади.
3. Инглиз аёллари тингловчи шаънига мақташ, эркалаш, ҳурмат,
илтимос маъносига эга жумлалардан фойдаланадилар. Бу лисоний ҳодиса
ўзбек аёллари нутқида ҳам учрайди. Аксарият ҳолларда ўзбек аёллари
тингловчи шаънига ижобий тилаклар билдириш, дуо ва панд-насиҳат қилиш,
ҳадислардан олинган мисолларни келтириш, диний мавзуларда сўзлаш
орқали ҳам суҳбатдошни маълум бир фаолиятга ундайдилар.
4. Инглиз аёллари нутқида салбий маънога эга бўлган тил бирликлари
(сўкишга оид), ўзбек аёллари нутқида эса қарғиш маъносига доир лисоний
воситалар ҳам учрайди.
5. Тадқиқ этилаётган тилларда эркаклар нутқида қатъиятлилик, ўзига
ишонч, ростгўлик, ваъдасининг устидан чиқиш каби эркаклар характерига
хос бўлган хусусиятларни қайд этиб ўтиш орқали нутқий таъсирчанлик
ортади. Улар васият қилишга оид жумлалардан ўринли фойдаланадилар. Ҳар
икки халқ эркаклари суҳбатдошни ростгўйлик билан сўзлаш, ўз нутқларида
аниқ фактлар келтириш орқали ишонтирадилар.
80
6. Инглиз эркаклари эркак ва аёл муносабатларида романтик
ҳиссиётларга берилиб кетадилар, қўшиқлар айтиш, шеърлар ўқиш орқали
нутқий таъсирчанликка эришадилар. Ушбу муносабатларда ялиниш
маъносига эга жумлалардан фойдаланадилар. Улар ўз севгиларининг чин
эканлигига
аёлларни
ишонтиришда
луғат
бойликларидан
кенг
фойдаланадилар. Ўзбек эркаклари эса севги борасида очиқ-ойдин
сўзламайдилар. Ўзбек эркаклари нутқида ўзига бўлган ишонч, мардлик, бир
сўзлилик каби ўзбек эркаклари характерини ифода этувчи лисоний
воситалардан ўринли фойдаланадилар. Қолаверса, ўзбек эркаклари атрофдаги
кишилар, қўни-қўшнилар, эл-юрт қизиқиши ва эҳтиёжларини ҳам ўйлаб иш
тутиш лозимлиги борасида сўз юритадилар. Бунда
бошқалар нима дейди,
эшитган қулоққа уят-ку
каби жумлалар орқали нутқ таъсирчанлиги ортади.
Ўзбек эркакларининг нутқида суҳбатдош шаънига ижобий тилаклар
билдириш, дуо ва панд-насиҳат қилиш ҳамда диний мавзулар, шариат
борасидаги жумлалар кенг қўлланади.
81
III. БОБ. ДИАЛОГИК
РИТОРИКАНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ
ХУСУСИЯТЛАРИ
3.1. Диалогик риториканинг миллийлик жиҳатлари
Лисоний бирликларни турли хил тилларда қиёслаш орқали уларнинг
концептуал-семантик
моҳиятини,
гендер,
паралингвистик
ва
лингвокультурологик
хусусиятларини
кўрсатиб
бериш
мумкин.
Тилшуносликдаги
“лингвокультурология”
термини
ҳозирги
кунда
“лингвомаданият”
номи
билан
ҳам
атаб
келинмоқда.
А.А. Абдуазизовнинг таъкидлашича, бу фан фақат маданиятни эмас, балки
турли миллий урф-одатлар, диний ҳодисалар, миллий концептлар, дунёни
тил
орқали
онгли
ҳис
қилиш
воситаларини
ҳам
ўрганади
230
.
Лингвокультурологиянинг предмети тилда акс этган архетиплар, урф-
одатлар, эътиқодлар, анъаналар, сўз ва иборалар ҳисобланади. Мазкур соҳа
бўйича кўплаб тадқиқот ишлари амалга оширилган бўлса-да, лекин инглиз ва
ўзбек тилларида диалогик риториканинг миллий-маданий хусусиятлари
муаммоси шу кунгача қиёсий тадқиқ этилмаганлигини кузатиш мумкин.
Ў.Қ. Юсуповнинг таъкидлашича, дунёда семантик жиҳатдан бир-
бирига тўла мос келувчи тилларнинг ўзи йўқ. Лекин қисман бўлса ҳам,
семантик жиҳатдан мос келувчи тиллар мавжуд. Тиллар семантикасининг
айрим жиҳатлари бир-бирига ўхшамаслиги – турли халқларнинг маданияти,
урф-одатлари, илмий-техникавий жараёни, яшаш шароитлари турлича
эканлиги билан изоҳланади. Уларнинг ўхшаш жиҳатлари мавжудлиги эса
мазкур тилларни таржима қилиш ҳамда қиёслаб ўрганишга имкон беради.
Шу ўхшашликлар мавжуд бўлмаганида тилларни ўрганиш масаласи оғир
кечар эди. Кўринадики, икки тил эгалари билан мулоқот қилиш чораси ҳам
бўлмас эди
231
.
230
Абдуазизов А. Тилшунослик назариясига кириш.
–
Т.: Шарқ, 2010.
–
Б. 144.
231
Юсупов У.К. Теоретические основы сопоставительной лингвистики.
–
Т.: ФАН, АН РУз, 2007. –
C. 19-20.
82
Ҳар бир тил у тегишли бўлган миллатнинг маданиятини акс эттиради.
“
Маданият”
тушунчаси ўз ичига иш фаолиятининг йўллари ва услублари,
анъаналар, урф-одатлар, маросимлар, мулоқот хусусиятлари, дунёқараш,
дунёни англаш каби хусусиятларни мужассам этади.
Тадқиқ этилаётган тилларда сўзлашувчи халқларнинг ҳам ўзига хос
бўлган миллий-маданий хусусиятлари мавжуд.
Бунда инглиз халқи азалдан
ўзини
ақлли, авлод-аждодларининг келиб чиқиши тоза, аристократ,
олижаноб
инсонларнинг авлоди деб ҳисоблаб келган
232
. Айрим манбаларда
келтирилишича, инглизлар тўғридан-тўғри гапириш ёки инкор этишдан
қочиб, фикрни мулойимлик орқали ифода этишга уста халқдир. Улар
тўқнашувлардан моҳирона равишда қочиб, эҳтиёткорликни хуш кўрувчи,
босиқ ва оғир фазилат эгасидирлар. Улар баҳс, яъни тортишув пайтида
ўзларини тутишга уста
233
. Инглизларга хос хусусиятлар уларнинг ўз даврида
машҳур бўлган тарихий шахсларига бориб тақалар экан. Д. Росснинг
китобида ёзилишича, инглизларга хос
оғир-босиқлик
хусусияти жаноб
Франсиз Дрейкдан,
хушмуомалалик
жаноб Уолтер Релейдан,
жўшқинлик
жаноб Ричард Гренвилледан,
жасурлик ва мардлик
эса жаноб Филипп
Сиднейдан мерос бўлиб қолган. Юқоридаги барча жиҳатлар спортчи ёки
олим бўладими ҳар бир инглиз миллатига мансуб кишида мужассам бўлиши
талаб қилинади. Шу сабаб инглизлар мазкур ақидага доим риоя қилишга
ҳаракат қиладилар
234
.
Ўзбек халқи эса ўзини соддадиллик, меҳмондўстлик, меҳнаткашлик,
дуогўйлик, меҳрибонлик, мўминтойлик, довюраклик, ширинсуханлик каби
фазилатлар эгаси деб ҳисоблайди
235
. Улар
қўни-қўшничилик, қариндош-
уруғчилик, одоб-ахлоқлилик каби тушунчаларни жуда қадрлайдилар. Ўзбек
халқи учун туғилган макон ва она юртга эҳтиром, авлодлар хотирасига
232
Самигова Х.Б. Инглиз ва ўзбек тилларида эркалаш функционал-cемантик майдони. Филол. фан.
номз. ...дис.
–
Тошкент: ЎзДЖТУ, 2010. – Б. 123.
233
Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика для юристов. – Ростов – на Дону: Феникс, 2006. –
С. 444.
234
Ross D. England. History of a Nation. – Cанкт-Петербург: Каро, 2006. – Р. 100.
235
Самигова Х.Б. Инглиз ва ўзбек тилларида эркалаш функционал-cемантик майдони. Филол. фан.
номз. ...дис.
–
Тошкент: ЎзДЖТУ, 2010. – Б. 123.
83
садоқат, катталарга ҳурмат, муомалада мулозамат, ҳаё ва андиша каби
қадриятлар устувор ҳисобланади
236
. Бу каби халқнинг миллий характерига
тегишли хусусиятлар мазкур халқларнинг тилларида, диалогик риторикада
ҳам намоён бўлади.
Риторика лингвокультурологик ҳодисадир, чунки унда нафақат
лингвокультурологик лисоний омиллар мавжуд, балки у орқали миллий-
маданий хусусиятларни ҳам ифодалаш мумкин. Бу эса диалогик риторикани
лингвокультурологик аспектда қарашимизни тақозо этади. Инглиз ва ўзбек
тилларида диалогик риториканинг ўзига хос бўлган умумийлик ва
миллийлик хусусиятлари мавжуд бўлиб, улар ушбу тил эгаларининг маданий
ҳаётини ўзида акс эттириб туради. Қуйида инглиз ва ўзбек тилларида
диалогик риториканинг миллий-маданий хусусиятлари муаммоси тадқиқ
этилиб, унинг ўхшаш ва фарқли жиҳатлари ёритиб берилади.
Диний соҳага оид тил бирликлари орқали таъсир ўтказиш.
Олимлар нутқ мақсадини амалга оширишда дин нуқтаи назардан ёндашиш
ижобий натижалар беради, деб таъкидлайдилар. Уларнинг фикрича, дин
инсонларни инсофга чақириб, Худо номидан иш кўради. Одамлар қадимдан
кўзга кўринмайдиган нарсаларга (Худо, дуо, қарғиш, келажак кабилар)
ишониб яшаганлар. Улар суҳбатдошга тез таъсир қилувчи нозик қирралар
ҳисобланади
237
. Ғарбда инсонларни яхши хулқли бўлиб шаклланишида
Худога, Исо Масиҳга ишонишларида энг кучли қуроллардан бири бу
“Библия” орқали таъсир қилиш бўлса
238
, Шарқда дин, шу жумладан, ислом
дини кўпинча инсонларнинг ҳис-туйғуларига “психологик таъсир”
ўтказишда кенг фойдаланиладиган омиллардан ҳисобланади.
Мазкур ҳолат
диалогик риторикада ҳам ўз ифодасини топади. Масалан:
236
Тешабоева Д.М. Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ маданияти аспектида тадқиқи
(ЎзР ОАВ мисолида): Филол. фан. док. ...дис. автореф.
–
Тошкент: ЎзДЖТУ, 2012.
–
Б.16.
237
Поль Л. Сопер. Основы искусства речи. – Ростов – на – Дону, Феникс, 1995. – C. 52; Шукрулло.
Қасосли дунё. – Т.: Ўзбекистон. – Б.19-20.
238
84
“How much are you going to get?” asked Miss Osborne… “I did not ask
him,” said Carrie. “Well, find out
. Goodness,
you will never get anything if you
don’t ask. Tell them you must have forty dollars, anyhow.” “Oh, no,” said Carrie.
“Certainly!”exclaimed Lola. “Ask them, anyway.” Carrie succumbed to this
prompting, waiting, however, until the manager gave her notice of what clothing
she must have to fit the part. “How much do I get?” she inquired
239
.
Ушбу мисолда сўзловчи суҳбатдошни нутқ мақсади сари чорлар экан, у
ўз нутқида
goodness (Худойим-эй)
сўзини қўллайди. Ушбу сўз орқали нутқ
таъсирчанлиги янада ортади. Яна бир мисол:
“Go at once… and now I must give you some advice.” His face was serious.
He sat down under a tree. “
Never forget your prayers
,”
he began
. “
Read your
Bible every day. Behave well, David. Don’t make us ashamed of you. You are the
son of a gentleman, but you have always lived in the country. Be wise. Respect
the Liard, and obey him
.”
“I’ll try, sir,” I said. “That is a good answer,”
Mr. Campbell said
240
.
Келтирилган мисолда сўзловчи суҳбатдошни Библия китобини доим
ўқиб туришга, Худога доим сиғиниб туришга ундамоқда
(never forget your
prayers
;
read your Bible every day)
. Яна бир мисол келтирамиз:
“Now Colin Campbell is coming to Appin to drive them out of their homes.
One day I will hunt him down and shoot him!” “
Alan,” I said,
“
this is not very
wise. You are wasting your breath. All these angry words do harm to the Red
Fox. And you ought to leave his punishment to God... And if you kill him,
another man will take his place
.”
“Ah,” he said, “I can see that a Campbell was
your techer… You are a good man in a fight,” Alan said. His voice was kind, but
angry, too. I said no more about the Red Fox
241
.
Ушбу мисолда сўзловчи ўз душманини отишни истаётган суҳбатдошни
you ought to leave his punishment to God
(уни Худога сол, Худо унинг
239
Dreiser Th. Sister Carrie.
–
Моscow: Higher School Publishing House, 1968.
–
P. 474.
240
Stevenson R.L. Kidnapped. – England: Longman, 1993. – Р. 2.
241
Ўша манба. – Р. 43.
85
жазосини берсин)
дейиш орқали ушбу мақсадидан қайтаришга ҳаракат
қилади.
Инглиз тилида
for God’s sake, for Lord’s sake
(Худо хаққи) каби
бирикмаларни нутқда қўллаш орқали ҳам суҳбатдошни ундаш, ишонтириш
кузатилади. Масалан:
“I wonder,” Catherine said. “Mary’s suggestion for an epitaph is very
lovely, but I wonder whether people will quite understand it.”
“Let it go,
Catherine, for God’s sake let it go
!” Joe was saying in a low
voice;
but now she
nodded and become quiet
242
.
“For Lords’s sake, Lillie,” said Daddy. “Come out deeper.”
“Isn’t this
deep enough?” “You can’t learn to swim if you are hard around. Don’t be scared,
now. Come on.” Dad towed her out until the water was just above her waist
243
.
Қуйида яна бир мисолни кузатамиз:
“All right. Just you be polite, you hear me?.. Will you be polite with them, at
least?” He nodded at my questions.
“
Maybe they will see you had good intentions
.
Maybe they will take some time to think it over.
Maybe there will be a miracle
from heaven.
You have to act real nice.” “Don’t you think they will know that,
being I am your brother?” he asked me
244
.
Келтирилган мисолда акаси ўз укасини бегона оила вакиллари орасида
ўзини мулойим тутишга ундар экан, унинг нутқида диний соҳага оид
жумлани кузатишимиз мумкин (
maybe there will be a miracle from heaven
–
балки жаннатдан (осмонлардан) бир мўъжиза рўй берармиди).
Инглиз тилидаги диалогик риторикада Исо Пайғамбар (Jesus Christ)
номини қайд этиш кузатилади:
“I want you to apologize.” “For what?” “For what you did to his wife.” “I
am telling you, it is not what you think… I didn’t do anything.”
“Jesus Christ, just
242
Agee J. A Death in the Family.
–
New York: Vontage Books, 1985.
–
Р. 160.
243
Carey E.G. Cheaper be the Dozen.
–
USA: Perennial, 2002. – Р. 105.
244
Brooke P. Jake’s Orphan.
–
New York: Dorling Kindersley Publishing, 2000. – Р. 137.
86
apologize
.
”
“I did not.” “You did. Please apologize. It makes me feel better.” “All
right, I am sorry for what I did to your wife.
245
”
Лекин Ж. Комфортнинг “Effective Socializing” деб номланган китобида
ёзилишича, Буюк Британияда муомаланинг норасмий услубини хуш
кўрадилар. Мазкур мамлакат кишилари динга доир мавзуларда
суҳбатлашишдан қочадилар. Британия дунёвий қарашларни қўллаб-
қувватловчи кишилар мамлакати бўлганлиги ва диннинг аҳамияти нисбатан
камроқ эканлиги ушбу лисоний ҳодисанинг асосий сабаби бўлиши мумкин,
деган фикрлар ҳам келтирилади
246
. Диний соҳага оид тил воситалари, асосан,
диншунослар, руҳонийларнинг нутқида учрайди.
Ўзбек тилида
Аллоҳ
сўзи ва унинг синонимлари иштирок этган бирикма
ҳамда гапларни нутқда қўллаш
, жаннатдан жой эгаллаш учун бу дунёда
қилинадиган савоб ишлар,
дўзах азобидан қутулиш
борасидаги фикрлар
инсонларни маълум бир фаолиятга ундаш ва ишонтиришда ифода этилиши
аниқланди. Сўзловчи ўз нутқида
савоб бўлади, гуноҳдан қўрқиш керак,
Аллоҳдан қўрқиш керак, нариги дунёни, охиратни ўйлаш керак, фаришталар
келади, шайтонлар қочади
,
Қуръонда шундай дейилган, дўзахда ёнади, бу
cуннат
каби фикрларни тез-тез қўллайди. Мазкур лисоний воситалар
суҳбатдошнинг ўз фикрини кескин сўзловчи томон ўзгартиришига сабаб
бўлади. Масалан:
Турғун ака: “Тўрага берадига қизим йўқ” деб туриб олди. Лекин тўра
бўш келмади... Тўра уни ўз даргоҳига чақиртирди. Калавасини йўқотиб
қўйган художўй отани энди мунофиқ муридлар ўртага олишди, уни
дўзах
азоби билан қўрқитиб: “Бу фоний дунёдаги йўқсуллик азобини шунча
тортяпсан, энди боқий дунё роҳатидан маҳрум бўлма. У дунё-бу
дунёлигингни ҳаром қилма. Кофир қавлида кетмай, дўзах ўтида ёнмай
десанг,
тўрамнинг
сазаларини
қайтарма.
Тўрамки
ожизангни
никоҳларига сўрабдилар, бу шавқи қудсияни уларнинг кўнгилларига оллоҳу
245
Byers M. The Coast of Good Intentions.
–
New York: Houghton Mifflin Company, 1998.
–
Р. 68.
246
Comfort J. Effective Socializing. – Oxford: Oxford University Press, 1997. – Р. 10-17.
87
таолонинг ўзи жо қилган. Йўқ десанг, аллоҳдан юз ўгирган, кофир
қавмини ихтиёр қилган бўлурсан
”, дейишди.
Турғун ака шундан кейин ҳам раъй бермади. У қарорида маҳкам туриб
олди...
”
Қизингни тўрамга назира қил. Бунинг савоби улуғки, етти
пуштинг гуноҳларидан форуғ бўлиб, тўғри жаннатга киргай”,
дейишди...
охири авом отанинг бошини айлантириб, муштипар Тўфани назира қилиб
олиб кетишди
247
.
Зелихон жавоб кутиб, Исмоилбекка тикилди. Исмоилбек бироз ўйга
толди-да, чуқур хўрсинди. Сўнг:
– ...
Валлоҳи аълам, Тангрим жонингни қайтариб берибди. Бунинг
маъноси шуки, энди саёқ юришингни ташла. Қалбингни зангдан тозала.
–
Қалб занги? Роса гапни ҳам топиб гапирасиз, тоға. Ҳозир намоз
ўқиётганингизда нима учундир менинг ҳам ўқигим келди...
–
Ҳа-а...
–
Исмоилбек қўлини унинг елкасига қўйди.
–
Дилингдаги
қулфни Тангрининг ўзи очибди, валлоҳи аълам
. Бу – яхшилик аломати.
Иймон келтир
, биласанми?
Исмоилбек калимани айтди, у қайтарди:
–
Ла илаҳа иллаллоҳ
248
.
Юқорида келтирилган мисолларда сўзловчилар суҳбатдошни нутқ
мақсади сари ундашда диний соҳаларга оид лисоний воситаларни нутқда
қўллаб, шу йўл билан уларни маълум бир фаолиятни бажаришга ундайдилар
.
Диний соҳага оид тил бирликлари орқали таъсир ўтказиш ҳар икки
тилда кузатилса-да, икки халқнинг турли динга эътиқод қилиши диалогик
риторикада тилларнинг фарқланишга оид жиҳатларининг шаклланишига
сабаб бўлади.
Тингловчи шаънига дуо қилиш орқали таъсир ўтказиш.
Маълумки,
дуо ўқиш дейилганда нафақат илтижо, даъват қилиш, балки умуман кишилар
247
Мирзакалон Исмоилий. Фарғона тонг отгунча.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат
нашриёти, 1976.
–
Б. 8.
248
Тохир Малик. Шайтанат. – Т.: Шарқ, 1996. Ж. 1.
–
Б. 55.
88
бир-бирларига тилайдиган яхшиликлар, яхши ниятлар ҳам тушунилади
249
.
Диалогик риторикада суҳбатдош шаънига дуолар ўқиш катта аҳамият касб
этади.
Инглиз тилида
дуо
ўқиш сўзининг изоҳида
тизза букиш, икки қўл
бармоқларини бир-бирига жипслаш, бош эгиш, мурожаат қилиш, ёлвориш
каби синонимик бирикмалар келтирилган
250
. Ушбу тилда
Alleluia! Hallelujah!
Glory be to God! Holy! Holy! Holy! Lord, have mercy, Kyrie Eleison! Our Father;
Lord, bless us! God save
you
251
каби лисоний воситалар ёрдамида дуо ўқилади.
Фикримизни қуйидаги мисоллар орқали изоҳлаймиз:
“When is Daddy coming home?”
said Catherine. “He can’t come home…
God put him to sleep and took his soul with him… Do you see, child? Of course
you don’t,
God bless you
,” she squeezed her hand.
“Don’t ever try to understand
it so
… God wants him with Him. That is all.
252
”
“God bless both of you,”
she kissed her and groaned.
“And now be a good
boy,”
she said.
“Get little Catherine dressed, can you do that? And wash and
dress yourself,
and by then Aunt Hannah will have breakfast ready.” “Are not you
getting up, Mama?” he asked. “No.” “Come on Catherine,” he said
253
.
Мисолларда сўзловчилар ўз суҳбатдошларини маълум бир фаолиятга
ундар эканлар
God Bless You
(Худо сени ярлақасин) деб уларнинг шаънига
дуо қилмоқдалар.
Ўзбек тилида суҳбатдошни нутқ мақсади сари чорлашда
умрингдан
барака топ, тану жонинг соғ бўлсин, ишларинг ўнгидан келсин, Аллоҳ сенга
мададкор бўлсин, омадингни берсин,
бола-чақангнинг роҳатини кўргин
каби
дуолар қилинади. М. Базарованинг таъкидлашича, ўзбек тилида
дуо қилиш
азал-азалдан қўлланиб келиниб, бунда яхши тилаклар билдирилган. Масалан,
“Аллоҳ ҳеч бирингизни кам қилмасин”, “қўлингиз дард кўрмасин”, “сизга кўз
249
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2006. Ж. 1. – Б. 665.
250
Roget’s Thesaurus of English Words and Phrases.
–
London: The Penguin Press, 2002.
–
Р. 435-436.
251
Ўша манба.
–
Р. 575.
252
Agee J. A Death in the Family.
–
New York: Vontage Books, 1985.
–
Р. 237.
253
Ўша манба.
–
Р. 229.
89
тегмасин”, “тўй бўлсин, ўлим бўлмасин”
каби кўринишлар шулар
жумласидан
254
.
Зеро, сўзловчи ўз суҳбатдошига яхши ниятлар, ижобий тилакларни
раво кўрар экан, бундан суҳбатдош руҳан мадад олади, унинг кайфияти
кўтарилади, унда сўзловчи ундаётган фаолиятни бажаришда хоҳиш-истак
пайдо бўлади. Ўзбек тилида бу каби лисоний ҳодиса, асосан, кекса
онахонлар ва отахонлар нутқида учрайди
.
Масалан:
– Йўқ, йўқ, ҳеч нарса демоқчи эмасдим, – деди у шошиб қолиб,
ортидан қўшиб қўйди: – Фақат, фақат унда-бунда шу ерга ёрдамга тушиб
турсанг бўлгани. Ҳа, деган, туяга мадор дейдилар-ку!
– Бундан буёқ бўшман-ку, сизга ёрдам бераман, иккаламиз шу ерни
обод қиламиз, – деди.
–
Барака топ
,
ўғлим
, – деди Шокир баззоз
…
255
Дуо қилиш ҳар икки тилда кузатилади. Лекин инглиз тилида дуо
қилишга оид жумлалар қисқароқ шаклга эгалиги билан характерланади.
Ўзбек тилида эса дуо ўқишда узун жумлалар, ҳаттоки матнлар орқали фикр
баён қилиш кузатилади.
Диалогик риторикада васият қилиш
нинг
ҳам ўзига хос аҳамияти
мавжуд.
Васият
сўзи изоҳли луғатда ўлим олдидан айтиб қолдирилган
гаплар, ўлим олдидаги охирги сўз, марҳумнинг ўз яқинларига айтиб ёки ёзиб
қолдирган топшириғи, истаги, насиҳати
256
деб изоҳланади. Тадқиқ этилаётган
тилларда сўзловчилар васият қилиш орқали суҳбатдошни нутқ мақсади сари
чорлайдилар. Қуйида инглиз тилидаги мисоллар орқали фикримизни
изоҳлаймиз:
Geordie went in. Dad opened his eyes, his breath coming short and shallow.
“Go away up and bring the rifle. …And Geordie, you are to keep the Black
Watch kilt.
Maybe you will wear it one day. … Get the rifle and clean it right.”
254
Базарова М.М. Ўзбек тилидаги ижобий истак мазмунини ифодаловчи нутқий бирликларнинг
лисоний хусусиятлари (дуолар ва нутқий этикетлар асосида): Филол. фан. номз. ...дис.
–
Тошкент: Низомий
номидаги ТДПедУ, 2007.
–
Б. 67.
255
Аббос Саид. Беш кунлик дунё. – Т.: Шарқ, 1996. – Б. 147.
256
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2006. Ж. 1. – Б. 443.
90
Geordie: “Right, dad.” He could hardly speak. This was dad’s way he was
going to die. Geordie went out of the room to bring the rifle
257
.
“Och, it is all right. It is just… I am not wearing the kilt for the sake of
publicity.” Bill said nothing. “It was my dad’s kilt. He gave it to me especially
when he died, so I told mum that I would wear it. But I don’t want folk to take
special notice of me. Maybe I‘d better put on shorts.”
He looked very unhappy.
“No, you have to wear it”
,
said Bill gently. “You don’t ask for publicity; and
besides, I think your father would be proud of you
…
Come on Geordie! Out of
bed, you lazy thing
!
258
”
Ушбу мисолларда отанинг васияти ўғилни шотланд юбкасини кийишга
ундайди. Cўзловчи суҳбатдошга ҳар қандай тўсиқларга қарамасдан, васиятни
бажариш лозимлиги борасидаги фикрларни айтиб, уни юбкани кийишга
ундайди. Ўзбек тилида ҳам мисол келтирамиз:
Ўшанда чол оғриқнинг зўридан тиришиб, нур сўниб бораётган
кўзларини зўрға очганди:
–
Ўғлим... Мен энди кетдим... Қасос ол! Сўнг... кет... Сени булар
тинч қўйишмайди барибир... Мендан рози бўл... Ўч ол!
У барча хўрланганлар, зўрланганлар, топталганлар, отилганлару
осилганлар учун қасос олишга онт ичди. Қуръони каримни ўпиб, қасамёд
қилди
259
.
–
Ҳазрат отам, “бу китобни авлодларинг ҳам ўқисин”, деган эдилар.
Мен бу васиятни бажо келтирадиган кунларга етишганимдан шодман.
Афсуски, сени Фарғонаю Самарқандга олиб боролмадим. Энди отамнинг
бу китоби сени хаёл қанотида Мовароуннаҳрга олиб борсин! Акбар, сен
ҳам мен каби, ҳамиша шу китобдан руҳий мадад олиб яшагин!
Акбар қўлини кўксига қўйиб:
–
Умрим охиригача ўгитингизга содиқ қоламан, ҳазрат отажон! –
257
Walker D.
Geordie.
–
UK: Nelson, 1992.
–
Р. 29.
258
Ўша манба.
–
Р. 83.
259
Ҳамро Абдунаби. Вақт дарёси.
–
Т.: O`zbekiston, 2009.
–
Б. 21-22.
91
деди
260
.
Келтирилган мисолда сўзловчи ўз тингловчисини отанинг васиятини
эсга олиш (
Ҳазрат отам, “бу китобни авлодларинг ҳам ўқисин”, деган
эдилар. Мен бу васиятни бажо келтирадиган кунларга етишганимдан
шодман
)
ҳамда тингловчининг шаънига ижобий тилаклар билдириш орқали
(
Энди отамнинг бу китоби сени хаёл қанотида Мовароуннаҳрга олиб борсин!
Акбар, сен ҳам мен каби, ҳамиша шу китобдан руҳий мадад олиб яшагин
)
кўндиришга ҳаракат қилмоқда.
Васият қилиш орқали суҳбатдошни нутқ мақсади сари чорлаш ҳар икки
тилда кузатилса-да, инглиз тилидан фарқли ўлароқ ўзбек тилида васият
қилишда аксарият ҳолатларда жумлалар жуда узун шаклга эга бўлиши билан
характерланади. Унда панд-насиҳатга оид фикрлар ҳам ифода этилади.
Панд-насиҳат қилиш орқали нутқий таъсир ўтказиш
.
Насиҳат
сўзи
самимий маслаҳат, ўгит, хайрихоҳлик, яхши йўлга солиш, таълим бериш
мақсадида айтилган гап деган маъноларга эга бўлиб
261
, у
панд-насиҳат
жуфт
сўзининг синоними ҳисобланади. Маълумки, Ғарбда фарзанд вояга етгач,
ўзини ўта эркин сезади, кўп ҳолларда ўз ота-онасининг фикри билан
ҳисоблашмайди. Шарқда эса фарзанд ҳатто 70-80 ёшда бўлиб, ўзи ота-она,
бобо ва буви бўлса ҳам, ота-онасининг доно маслаҳатларига, панду
насиҳатларига қулоқ тутади ва уларнинг диққат марказида бўлади. Шарқда
“Бир болага етти қўшни ота-она”, деган ақидага амал қилинади. Бу борадаги
фикрларни Ҳ.Ю. Саломованинг ҳам тадқиқотида учратамиз
262
.
Алишер Навоийнинг Садди Искандарий китобида шундай бир парча
келтирилади: “
Эшитишимча, бир шоҳга ҳеч нарсаси йўқ бир гадо ўз
насиҳати
билан кўп фойда етказибди. У ўзининг қимматли
панд-
насиҳатлари
билан худди вайронадан хазина топиб бергандек бўлибди. Агар
бировнинг сўзи ўликни тирилтирадиган бўлса, унинг гапи қаттиқ-қурум
260
Қодиров П. Ҳумоюн ва Акбар. – Т.: Ўзбекистон, 1994. – Б. 275.
261
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2007. 3-ж. – Б. 21, 212.
262
Саломова Ҳ.Ю. Шарқ ва Ғарб аёли: Кеча ва бугун// Шарқ ва Ғарб аёли: Кеча ва бугун: Илмий-
амалий анжуман материали.
–
Тошкент, ТДШИ, 2013.
–
Б. 133.
92
бўлса ҳам ҳақдир
263
. Мазкур мисол панд-насиҳат қилиш риторикада
қанчалик аҳамиятга эгалигини яна бир бор тасдиқлайди.
Инглиз ва ўзбек тилларида панд-насиҳат қилиш орқали тингловчини
маълум бир фаолиятга ундаш ва ишонтириш лисоний ҳодисаси учрайди.
Масалан:
One day a gentleman visited us. His name was Mr. Quinion. Mr. Murdstone
called me into the room to meet him. “David,” he said,
“a young boy should not
waste time, doing nothing. You must do some useful work.
Mr. Quinion manages
the wine business of Murdstone and Grinby. He is going to take you to London
today and give you a job.” So at the age of ten, I began to work for my living
264
.
Ушбу мисолда болани ишга жойлаш, уни ишлашга кўндириш учун
сўзловчи панд-насиҳат қилмоқда. Яна бир мисол:
…When I returned my aunt was waiting for me. I was afraid. “What is the
matter, aunt?” I asked. “Nothing!” she replied. “Your Little Flower was feeling
sorry for herself, and I have been comforting her. That is all!” My aunt smiled.
“You must be very gentle, David. Little Flower is a very weak little girl. You have
chosen your wife – a pretty little thing. Now you must try to bring each other
happiness. Marrige is full of difficulties, David
,” she rose. “Now get a light and
take me to my box.” When I returned, Dora came downstairs and cried on my
shoulder. We kissed and said we were sorry
265
.
Келтирилган мисолда бир-бирлари билан хафалашиб қолган эр-
хотинни яраштириш мақсадида уларнинг холаси панд-насиҳат қилиш орқали
уларни келишиб, аҳил ва иноқчиликда яшашга ундаши кузатилади.
Инглиз тилида суҳбатдошга насиҳат қилинар экан, унга инглизларга
хос хусусиятлар эгаси эканлиги доимо эслатиб турилади. Масалан, g
entlemen
do not insult their friends
(Инглиз жаноблари дўстларини ҳафа қилмайдилар)
каби мисол шулар жумласидан:
263
Алишер Навоий. Садди Искандарий.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа бирлашмаси,
1991.
–
Б. 807.
264
Dickens Сh. David Copperfield.
–
United Kingdom: Nelson, 1992.
–
Р. 33.
265
Ўша манба.
–
Р. 73.
93
“Let me carry your bundle,” he said. “No, thank you,” I said. “I will not
offer you again, I am not a patient man. It is not my nature,” he whistled and
smiled.
“Mr. Steward,” I said, “you are older than I. You ought to behave better.
Gentlemen do not insult their friends because their ideas are different. You will
please speak with respect of my king, and my good friends the Campbells.
266
”
Ўзбек тилида ҳам панд-насиҳат қилиш орқали кишиларни яхшилик
сари чорлаш кузатилади. Масалан:
–
Уйингизга меҳмон босадиган пайтда келибман шекилли,
–
деди
Чувринди қувлик билан. Ҳовуз полвон Чувриндининг уйида айтган гапларини
эслаб, кулимсираб қўйди:
–
...Эсингни таниганингдан бери уйимга энди келишинг. Мен бобонг
билан ошна эдим.
Бобомниниг руҳлари ором олсин, десанг, дўстларидан
хабар олиб туришинг керак. Энди ёш бола эмассан, бунақа гапларга ҳам
ақлинг етсин.
–
Полвон тоға, сиз отамни билармидингиз?
267
Яна бир мисол келтирамиз:
– Балли, ўғлим!.. Сафар устида экансиз, – деб сўз бошладилар дадам. –
Сафарларингиз бехатар бўлсин, ўғилларим. Ўғлимиз Маматқул сиз билан
ҳамсафар экан, йигит – йигитнинг биродари... Ҳамма гап иттифоқликда,
бирликда. Ҳар қандай темир ёки пўлатни занг чиритади. Нифоқ
солаётган киши бирлик
–
иттифоқликнинг ашаддий душмани, занг
пўлатни қандай кемирса, нифоқ ҳам бирликка шу хилда заха етказади,
бузади, кучини синдиради. Кичик оилада иттифоқлик бўлмаса, эртасиёқ
оила бузилади. Иттифоқ бўлсаларинг, душманларингиз оёқларинг
остида
... Ой бориб, омон қайтинглар...
Ҳамма қучоқлашиб хайрлашди
268
.
Ушбу мисолда панд-насиҳат қилиш орқали ўз фарзандларини ўзга
юртларда тўғри юришга, бирдамлик ва аҳилликда яшашга ундовчи нутқ
266
Stevenson R.L. Kidnapped. – England: Longman, 1993. – Р. 79.
267
Тохир Малик. Шайтанат. – Т.: Шарқ, 1996. Ж. 1.
–
Б. 240.
268
Сафаров Н. Наврўз.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1977.
–
Б. 542.
94
келтирилган. Унда панд-насиҳатга оид жумлалар узун тузилганлигини, фикр
матнл шаклида баён этилганлигини кузатамиз. Қуйидаги мисол ҳам шулар
жумласидан:
Ғуломжон кўзларини тетик очиб, Дилшодга тикилди.
–
Бугун шаҳарга тушиб, онанг қабрини зиёрат қилиб чиқ, болам.
Сира-сира кечиктиришга ҳаққинг йўқ, бурч бу. Фарзандсан, ота-онангни
тирикликларида рози қил, вафот этганларидан кейин ҳам бепарво қолма.
Мозорларини зиёрат қил, қабрларига гул эк, вайрон бўлиб ётмасин. Ҳа,
бор, ўғлим, бир зум ҳам кечикмай бор
...
...Қори қалин қорларга тикилиб, қоқилиб юриб Дилшодни бир-бирига
туташган қабр олдига олиб келди
269
.
Юқоридаги таҳлиллардан шу маълум бўлдики, панд-насиҳат қилиш
орқали тингловчиларни нутқ мақсади сари чорлашда инглиз тилидан фарқли
ўлароқ, ўзбек тилида жумлалар жуда узун шаклга эгалиги билан
характерланади, фикрлар матнларда баён этилади. Инглиз тилида эса,
жумлалар қисқа ва лўнда ифода этилиши билан характерланади.
Қасам ичиш орқали нутқий таъсир ўтказиш.
Қасам
сўзи ўзининг
ҳақлиги, сўзининг тўғрилиги ва шу кабиларни тасдиқлаш, унга бошқаларни
ишонтириш учун муқаддас нарсалар, кимсалар номини оғизга олиб
айтиладиган масъулиятли сўз, онт каби маъноларни англатади
270
. Ҳар икки
тилда қасам ичиш орқали суҳбатдошни нутқ мақсади сари чорлаш лисоний
ҳодисаси кузатилади. Масалан:
“Let me out,” she said. “Where are you going?” he repeated. Carrie merely
pulled at the door. “Now be reasonable, Cad,” said Drouet gently. “What do you
want to rush out for this way? You have not any place to go. Why not to stay here
now and be quiet? I will not bother you. I don’t want to stay here any longer.” He
received no answer… “Be reasonable now,” he said. “I don’t want to hold you.
269
Мирзакалон Исмоилий. Фарғона тонг отгунча.
–
Т.: Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашриёти, 1976.
–
Б. 370.
270
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2008. 5-ж. – Б. 256.
95
You can go if you want to, but why don’t you think it over?
Lord knows, I don’t
want to stop you
.
271
”
Мазкур келтирилган мисолда
(
Lord knows, I don’t want to stop you –
Худо ҳаққи, мен сени тўхтатиш ниятим йўқ)
Худо номи билан қасам
ичилмоқда. Қуйидаги мисоллар ҳам шулар жумласидан:
“Who is it?” “Montag out here.” “What do you want?” “Let me in.” “I
have not done anything.” “I am alone, dammit!”
“You swear it?” “I swear!”
The
front door opened slowly
272
.
She looked at me. “You have told someone?”
“No, I haven’t, I swear.”
“OK. Sorry. I knew you wouldn’t really tell,” Star nodded
273
.
Мисолларда
I swear
(қасам ичиб айтаман) жумласи орқали
суҳбатдошни ишонтиришга ҳаракат қилинмоқда.
Инглиз тилида
I swear by Jupiter, by Jove!
(Юпитер хаққи онт ичаман)
,
I
swear by almighty God
(қодир Аллоҳ ҳаққи онт ичаман),
I swear by all that is
holy
(барча авлиёлар ҳаққи онт ичаман),
by the welkin
(осмон ҳаққи),
honest to
God
(Худо ҳаққи),
honest to goodness (
Худо ҳаққи, чин сўзим)
каби
жумлаларда қасам ичилади
274
. Қуйидаги мисолда эса онанинг гўрини ўртага
қўйиб қасам ичиш ҳолати кузатилади:
Jamieson was reading her list of potential suspects after eliminating
villagers whom were too old or too young. “ …Madeline Toombs…” “Strike her,
she is too tiny.” “How tiny?” “Would not hurt a fly,” Gus added. “
I swear to that
on my mother’s grave… She won’t even kill a mosquito on her arm.”
Jamieson
put a question mark beside Madeline’s name, and continued the list
275
.
Келтирилган мисолда сўзловчи ўз онасининг гўрини ўртага қўйиб
қасам ичган ҳолда (
I swear to that on my mother’s grave
)
Мадлен Тумбс хоним
(
Madeline Toombs)
қотил эмаслигига суҳбатдошини ишонтирмоқда.
Ўзбек тилида ҳам қасам ичишга мисол келтирамиз:
271
Dreiser Th. Sister Carrie.
–
Моscow: Higher School Publishing House, 1968.
–
P. 260.
272
Bradbury R. Fahrenheit 450. – New York: Simon & Schuster, 1993. – Р. 108.
273
Wilson J. The Illustrated Mum. – Great Britain: Cox & Wyman, 2000. – Р. 34.
274
ru/dictionary/english_russian/
275
Macleod H. Mind Over Mussels. – Charlotte town: The Acorn Press, 2011.
–
Р. 136.
96
Мен ариқдан дўппимни тўлдириб сув олиб келиб акамга тутдим.
– Эсингни едингми, рўзаман-ку!
– Ичаверинг. Рўза қолибдими, менам, дадам ҳам кўзалар. Боя ҳовлида
бир коса сувни ичиб олдилар.
– Қўйсангчи ёлғон гапни!
–
Ёлғон айтсам ёрилиб ўлай. Ишонмайсизми, мана кўринг
, – деб сув
ичдим.
– Ростдан дадамлар сув ичдиларми?
–
Ёлғон айтсам Каломулло урсин.
– Ишондим, ишондим.
Акам тескари қараб сув ичар экан, “Худонинг ўзи кечирсин”, деди
276
.
– Кечаси жондор келади.
– Қанақа жондор?
– Ёввойи чўчқа, бўри келади.
– Қўйсанг-чи лофни.
– Келмайди дейсан-а, бугун оқшом ўзим кўрдим келганини.
– Ёзда шунча итлар, одамлар юради, қандай келади бўри?
–
Ишонмайсанми? Қасам ичайми? Худо урсин агар ёлғон айтсам.
– Ким билади келса келгандир
277
...
Юқорида келтирилган ўзбек тилидаги мисолларда сўзловчилар
суҳбатдошни қасам ичиш орқали ишонтирмоқдалар (
ёлғон айтсам ёрилиб
ўлай, ёлғон айтсам Каломулло урсин, Худо урсин
каби).
Ушбу халқларнинг турли динга эътиқод қилишлари диалогик
риторикада қасам ичишга оид лисоний воситаларнинг мазкур тилларда
фарқланишига сабаб бўлувчи омил деб ҳисоблаймиз.
Ваъда бериш орқали нутқий таъсир ўтказиш
.
Ваъда бермоқ
феъли
бирор ишни, вазифани адо этиш ҳақида мажбурият олмоқ, сўз бермоқ, деб
276
Сафаров Н. Наврўз.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1977.
–
Б. 116.
277
Ҳазратқулов М. Дийдор. – Т.: Sharq, 2010. – Б. 77-78.
97
изоҳланади
278
. Диалогик риторикада
ваъда бериш
нутқий таъсирчанликнинг
ортишига ҳизмат қилади.
Масалан:
She came out all dressed up in her shortest skirt and highest heels. “You are
going out,” Star said flatly. “Of course I am going out, darling. I’ve got to
celebrate my birthday,” said Marigold. Star sighned heavily.
“Don’t be like that. I
am just nipping down to the Vic. I’ll be back in a couple of hours, promise.”
We
both looked at her.
“I promise,” she said again. “You will see. I will be back by
ten. Half past ten at the latest.”
We stayed up till midnight
279
.
He went down to the kitchen where mum was washing dishes.
“Mum, could you lend me three shillings for something special?”
She stopped and turned round. “Three shillings, that is a lot, Geordie. What
is for?” He was not going to tell her. He had decided that upstairs. “
I will pay you
back after potato-picking,”
he said and hung his head.
“
Och, mum, come on,
Mum.”
She laughed and went to the cupboard. She gave him three shillings
280
.
Юқоридаги мисолларнинг биринчисида суҳбатдош
I’ll be back in a
couple of hours, I promise,
you will see
(икки соатда қайтаман, ваъда бераман,
мана кўрасиз)
дейиш орқали ота-онасидан уйдан чиқиб кетишга рухсат
олади. Иккинчи парчада эса, сўзловчи пулни албатта қайтариб беришга ваъда
бериш орқали суҳбатдошни унга пул беришга кўндиради. Яна бир мисол:
“I know where the tracks are, and I will catch it as it swings by.”
“No, Acon,” I said. “You never find the right train. You can’t… You will
only get lost and end up in trouble... Don’t try to follow me.
I told you before, as
soon as I can, I will send for you. You have got my word – now give me yours.”
Acorn looked at the floor. “I will watch for your letters,” he mumbeled
281
.
Ушбу мисолда сўзловчи суҳбатдошга ваъда бериш орқали уни қочиб
кетмасликка ундамоқда (
I told you before, as soon as I can, I will send for you.
You have got my word – now give me yours –
Сенга аввал ҳам айтганман, вазият
278
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2006. 1-ж. – Б. 446.
279
Wilson J. The Illustrated Mum. – Great Britain: Cox & Wyman, 2000. – Р. 21.
280
Walker D.
Geordie.
–
UK: Nelson, 1992.
–
Р. 18.
281
Brooke P. Jake’s Orphan.
–
New York: Dorling Kindersley Publishing, 2000. – Р.13-14.
98
бўлиши билан, сени олиб кетишга одам жўнатаман деб, мен сенга сўз
берганман. Сен ҳам менга сўз бер, қочмайман деб). Яна бир мисол:
“Why don’t you move tonight?”“I can’t.” “Why not?” “I don’t want to
leave them so.”
“Come out of it, I will help you get along. I will tell you what to
do.
You go there and get whatever you want and come away.”
She listened until her misgivings vanished. She thought a long time about
this and finally she agreed
282
.
Мисолда сўзловчи суҳбатдошга ёрдам бериш, унга йўл-йўриқ кўрсатиб
юборишни ваъда қилиш орқали уни ўзи билан кетишга кўндиради.
Ўзбек тилида ҳам мисоллар келтирамиз:
– Қизларга эр йўғ-у, болалик хотинга кимнинг кўзи учиб турибди?
– Мени, мен бир оғиз сўзингизга зорман, Сурайё.
Йигитлик сўзим.
Хўп
десангиз, эртагаёқ уйингизга совчи юбораман... Хоҳласангиз, уйдагиларни
ҳам шаҳарга кўчириб келаман. Хоҳласангиз, уйда
–
Бекободда яшаймиз...
Нима қилдик, розимисиз?
– ...Мен сизнинг тенгингиз эмасман... Бу бўлмаган савдо.
– ...Икки йилдан буён сизни кузатиб юрибман, менинг кўнглимдаги аёл
сизсиз, Сурайё.
Сурайё нима дейишини билмасди. Чунки у йигитга бефарқ эмас эди
283
.
Юқоридаги мисолда сўзловчи ваъда бериш орқали суҳбатдошни нутқ
мақсади сари чорлашга ҳаракат қилади.
Мазкур тилларда
I will take the moon for you / ойни олиб бераман, I will
never be Romeo / отимни бошқа
қўяман
каби бир маънони англатувчи ваъда
беришга оид лисоний воситалар учрайди. Инглиз тилида
words of gentleman
ўзбек тилида эса
йигитлик сўзим
каби бирикмаларнинг ваъда беришда
ифодаланиши тилларнинг фарқли жиҳатларини намоён қилади.
Илтимос қилиш орқали нутқий таъсир ўтказиш
диалогик
риторикада ўзига хос ўрин эгаллайди [4-илова]. Луғатларда
илтимос қилиш
–
282
Dreiser Th. Sister Carrie.
–
Моscow: Higher School Publishing House, 1968.
–
P. 98.
283
Ҳамидова М. Алданганни алдама. – Т.: O`zbekiston, 2008. – Б. 198.
99
сўрамоқ, ёлвориш деб изоҳланади
284
. Бунда инглиз тилида, асосан,
please
сўзини
pl-e-e-ease
деб чўзиб талаффуз этиш,
will you, could you, can you
каби
модал феъллари асосида тузилган сўроқ гапларни ифода этиш кузатилади.
Ҳурмат маъносини ифода этувчи мурожаат сўзларга урғу берилади (
madam,
sir
каби). Масалан:
When the bell rang, Ribsy right went into the school with the boys and girls
and into the nearest classroom. A girl raised her hand. “Mrs. Sonchek, there is a
dog back here.” Everyone turned in his seat to admire such a smart animal. “It
must be a very patriotic dog,” said Mrs Sonchek pleasantly. “
And, now, Danny,
will you pl-e-e-ease take him outdoors?
” …Danny Yaxley led him outdoors
285
.
The girl ran to Rose’s house. “Oh,
madam!”
she cried, when Rose opened
the door. “I must speak to you! A man is going to kill Oliver Twist! He is afraid of
you, madam
!
”“Afraid of me! Why? ...Is it true?” she asked. “Oh, yes,
madam
it is
true.
Please believe me
!” Nancy cried. “Sikes is coming to your house to take
Oliver away! He is dangerouse! Hide Oliver and don’t let him go.” Rose thought:
“This house is too dangerous. I must find another home for Oliver.
286
”
Ўзбек тилида
жон
сўзини тингловчининг исми олдидан қўйиш ҳамда
илтимос
сўзини чўзиқ оҳангда ифода этиш орқали нутқ таъсирчанлиги
ортади (
ж-о-о-н Равшан, илтим-о-о-с,
йўқ дема)
. Мурожаат қилинаётган
шахснинг исми ёки унинг ўрнига қариндош-уруғчилик маъносига эга
сўзларни қўйиб чўзиқ ифода этиш орқали (
кел, энди укаж-о-о-н, берақол;
ойижо-о-н
) нутқ таъсирчанлиги ортади. Масалан:
– Нима, ухлаб қолдингми? Сенларни қўриқлаш учун шу бўронда базўр
келсам-у, сен дарвозани очмасанг.
Қаландар шундай деб изига қайтмоқчи бўлди.
– Жон тоға, кетманг.
Шамол билан тақиллатганингизни эшитмай
қолибман. Жон тоға, кетманг?
284
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2006. Ж. 2. – Б.199.
285
Clearly B. Rubsy.
–
New York: Pocket Books, 1964. – Р. 81.
286
Dickens Сh. Oliver Twist.
–
United Kingdom: Nelson, 1992.
– Р. 38.
100
– Аҳволимни кўрдингми?.. Майли бугун қоламан, лекин бундан кейин
ота-онанг бирон жойга кетса, сираям келмайман
287
.
– Уйинг узоқдами?
– Узоқда. Лекин мендан хавотирланиб ўтирма
.
– Ҳеч нарсадан хавотирланганим йўқ... Шунинг учун албатта кузатиб
қўяман. Мени қўрқоқ деб, ўйламай қўя қол.
– Сенга нима бўлди? Сен йўлни қайтишда топиб келолмайсан-ку…
– Бир гап бўлар.
Илтимос, йўқ дема, сени кузатиб қўяй.
– Ўзинг биласан
288
.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, инглиз ва ўзбек тилларида илтимос
қилишга оид лисоний воситалар нутқ таъсирчанлигининг ошишида ҳизмат
қилади (масалан,
please / илтимос
). Илтимос қилишда инглиз тилидаги
ҳурмат маъносини ифода этувчи, ўзбек тилида эса қариндош-уруғчилик
маъносига эга тил бирликлари нутқий таъсирчанликни янада оширишда
қўлланади. Жумлаларни ҳар икки тилда илтимос оҳангида талаффуз қилиш
ҳам ушбу мақсадларга ҳизмат қилади.
Иқтисодий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш орқали нутқий таъсир
ўтказиш.
Молиявий мавзулар борасида фикрни ифодалаш орқали
тингловчиларни маълум бир фаолиятга қизиқтириш, ундаш, ишонтириш ҳар
икки тилда кузатилди. Юқоридаги бобларда қайд этиб ўтилганидек,
суҳбатдош маълум бир фаолиятни бажаришга рози бўлишида ўзига ушбу
фаолиятдан келадиган фойда, наф борасида ўйлайди, фикр юритади.
Айниқса, бу фаолият суҳбатдошга иқтисодий фойда ёки даромад келтирса,
аксарият ҳолларда суҳбатдош таклиф ёки фикрга осонгина рози бўлади.
Масалан:
“Do they pay about the same?” she asked. “I get twelve,” said Carrie.
“Do
you?”
said the girl
. “They pay fifteen and you do more work than I do. I
wouldn’t stand if I were you. They are just giving you less because they think
287
Ҳазратқулов М. Дийдор. – Т.: Sharq, 2010. – Б. 149-150.
288
Исмоил Муҳаммад. Баҳорнинг энг сўнгги лоласи. – Т.: O`zbekiston, 2006. – Б. 77.
101
you don’t know. You ought to be making fifteen.
” “Well, I am not,” said Carrie.
“Well, you will get more at the next place, if you want it,
” went on the girl, who
admired Carrie very much. “Do you suppose I could get more up at the
Broadway?”
“Of course you can. You come with me when I go. I will do the
talking.”
Carrie heard this, flushing with thankfulness
289
.
“Help me to get the boy and bring him back!” Monks cried.
“I want money
for that. How much money will you pay me?” Fagin asked.
“A thousand pounds!”
Fagin smiled and held out his hand. “Good! I will get the boy for you.
290
”
Ушбу мисолларда аниқ пул бирлиги
(
а thousand pounds
)
ёки
many /
much
сифатининг қиёсий даражаси ифода этилган (
you will get more
). Айнан
пул миқдорини қайд этиш орқали суҳбатдошга таъсир қилиш осонроқ
кечганлиги кузатилади. Ўзбек тилида ҳам мисол келтирамиз:
– Иложи йўқ. Ҳомиланг катта бўлиб қолибди, – деди гинеколог аёл уни
текшириб кўргач.
– Опа, йўлини қилинг, қизга раҳмингиз келсин, – деди Шокир. –
Хизмат
ҳақингизни айтаверинг.
–Уч ҳафтадан кейин келинглар. Сунъий дард билан туғдириб
оламиз
291
.
Мисолда суҳбатдош
хизмат ҳақингизни айтаверинг
жумласини
эшитгач, сўзловчининг илтимосини бажаришга розилик беради.
Сўзловчилар кўп пул эмас, балки кам пул бериш орқали ҳам
суҳбатдошни нутқ мақсади сари чорлаши мумкин. Масалан:
Бир қария уйи олдида шовқин солиб ўйнаётган болаларни узоқроқда
ўйнашга ҳеч кўндира олмагач, уларнинг олдига бориб: “Бугун жуда яхши
ўйнаганингиз учун ҳар бирингизга 1 доллардан бераман”, дебди. Кейинги куни
эса: “Пулим кам, 50 центдан бераман”, дебди. Учинчи куни эса: “5 центдан
бераман”, дебди. Болалар эса: “Нима 5 цент учун шунча ўйнаб
289
Dreiser Th. Sister Carrie.
–
Моscow: Higher School Publishing House, 1968.
–
P. 431.
290
Dickens Сh. Oliver Twist.
–
United Kingdom: Nelson, 1992.
– Р. 36.
291
Ҳамидова М. Алданганни алдама. – Т.: O’zbekiston, 2008. – Б. 161.
102
қичқирамизми?” дея бу қария деразаси остига бошқа келишмабди. Қария эса
шовқин тўпалондан қутулибди
292
.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, ҳар икки тилда иқтисодий жиҳатдан
қўллаб-қувватлаш борасидаги фикрлар нутқ таъсирчанлигининг ошишига
хизмат қилади. Лекин икки халқнинг амалиётда турли пул купюраларидан
фойдаланиши уларнинг тилларида ўз аксини топади.
Таомлар номини қайд этиш орқали нутқий таъсир ўтказиш.
Таом
номларини нутқда қайд этиш орқали тингловчини маълум бир фаолиятга
ундаш осонроқ кечиши мумкин. Қуйидаги мисол орқали фикримизни
изоҳлаймиз:
My whole bode ached… I grabbed the feed bucket and scattered oats into
the mangers, feeling pain flash through my muscles with every move.
“If we hurry we can eat with the crew at the cook car,” Jake told me. His
words made me forget about my aches
.
He began milking Rosie as fast as he
could
293
.
Ушбу мисолда чарчаб турган бола овқатланиб олиш ҳақидаги гапни (
If
we hurry we can eat –
агар биз тезроқ бўлсак, овқатланар эдик)
эшитиши
биланоқ, чарчоқ ҳақида унутиб, ишини тезроқ битиришга ҳаракат қилади.
Қуйидаги мисол ҳам шулар жумласидан:
The six of us sit at the dining room table chattering away about the things
we will see and do at Fred Carmel’s. Mom actually says to me, “
Don’t eat too
much dinner tonight, Hattie. Save room for cotton candy
.”
“And for the food from many nations,” I added
294
.
Юқоридаги мисолда
don’t eat too much dinner. Save room for cotton
candy
(овқатни кўп еб олма, ширин пахтага ҳам жой қолсин) деб сўзловчи
суҳбатдошни маълум бир фаолиятга ундамоқда.
Суҳбатдошни халқ истеъмол қилувчи таомлар номини айтиш, таомлар
номи билан алоқадор мақоллар, иримларни нутқда қўллаш орқали ҳам нутқ
292
Сатторов Э.Н. Омадга эришиш психологияси.
–
Т.: Ғофур Ғулом номидаги нашриёт матбаа
ижодий уйи, 2014.
–
Б. 50-51.
293
Brooke P. Jake’s Orphan.
–
New York: Dorling Kindersley Publishing, 2000. – Р. 53.
294
Martin A.M. A Corner of the Universe.
–
USA: Scholastic, 2004.
–
Р. 72-73.
103
мақсади сари чорлаш мумкин. Инглизлар учун димланган курка гўшти,
қовоқли пишириқ (асосан, “Thanksgiving day” байрамида пиширилади
295
)
севимли миллий таомларидан биридир. Пиво эса уларнинг энг севимли
ичимлиги ҳисобланади. Д. Росснинг Англия мамлакати ҳақида ёзган
китобидаги маълумотга кўра, Биринчи жаҳон урушидан кейин инглиз халқи
пиво ичишга жуда ҳам ружу қўйган ва бу ҳолат ҳозирги кунга қадар сақланиб
қолган
296
. Инглиззабонлар диний эътиқодига кўра овқатдан олдин Худога
шукрона айтадилар, жума куни балиқ истеъмол қиладилар
297
. Пиширилган
балиқни омад кулиб боқиши учун бошидан то думининг оҳиригача истеъмол
қиладилар, ҳар куни биттадан олма истеъмол қилишни доим маслаҳат
берадилар, сут тўкилиб кетса, ёмонликка йўядилар
298
. Бу каби таомлар билан
боғлиқ бўлган миллий қарашлар (ирим) диалогик риторикада ҳам ўз
ифодасини топади. Масалан:
Let’s have lunch before our test. We need to eat a lot of fish.”
“I am hungry, too, but I don’t like fish.”
“You better eat it anyway – from head to tail. I have heard this math test is
really hard, and our brains need all the help they can get
.
299
”
Келтирилган мисолда сўзловчи суҳбатдошига имтиҳондан яхши ўтиб
олиши учун балиқни бошидан думигача ейиш лозимлигини айтиб, шу йўл
билан уни таом истеъмол қилишга ундамоқда.
Ўзбекларда эса ош, сумалак, ҳалим, кўк сомса каби таомлар миллий
таомлар ҳисобланади, ушбу халқ ҳаётини чойсиз тасаввур ҳам қила олмайди.
Бу каби таомлар номи нутқий таъсирчанликнинг ортишида ҳам ифода
этилади. Масалан:
– Қўй бу гапларни ҳозир: ярамга туз сепма.
Ундан кўра кетдик.
Ўғилни ювамиз бирон ерда.
– ... Ундан кўра, бирон ҳолироқ, иссиқ жой топайлик, – дедим.
295
Meachen D.R. Thanksgiving.
–
USA: Children’s Press, 2000.
–
Р. 36.
296
Ross D. England. History of a Nation. – Cанкт-Петербург: Каро, 2006. – Р. 284.
297
Collis H. 101 American Customs. – USA, Passport Books, 1999.
–
Р. 51-60.
298
Collis H. 101 American Superstitions. – USA, Passport Books, 1998.
–
Р. 37-46.
299
Ўша манба.
–
Р. 46.
104
– Ўлма. Шундай кунда танчадан зўри борми? Юр уйга кетдик.
–
Бу бошқа гап. Шўрвани солиб қўйиб, эзилишимизга нима етсин
300
.
– Қумлоққа кетишди. Ойтўрахонни кўриб келгани, – дедилар ойим.
– Э, шунақами, мен Султонмуродимизнинг тирноғини кўриб
кетаманми, девдим. Хайитлик беролмаган эдим, бериб кетаманми девдим.
Э, аттанг, э, аттанг, – деб қолдилар у киши.
–
Шошадиган ериз борми, почча, ўтира туринг. Келин кўксомсанинг
ҳаракатига тушган. Кейин ўзим ош дамлайман, қўлбола қилиб.
– Ҳай, сенинг гапинг ҳам тузук, қаёққа шошаман
301
.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, инглиз ва ўзбек халқининг ўз миллий
таомларига бўлган муносабати диалогик риторикада ҳам ўз аксини топади.
Бу эса тилларнинг фарқланиш жиҳатларининг шаклланишида асосий
омиллардан ҳисобланади.
Тингловчини қўллаб-қувватлаш, маъқуллаш орқали нутқий
таъсир ўтказиш.
Қувватламоқ
сўзи – маъқулловчи, ёнини, тарафини
олувчи ёки тасдиқловчи фикр билдирмоқ, ёқламоқ, қўлламоқ, ҳимоя қилмоқ
каби маъноларга эга
302
.
Инглиз тилида
good idea, that’s true, I see what you are saying, I
understand why you think so, we could do that, that sounds fine, I go along with
that, of course, please do, go ahead, certainly, good, fine, that’s better than ever,
great you are, that’s right
каби жумлалар нутқ таъсирчанлигини оширишга
хизмат қилади
303
.
Ўзбек тилида эса, сўзлашаётганда суҳбатдошга
дарҳақиқат, тўғри,
топиб айтдингиз, мен ҳам қўшиламан, чиройли таърифладингиз, бунинг айби
йўқ, баракалла, яшанг, тўппа-тўғри, ҳаммасидан ҳам аъло
каби тингловчини
300
Мансур Мурод. Жудолик диёри.
–
Т.: Шарқ, 2006.
–
Б. 72-73.
301
Ўша манба.
–
Б. 123-124.
302
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2008. 5-ж. – Б. 360.
303
Adler R.B., Rodman G. Understanding Human Communication. – USA: The Diren Press Saunders
College Publishing, 2000. – Р. 72; Comfort J. Effective Telephoning. – Oxford: Oxford University Press, 1996. –
Р. 40-49.
105
қўллаб-қувватловчи жумлаларни айтиш мақсадга мувофиқ [5-илова].
Масалан:
Suddenly he looked up.
“
Say, how would you like to take the part
?” “Me?” said Carrie. ”I can’t
act. I never did.”
“How do not you know? That is nothing. You can act all
there.”
“No, I can’t,” said Carrie weakly and yet fearful.
“Yes, you can, now, why
don’t you do it? They need someone, and it will be lots of fun for you.”
“Oh, no,
it won’t,” said Carrie.
“You would like that. I knew you would. I have seen you
dancing around here and giving imitations and that is why I asked you. You are
clever enough. All right
…” “All right,” said Carrie
304
.
Мисолда сўзловчи суҳбатдошининг ижобий тарафларини ўз нутқида
қайд этиш (
you are clever enough
– ўзинг ақллисан-ку), уни мазкур ишни қила
олишга қодир эканлигини тасдиқлаш орқали (
yes, you can –
сен буни
уддалайсан
; you can act –
сен буни эплайсан) уни нутқ мақсади сари
чорламоқда. Қуйидаги мисол ҳам шулар жумласидан:
“Say, Cad, you must not be nervous. Wake up… What are you afraid of?”
“I don’t know,” she said. “I just don’t seem to be able to do it.”
“Come
on
,” said Drouet.
“Brace up
.
What are you afraid of?
Go on out there now, and
do the trick. What do you care?”
“Oh, dear,” said Carrie.
“Well, you are a
chump for beeing afraid,” said Drouet. “Come on now, brace up. I will watch
right from here. Now go on. Don’t be afraid.
”
“Will you?” “
Yes, now go on.
Don’t be afraid
.”
…
The prompter signalled her. She started out
305
.
Ушбу мисолда суҳбатдошни қўрқмасликка чорловчи жумлалар
(
What
are you afraid of?; Don’t be afraid. – Нимадан қўрқасан? Қўрқма
.)
ифода
этилмоқда. Ўзбек тилида ҳам шу каби лисоний ҳодиса учрайди. Масалан:
“Она тили нима ўзи?” деган сўзни доскага чиройли қилиб ёзди домла. –
Қани, ким жавоб бера олади бу саволга?
304
Dreiser Th. Sister Carrie.
–
Моscow: Higher School Publishing House, 1968.
–
P. 186.
305
Ўша манба.
–
P. 211.
106
Ҳадеганда жавоб қилишга хоҳиш билдирган киши орамизда кўринмади.
Шунда домла:
–
Келинглар, бир масалада қатъий келишиб олайлик, уялишни
йиғиштириб қўймагунимизча ишимиз олға босмайди! Навоий: Сўраб
ўрганган олим, сўрамаган ўзига золим, деганлар. Ажойиб гап. Шундай
эмасми?
– Шундай, шундай, – дейишди курсантлар.
–
Шундай бўлгач, фойдали музокара, мулоҳазадан бош
тортманглар. Борди-ю, тўлиқ жавоб қила олмасаларинг, ёинки нотўғри
жавоб қилсангиз, ўртоқларингиз уни тўлдиради, тузатади. Айби йўқ.
Домланинг бу сўзидан сўнг икки-уч курсант қўл кўтарди
306
.
Мазкур мисол суҳбатдошни нутқ мақсади сари чорлашда қўллаб-
қувватлашга оид лисоний воситаларнинг нутқдаги ифодаси қанчалик
аҳамиятли эканлигини тасдиқлайди. Ўзбек тилида мақоллардан ўринли
фойдаланилади (
Билмаганин сўраб ўрганган олим, орланиб сўрамаган ўзига
золим
каби). Қолаверса, ўзбек халқи маданиятида “
уят”, “андиша”
каби
тушунчалар мавжуд. Сўзловчи томонидан суҳбатдошни тортинмасликка,
уялмасликка ундаш ҳам учраб туради (
уялишни йиғиштириб қўймагунимизча
ишимиз олға босмайди
). Қуйида яна бир мисол келтирамиз:
Ҳаммаёқ совиб кетди. Юрагимнинг тубида қўрқув пайдо бўлди.
– Худо, ўзинг асра! – дедим унсиз илтижо қилиб.
Бир маҳал аллаким елкамга туртгандек бўлди. Темур ака! Эътибор
бермабман. Нимадир деган эди, эшитмадим. Қулоғимга эгилиб бақирди:
–
Қўрқма! Бир бошга бир ўлим!
...Худога шукр, омон-эсон қўндик
307
.
Хулоса қилиб айтганда, диалогик риторикада тингловчини қўллаб-
қувватлаш ҳар икки тилда ҳам ўхшаш мақсадларга ҳизмат қилади.
306
Сафаров Н. Наврўз.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги aдабиёт ва санъат нашриёти, 1977.
–
Б. 446.
307
Ҳошимов Ў. Ҳадикли тушлар. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги aдабиёт ва санъат нашриёти, 2002. –
Б. 72.
107
Атрофдаги кишиларнинг фикрини инобатга олиш орқали нутқий
таъсир ўтказиш.
Маълумки,
Ғарбда индивидуалликка асосланган назария,
тушунча, методлар ҳукм сурса, Шарқда эса гуруҳ, жамоа бўлиб иш юритиш
муҳим аҳамият касб этади. О. Мўминова, Ш. Юлдашеваларнинг фикрича,
Шарқда омма, жамоанинг фикрлари, қизиқишини эътиборга олиб яшаш катта
ўрин эгаллайди
308
.
Атрофдаги
кишиларнинг
фикрини
инобатга
олишга
доир
жумлаларнинг нутқий таъсирчанликни ошириш мақсадида ифода этилиши,
асосан, ўзбек тилига хос лисоний ҳодисадир. Маълумки, ўзбек халқи
маданиятида
ор-номус, уят, андиша, ибо, ҳаё
каби
тушунчаларга нисбатан
эътибор кучли. Ушбу тилда:
Қўни-қўшнилар нима дейди? Кўрганлар нима
дейди? Одамлар нима дейди, уят эмасми?
каби жумлаларнинг кенг
қўлланиши кузатилади. Мазкур мавзу борасида Интернетда ҳам: “Орияти
устун ўзбегимнинг орияти шу қадар ривожланганки, у бошқалар фикри
билан яшашга ўрганган, у "
Дўстдан то душмангача нима дейди?”,
"Одамлар
нима дейди?"
каби фикрларга асосий урғуни бериб яшайди” деган фикрлар
келтирилади
309
. Ўзбек миллатига хос бу хусусият диалогик риторикада ҳам
ўз ифодасини топади. Масалан:
Ўғлининг саломига алик олар экан:
–
...
Бола-чақанинг ташвиши биргина сизларда эмас-ку ахир,
–
ўғлига
норози бир қиёфада термулди Шокир баззоз...
Ҳар қалай невараларинг бор,
буёғига уят деб ўйлайман
...
–
Энди… шундай бўп қолди, дада, – чайналди Расул ака...
– Шундай бўлмасин, ўғлим. Эшитган қулоққа уят-ку ахир! Ўзи
укангнинг ташвиши каммиди менга?!
Расул ака отаси укасини эслатганидан янада хижолат чекди
310
.
– Ҳомиладормисан?! Нега шу чоққача дўхтирга бормадинг?
– Нима деб бораман. Эрга тегмай оғироёқман дейманми?
308
Мўминова О., Юлдашева Ш. Хорижий филология// К вопросам взаимосвязи культуры востока и
запада аспекте философии.
–
Самарқанд, 2011.
–
№1 (38).
–
Б. 73.
309
http://www.sayyod.uz/news/salom_wlim_biznesi
310
Аббос Саид. Беш кунлик дунё. – Т.: Шарқ, 1996. – Б.168.
108
– ... Эртага дўхтирга олиб бораман.
– Биринчи болани олдирсам туғмас бўлиб қолишим мумкин.
–
Намунча туғилмаган болага ачинасан. Ўзингни ўйла, одамларнинг
олдида қандай бош кўтариб юрасан. Менга-ку барибир. Мен эркакман…
– Иложи йўқ. Ҳомиланг катта бўлиб қолибди, – деди гинеколог аёл уни
текшириб кўргач
311
.
Дадам, онам сандалда ўтириб гурунг қилишарди...
– Савр ёмғирини яхши кўраман, – дедим қувона-қувона мен.
–
Катталар гапираётганда кичиклар гап қўшса уят бўлади.
Жимгина тинглаб ўтиравер!
–
деб танбеҳ бердилар онам.
Мен уялиб бошимни сандалга тиқдим
312
.
Kелтирилган мисолларда
ҳар қалай невараларинг бор, буёғига уят деб
ўйлайман...; эшитган қулоққа уят-ку;
ўзингни ўйла, одамларнинг олдида
қандай бош кўтариб юрасан; уят бўлади
каби жумлалар суҳбатдошни нутқ
мақсади сари чорлашда ифода этилганлигини кузатиш мумкин. Яна бир
мисол:
– Ука, бизни кечиринг... энди беайб парвардигор, дейдилар... Бир
хатолик биздан ўтди. Адашмаган банда борми... Мана шуни олиб қўйинг,
керак-яроғингизга ишлатарсиз.
– Кетинглар! – деди Жобир ғазаб билан шивирлаб.
– Ҳай-ҳай, ўзингизни босинг, жигар, ҳар қалай, бир қишлоқнинг
одамимиз. Ўлик-тиригимиз ўртада... Келинг энди, икки ёшни
қовуштириб, савобнинг тагида қолайлик, жигар...
Жобир икки ўт орасида қолди. Нима қилсин? Ҳайдаб чиқарсинми
буларни?... Жобир бўғзига тиқилиб келаётган фарёдни зўрға босганча:
– Бўпти, менинг даъвоим йўқ, лекин... пулни олиб кетинглар...
313
Мисолда сўзловчи суҳбатдошни
бир қишлоқнинг одамимиз; ўлик-
тиригимиз ўртада...
деган жумлалар орқали нутқ мақсади сари чорлайди.
311
Ҳамидова М. Алданганни алдама. – Т.: O`zbekiston, 2008. – Б. 161.
312
Сафаров Н. Наврўз.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1977.
–
Б. 47.
313
Ҳамро Абдунаби. Вақт дарёси.
–
Т.: O`zbekiston, 2009.
–
Б. 106-107.
109
Айрим манбалардан олинган маълумотларга кўра, инглизлар ота-
оналар ва фарзандлар алоҳида уйларда яшашини барчага қулай бўлган вазият
деб ҳисоблайдилар
314
. Шу сабабли улар ҳаёт тарзини индивидуаллик асосида
ўтказадилар. Тўпланган мисоллар ичида атрофдаги кишиларнинг фикрини
инобатга олишга доир жумлалар инглиз тилида учрамади.
Бу каби лисоний
ҳодисани эса юқорида қайд этиб ўтилган индивидуаллик ва оммалашишга
асосланган икки хил назариянинг тилга бўлган таъсири, деб ҳисоблаш
мумкин. Ўзбек халқи маданиятида
ор-номус, уят, андиша, ибо, ҳаё
каби
тушунчаларга бўлган катта эътибор диалогик риторикада ҳам ўз аксини
топиши маълум бўлди.
Диалогик риторикада қонун-қоидаларни эслатиш орқали нутқий
таъсир ўтказиш.
Маълумки, барча халқлар ўзига хос ички қонун-қоидаларга
бўйсуниб яшайдилар ва уларга қатъийлик билан риоя қиладилар. Ички
қонун-қоидаларни суҳбатдошга эслатиб ўтиш диалогик риторикада аҳамият
касб этади. Масалан, тингловчига
you have no right / ҳаққингиз йўқ
,
I will call
the police / полиция чақираман
дейиш орқали уларни нутқ мақсади сари
чорлаш ҳар икки тилда кузатилади. Қуйида инглиз тилидаги мисолда
полиция чақиришни қайд этиш орқали ўз фарзандини маълум бир фаолиятга
ундай олган онанинг нутқи бизнинг юқоридаги фикримизни яна бир бор
тасдиқлайди:
“Sure, Alec. Yes. Absolutely. We have to go.” “Why do we have to go?” “So
you can get better.” “Better,” she said. “It’s your life, Al. You need to do this.”
“Need,” she said. “
Goddamn it, Alec. This is for your health... I am going to
call the state police. They will force you to the hospital… State police
.”
“They
can’t.”
“Ok. I am going to call the police. Have a happy morning
…”
She walked past me and out the door. I took a jacket and keys and my wallet
and went outside to drive her to hospital
315
.
Қуйидаги мисол ҳам шулар жумласидан:
314
Голицынский Ю. United States of America.
–
Cанкт-Петербург: Каро, 2004. – Р. 250.
315
Busch F. Don’t Tell Anyone. – London: W.W. Norton & Company, 2000. – Р. 12.
110
“Where is my knife?” “I kept it like I told you.” “Give it to me back.” “It is
put away. At the house.” “I want to keep it myself…
I want my knife. You got no
right to keep my things
.”
…
I brought the knife and held it out to him
316
.
Ўзбек тилида
полиция чақираман
каби жумланинг кам учраши
“
андиша”, “муросаю мадора”
тушунчалари билан боғлиқ, деб ҳисоблаймиз.
Мазкур ҳолат келишув асосида якун топади.
Муросаю мадора
ибораси
изоҳли луғатда – келишувчилик, яхши муомала, илтифот каби маъноларни
англатиши қайд этилган
317
. Фикримизни қуйидаги мисол орқали изоҳлаймиз:
Келинининг шанғиллашидан Адол холанинг энсаси қотди… Болалари
чиқиб кетгач, чоли костюмини кийганича кампирга яқинлашиб шивирлади:
– Муяссар, юрагингни кенг қил, келинларнинг унча-мунча гапини
эшитмай қўявер.
– Ҳа, қилғиликни қилиб қўйиб, энди эшитма дейишми,
– чолини “чақиб
олди” Адол хола... Ҳозир ҳам чолининг ҳай-ҳайи билан чидаб келаётган эди.
–
Майли, онаси, сассиқ деб, бурнингни кесиб ташлолмайсан-ку.
Муросаю мадора
,
– Собиржон бува хотинининг елкасига қоқди.
– Ўзимнинг
эсли кампирим.
Адол хола чолини машинагача кузатиб чиқди
318
.
Келтирилган мисолда чол кампирини уйдаги келин билан
уришмасликка ундар экан, уни мазкур вазиятда келишув асосида иш
кўришга, муросаю мадора қилишга чорлайди. Қолаверса, ўзбек тилида
ҳаққинг йўқ, ҳаққим
бор
каби жумлалар учраб туради. Масалан:
– Папирос чекар эмишсан... Шу гап ростми?
– Ҳа, рост... Бир марта чекдим-да...
– Яхши эмас, – деб давом этди у. – Мен сендан бунақанги ишларни
кутмаган эдим.
Биринчидан, бировнинг тамакисини олишга ҳаққинг йўқ
.
Ҳар бир киши фақат ўз молига эга, агар бировнинг нарсасини олса, у... ёмон
одам!
Сен ҳам, мен ҳам, бегоналарнинг нарсасига тегишга ҳаққимиз йўқ,
316
Brooke P. Jake’s Orphan.
–
New York: Dorling Kindersley Publishing, 2000. – Р. 191-194.
317
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2006. Ж. 2. – Б. 645.
318
Ҳамидова М. Алданганни алдама. – Т.: O`zbekiston, 2008. – Б. 42.
111
чунки у бизники эмас.
Тўғрими? Сенинг тойчаларинг, расмларинг бор... Мен
уларга ҳеч ҳам тегмайман-ку! Эҳтимол, менинг ҳавасим келар, бироқ... улар
меники эмас, сенники
!
319
– Қайсарлик қилма, Шоқул!
–
Ҳаққингиз йўқ
! Уйдан чиқараман, тўрт томонингиз қибла, деб
жавоб бераман, кейин сизники бўлади.
– Тез бўл унда, вақтимиз зиқ
320
.
Хулоса қилиб айтганда, қонун-қоидаларни суҳбатдошга эслатиш
орқали нутқий таъсирчанликка эришиш ҳар икки тилда учраб турувчи
лисоний ҳодисадир. Лекин бир хил тушунчаларга (масалан,
уят, андиша
каби) мазкур халқларнинг турли даражада ёндашуви диалогик риторикада
лисоний воситаларнинг ифода этилишига кўра фарқланишига сабаб бўлади.
Диалогик риторикада суҳбатдошнинг ҳиссиётига таъсир қилиш
орқали нутқ сўзлаш.
Тадқиқотимиз инглиз ва ўзбек тилларида
тингловчининг раҳмини келтириш орқали уни нутқ мақсади сари чорлаш
осонроқ кечиши мумкинлигини кўрсатди.
Раҳмини келтирмоқ
деганда
кимсада ачиниш, аяш ҳиссини туғдирмоқ, пайдо қилмоқ тушунилади
321
.
Бунда ҳомиладор аёллар, камбағал, касал, имконияти чекланган, қари, ночор
вазиятда қолган кишилар, етим болалар, кичик ёшдаги ёқимтой
болакайларнинг нутқини мисол тариқасида келтириш мумкин. Уларнинг
нутқида ялиниш маъносига эга жумлаларнинг ифода этилиши ёки ташқи
кўринишлари аксарият ҳолларда суҳбатдошда ачиниш, раҳм-шавқат
ҳисларининг пайдо бўлишига олиб келади. Масалан:
Oliver woke up in the morning. He was wet and cold, and his arms and legs
hurt. “Where am I?” he thought.
He saw the blood on his clothes,
and then he
remembered.
“They shot me! I will die, help me, help me,” Oliver cried.
А pretty
young woman opened the door
. She looked at Oliver and saw the blood.
“Oh,
poor, little boy!” she cried and took him into the house.
“Two thieves took me to a
319
http://uz.denemetr.com/docs/51/index-84308.html
320
Халил Жаббор. Довул. – Т.: O’zbekiston, 2011. – Б. 93.
321
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2007. Ж. 3 – Б. 363.
112
house last night,” Oliver said, crying. “… The people in the house heard me and
a man shot me! ...Don’t send me back to Fagin!”
Oliver cried.
“I won’t send you
back. You can stay with me. I will give you a home,” said Rose
322
.
“I am out of money and out of work. I have got to get something – it does
not matter what. If you tell me how to get something to do I would be much
obliged to you... Could you give me something for a few days? I am in a position
where I have to get something at once... Well, by foolishness of my own. It is not
anything to talk about now. You could find out if you wanted to. I am “broke”
now and, if you will believe me, I have not eaten anything today
.
”
The hotel man could hardly tell what to do with such a figure, and yet
Hurstwood’s earnestness made him wish to do something.
“Call Olsen,” he said, turning to the clerk…“Olsen, is there anything
downstairs you could find for this man to do? I would like to give him something…
Do take him to the kitchen and tell Wilson to give him something to eat.
323
”
Мисолларда сўзловчилар суҳбатдошда ачиниш ҳиссини уйғотиш
орқали уларни нутқ мақсади сари ундашлари кузатилади. Бунда улар қийин
вазиятда қолганликларини қайд этиб ўтадилар, ўзларини бечораҳол инсон
қилиб кўрсатишга ҳаракат қилладилар
(
a man shot me –
бир киши менга ўқ
узди;
I am “broke” now –
менинг ишим мутлақ орқага кетган
; I am out of
money and out of work –
менинг пулим ҳам, ишим ҳам йўқ;
if you will believe
me, I have not eaten anything today –
агар ишонсангиз, бугун мен ҳеч нима
емадим). Ўзбек тилида мисол келтирамиз:
– Дадажон, менга уч юз сўм беринг, – сўради олти яшар Саид...
– Бекорчи нарсаларга ҳадеб пул сўрайверма, бор ухла, – деди
дадаси жаҳл билан...
– Бу пулларни қаердан олдинг, пулинг бор экан, нега мендан яна пул
сўрадинг?
322
Dickens Сh. Oliver Twist.
–
United Kingdom: Nelson, 1992.
– Р. 31.
323
Dreiser Th. Sister Carrie.
–
Моscow: Higher School Publishing House, 1968.
–
P. 505.
113
– Бу пулларни овқатланишга бергансиз, мен уларни йиғаётган эдим,
уч юз сўм етмаётган эди. Мана энди бўлди. Дадажон, мана шу минг
сўмни олинг. Илтимос, эртага ишдан бир соат вақтлироқ келиб, мен
билан футбол ўйнанг, – деб ялинди Саид
324
.
Куз
фасли
эди.
Юнус
Ражабийнинг
бир
ўртоғи
унинг
китобсеварлигини назарда тутиб, унга бир китоб кўрсатди. Кўрсатишга
кўрсатди-ю, аммо Юнус Ражабийнинг: “Бир кўрай”, деган илтимосига у:
“Йўқ!” деди. Юнус Ражабий
илтимос қилди
, бўлмади
. Ялинди
. Шундан
кейин у: “Ма, фақат тез бўл!” деб китобни берди
325
.
Юқоридаги мисолларда сўзловчилар ялиниш орқали суҳбатдошни
маълум бир фаолиятга ундайдилар.
Суҳбатдошнинг ҳиссиётига таъсир қилиш орқали нутқ сўзлаш
диалогик риторикада аҳамият каб этади ва мазкур лисоний ҳодиса тадқиқ
этилаётган тилларда бир хил мақсадга ҳизмат қилади.
Ёлғон сўзлаш орқали нутқий таъсир ўтказиш. “
Ёлғон”
сўзи –
ҳақиқатга тўғри келмайдиган, нотўғри гап, нарса, уйдирма, деган маънони
англатса, “
ёлғон
сўзлаш”
бу сўзловчи ўзи ишонмаган фикрни бошқаларга
айтиши
326
, ҳақиқатда бўлмаган, ҳақиқатга зид нарсаларни сўзламоқ, алдамоқ
деб изоҳланади
327
. Н. Бекмирзаевнинг фикрича, терговчилар, педагоглар,
шифокорлар онгли равишда суҳбатдошларини алдашга моҳир бўладилар.
Улар нутқларини ширин сўзлар билан мулойим тарзда уқтириб, суҳбатдош
ҳиссиётларини эгаллаб оладилар
328
.
Диалогик риторикада суҳбатдошни ёлғон
сўзлаш орқали ҳам маълум бир фаолиятга ундаш кузатилади. Масалан:
On the way Hurstwood thought what to do.
“Is Mrs Drouet in?” he asked.
“Yes,” said the astonished girl. “
Tell her to dress and come to the door at once.
Her husband is in hospital, injured, and wants to see her.”
The servant girl
hurried upstairs. “What,” said Carrie searching for her clothes. Carrie dressed
324
325
http://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/maqom-zarblariga-yogrilgan-yurak.html
326
Зарецкая Н. Риторика. Теория и практика речевой коммуникации. – М.: Дело, 1998. – С. 25.
327
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2006. 2-ж. – Б. 33-34.
328
Бекмирзаев Н. Нотиқ ва нутқ.
–
T.: Наврўз, 2015. – Б. 38-39.
114
very rapidly, and soon appeared below. “
Drouet is hurt
,
he wants to see you.
Come quickly
,” said Hurstwood. “Get in.” The cabby began to turn the horse
around. “Where is he?” “
Way out on the South Side. We will have to take a
train.
329
”
Мисолда сўзловчи суҳбатдошининг ёри қаттиқ бетоб бўлиб
қолганлигини, тез бориши кераклигини айтиб, ёлғон сўзлаш орқали уни ўз
мақсади сари чорлайди
(
Drouet is hurt, he wants to see you. Come quickly –
Друетнинг аҳволи оғир, у сени кўрмоқчи, тезроқ шошил). Бу сўзларга
ишонган суҳбатдош тезда кийиниб аравага ўтиради. Яна бир мисол
келтирамиз:
“You are watching me very closely,” said Nurse Ansel. “Are not you
pleased? Tell me, did you think I looked like this?” “I am not sure. I don’t see your
hair.” Nurse Ansel took off her cap. There it was – flat, wide top with a V mark of
the dangerous snake.
“Very pretty, very pretty indeed.”
She put the cap back
330
.
Ушбу мисолда суҳбатдошнинг кўриниши хунук бўлса-да, сўзловчи уни
very pretty, very pretty indeed
(жуда чиройли, ҳақиқатдан ажойиб), деб ёлғон
сўзлар билан ишонтирмоқда. Натижада, суҳбатдошнинг кайфияти
кўтарилади ва уни нутқ мақсади сари чорлаш имконияти юзага келади. Ўзбек
тилида ҳам шундай ҳолат учрайди. Масалан:
– Ўлдик, чол анжирларига сув қуйган экан, ҳозир келиб қолади, –
ваҳима қилди Исмоил. Чунки Икром ҳам, Одил ҳам, Акром ҳам аллақачон
дарахт тепасига чиқиб олишган эди.
– Ҳа, қўлга тушдингми, қуён, – жаҳл билан унга яқинлашди чол. Шу чоғ
етиб келган кампир жонига оро кирди.
–
Акромжон, бўлди болам, барака топ. Буёғини буванг иккаламиз
йиғиштириб оламиз, – Акромга кўзини қисди кампир, кейин чолига
юзланди. – Акромжонни ўртоқлари билан ёрдамга чақиргандим... Мен
тепага чиқолмасам
...
329
Dreiser Th. Sister Carrie.
–
Моscow: Higher School Publishing House, 1968.
–
P. 300.
330
Daphne du Maurier. The Birds and Other Stories.
–
United Kingdom: Longman, 1993. – 72.
115
– Ҳамма айб сенда.., – чол шундай деб кампирга ўдағайлаётганида
Акром жўнаворди
331
.
Юқоридаги мисолда кампир боққа меваларни беркитиб ейиш учун
кирган Акромни бобо уришмаслиги учун унга
Акромжонни ўртоқлари билан
ёрдамга чақиргандим
деб ёлғон сўзлаб, уруш-жанжалнинг олдини олади.
Қарияни тинчлантиришга ҳаракат қилади. Қуйидаги мисол ҳам шулар
жумласидан:
– Э бувижон, иш кўп... Эртага Қозоғистонга чақиришган, билмадим
қачон қайтаман, – Шокир Нигорага қараб, оғзига келган ёлғонни айтди.
–
Янги йилда Тошкентда бўлмайсизми? – ҳаяжонини яширмади қиз.
–
Хизматчилик, ойим ҳали буни эшитсалар йиғлаворадилар,
– қизнинг
ҳолатини ҳузур қилиб кузатди Шокир.
–
Эртага самолётда кетасизми? – жовдирабгина тикилди у йигитга.
–
Тонгда учаман
332
.
Келтирилган мисолда йигит атайин қизга ёлғон сўзлайди
(
Эртага
Қозоғистонга чақиришган, билмадим қачон қайтаман).
Сўзловчининг
бундан мақсади севган қизини уни янада кучлироқ севишга ундаш эди.
Йигитнинг кетишини эшитган қиз у билан янада кўпроқ суҳбатлашгиси
келаверади.
Тадқиқотимиз жараёнида ушбу тилларда эвфемизм лисоний ҳодисаси
ҳам кенг қўлланиши аниқланди. “
Эвфeмизм”
грек тилидан олинган сўз
бўлиб,
яхши гапираман
деган маънони англатади. Аниқроғи, бирор сабабга
кўра қўлланилиши тақиқланган ёки қўлланилиши ноқулай бўлган қўпол,
дағал сўз, ибора ўрнига бошқа юмшоқроқ сўз ёки ибора қўллаш
тушунилади
333
. Р. Адлер ва Ж. Родменлар инглиз тилида
I don’t understand
what you are saying
дейиш ўрнига
I am worring about what you are thinking
about
дейиш фикрнинг осонроқ ва енгилроқ қабул қилинишидан дарак
беради, деб ҳисоблайдилар.
What do you think about my hairstyle?
(cоч
331
Ҳамидова М. Алданганни алдама. – Т.: O`zbekiston, 2008. – Б. 36.
332
Ўша манба. – Б. 143.
333
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2008. Ж. 5. – Б.17.
116
турмагимга қандай баҳо берасиз?) деган саволга
It is ugly
(у хунук) деган
фикрни тўғридан-тўғри инсон кўнглини ранжитадиган даражада эмас, балки
what an original haircut
(cоч турмагингиз ноанъанавий тарзда чиқибди) деб
жавоб қайтариш ўринли деб биладилар
334
. Биргина
ugly
сўзининг
original
сўзига алмаштирилиши мулоқотаги вазиятнинг юмшашига олиб келади.
Ўзбек тилида ҳам масалан,
сиз мажбурсиз,
дейишдан кўра,
мана
бундай йўл тутсангиз, сиз учун яхши бўларди
ёки
бундай қилганингиз маъқул
тарзида бир гапни аниқ ва керакли шаклда айта олиш нутқий
таъсирчанликнинг ортишида муҳим ҳисобланади
335
.
Эвфемизм лисоний ҳодисаси ҳар икки тилдаги диалогик риторикада
ижобий баҳоланади. Инглиз халқи ушбу ҳодисага сўзловчига бўлган
ҳурматнинг ифодаси деб қарайдилар. Ўзбек тилида эвфемизм ҳодисаси
“
ҳурмат”
ва “
андиша”
тушунчалари билан узвий боғлиқ ҳолда ифода
этилади.
Эркалаш орқали нутқий таъсир ўтказиш.
Маълумки,
эркалаш
– ҳар
бир тилнинг ўзига хос воситалари, шакл-усулларидан фойдаланиб,
одамларга,
жониворларга,
табиатга,
нарса-ҳодисаларга
нисбатан
меҳрибонлик, муҳаббат, майинлик, нафис меҳр билан суйиш ва севиш каби
муносабатларни ифодалайди
336
.
Диалогик риторикада
эркалашга оид лисоний воситаларнинг нутқда
ифода этилиши
катта аҳамият касб этади.
Масалан,
инглиз тилида
эркалаш
dear, darling, sweetheart, love, my sweet, honey, my lady
каби, ўзбек тилида эса
азизим, асалим, шакарим, дўмбоғим, менинг жоним, гўзалим
каби сўз ва
бирикмаларида ўз ифодасини топади [2-илова]. Фикримизни қуйидаги
мисоллар орқали изоҳлаймиз:
“Can we take Adam to the carnival with us?”“
Oh, honey,”
says Mom.
“Let’s go by ourselves, the three of us. I don’t like calling Nina right now.” “I’ll
334
Adler R.B., Rodman G. Understanding Human Communication. – USA: The Diren Press Saunders
College Publishing, 2000. – Р. 78, 180.
335
Йўлдошева М. Муваффақият калити. Расмий муомала маданияти, яхши таассурот уйғотиш
йўллари, раҳбарлик санъати. –Т.: Yangi asr avlodi, 2004.
– Б. 29.
336
Самигова Х.Б. Инглиз ва ўзбек тилларида эркалаш функционал-cемантик майдони. Филол. фан.
номз. ...дис.
–
Тошкент: ЎзДЖТУ, 2010. – Б.19.
117
call her.” Mom sighs. “
Hottie,
leave it alone.” “All right.” I am not going to make
a scene in front of everyone
337
.
“Come over here,
my young lady
,” Dad yelded. “I
worned you about painting. Let me take a look at you.” “I have not got any
makeup, Daddy.”“You have not? Don’t think you can fool me.” He took out a
handkerchief and rubbed her cheeks
338
.
–
Тўйдан кейин ишламайман. Аммо ҳозир бувимдан қўрқиб, ўғрига
ўхшаб сизни кутишни истамайман.
Чарчадим, – эркаланиб суйкалди у
Шокирга, – жон акажон, мени бу азобдан қутқаринг
. Бувимдан бир
қўрқаман, амакимдан кўзимни яшираман, келинойимга-ку кўринишдан
чўчийман
.
–
Тоза душманлар ичида қолибсан
-
ку! Унда бувингга айтақолайлик.
Барибир сенга уйланаман-ку
339
.
–
Вой, эртага кетасизми?
–
Ҳа,
жоним,
эртага.
–
Унда мен ҳеч бўлмаса Тошкентгача сиз билан бораман.
– Азизим
, унутманг! Биринчи курс талабаси дарс қолдирса
ҳайдалади...
–
Ҳайдашса, ҳайдашар!
–
Унақа деманг,
жоним.
Сурайё яна бирпас инжиқлик қилди-ю, кейин кўнди
340
.
Мисоллардан шуни кузатиш мумкинки, сўзловчилар нутқида
эркалашга оид лисоний воситалар нутқ таъсирчанлигининг ортишига хизмат
қилган.
Ҳар икки тилда бир маънони англатувчи эркалашга доир сўзлар
учрайди (
honey / асалим, dear / азизим
). Инглиз тилига нисбатан ўзбек тилида
аффиксларнинг сўзларга қўшилиб келиши кўпроқ кузатилади (
my + dear +
daughter / менинг қиз+алоқ+қина+м
). Ушбу кўриниш ўзбек тилида
аффиксация ҳодисаси кенг ривожланганлиги, инглиз тилида эса аффикслар
337
Martin A.M. A Corner of the Universe.
–
USA: Scholastic, 2004.
–
Р. 73.
338
Carey E.G. Cheaper be the Dozen.
–
USA: Perennial, 2002. – Р. 181-182.
339
Ҳамидова М. Алданганни алдама. – Т.: O`zbekiston, 2008. – Б. 153.
340
Ўша манба. – Б. 185.
118
кам ҳолларда сўзларга қўшилиб келиши билан изоҳланади. Қолаверса,
эркалаш мазкур тилларда отли бирикмаларда ифода этилса (
my heart /
ўзимнинг жоним
), ўзбек тилида феълли бирикмалар ҳам нутқ
таъсирчанлигининг ошишига ҳизмат қилади (
айланиб кетай, ўргилиб кетай,
гиргиттон бўлай
каби. Лекин инглиз тилида
my gallant braw Highlandman
341
,
my young lady, my gallant gentleman,
ўзбек тилида
акажон, опоқижон,
амакижон
каби эркалашга оид сўз ва бирикмаларнинг ифода этилиши
диалогик риториканинг миллийлик жиҳатларини намоён этади.
Ҳурмат маъносини англатувчи лисоний воситалар орқали нутқий
таъсир ўтказиш.
Ҳурмат
сўзи –
кимса ёки нарсани қиммат тушуниб, уни
қадрлаш, улуғлаш, эъзозлаш туйғуси деган маънога эга
342
. Р. Адлер,
Ж. Родменлар “ҳурмат бу сўзловчининг асл руҳий ҳолатини тингловчига
таъсир қилмаслик мақсадида кўрсатмасликдир”, деб биладилар. Жаҳл,
хафагарчилик каби салбий ҳисларни яшириш ҳам шулар жумласидан
эканлигини эътироф этадилар
343
.
Суҳбатдошга бўлган ҳурмат унинг суҳбатга бўлган қизиқиши ва
хоҳишининг ошишига олиб келади. Масалан, инглиз тилида
I’ d like to speak
to … / Could you put me through to …? / Could I speak to someone in the
department?
каби кўринишдаги гаплар суҳбатдошга бўлган ҳурматни
кўрсатади
344
. Қолаверса, инглиз тилида кишиларга ҳурмат юзасидан
Mr.,
Mrs., Miss,
madam, sir
каби сўзлар суҳбатдошнинг исми ёки фамилияси
олдига қўшиб айтилади. Лекин гуруҳ кишиларига
ladies and gentlemen,
қирол
ёки қироличага
Your majesty, Your Royal
Highness,
герцогларга нисбатан
Your
Grace
каби сўзлар ишлатилади [1-илова]. Бу каби мурожаат суҳбатдошга
бўлган ҳурматни кўрсатади. Маълумки, инглиз халқи мулойимлик,
хушмуомалаликка катта эътибор билан ёндашади. Уларнинг нутқида
рlease
341
Auden W.H., Pearson N.H. Romantic Poets.
–
Great Britain: Penguin books, 1977.
–
P. 37.
342
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2008. Ж. 5. – Б. 563.
343
Adler R.B., Rodman G. Understanding Human Communication. – USA: The Diren Press Saunders
College Publishing, 2000. – Р. 128.
344
Comfort J. Effective Telephoning. – Oxford: Oxford University Press, 1996. – Р. 16.
119
сўзи,
will, can, could, should, would
каби модал феълларнинг кенг қўлланиши
суҳбатдошга бўлган ҳурматни кўрсатади. Масалан:
“Why are you here?” asked the man. “Did you want to see me?” “I am
cold. I am hungry,” said Squanto.
“Let him come in, Father,” said the girl. “You
will, won’t you?”
The man led Squanto inside and shut the door
345
.
“Stephanie? Talk to me,” Even wispered
.
“I can’t.” “You are playing with
me? I don’t want to play. Don’t go please… Tell me, Stephanie, please
.”
“I
stutter,” she confessed
.
“But, my love, it won’t ever bother me. To hear the words
of the woman I love is a luxury I never believed I would have.
She told him every
shame.
346
”
“I can’t see very well…”
“I am sorry… If you please, Mrs. West, will you
eat your food.
Ring the bell when you have finished.” “She is angry. The fault
must be in the lenses
.
347
”
Ўзбек
тилида
ҳурмат
майдони
мавзуси
Ҳ.
Ҳожиева,
Ш. Содиқоваларнинг тадқиқот ишларида атрофлича ёритиб берилган
348
.
Ўзбек тилида II-III шахс кўпликдаги
сиз, улар
олмошлари ҳурматни
ифода этади. Қолаверса, атоқли исмлар кетидан қариндош-уруғчиликка доир
сўзларни нутқда ифодалаш нутқий таъсирчанликнинг кучайишига ҳизмат
қилади. Масалан,
Бобуржон укам, келинг, йўқ деманг
гапи билан
Бобур, йўқ
дема
гапи
ўртасидаги фарқни кузатишимиз мумкин. Қариндош-уруғчиликни
ифодаловчи отларга
-лар
кўплик аффикси ҳамда -
им,
-
м
I шахс бирликдаги
эгалик,
-бек, -жон, -хон, -гина
каби аффикслар қўшилганда ҳам ҳурмат
маъноси ифодаланади
(дадамлар, ойимлар, синглим, акам, укам
каби).
Фикримизни қуйидаги мисол орқали изоҳлаймиз:
– Бизам қайта қолсак бўларди, режиссёрнинг хотини безовта
қимирлаб қўйди, болалар кутиб ўтиришгандир.
345
Bulla C.R. Squanto. – USA: Scholastic, 1982. – Р. 81.
346
Stone K. Illusion.
–
USA: Kensington Books, 1994.
–
Р. 212-215.
347
Daphne du Maurier. The Birds and Other Stories.
–
United Kingdom: Longman, 1993. – Р. 69.
348
Ҳожиева Ҳ.Я. Ўзбек тилида ҳурмат майдони ва унинг лисоний-нутқий хусусияти: Филол. фан.
номз. …дис.
–
Алишер Навои номидаги СамДУ, 2001. – Б. 4-124; Cодиқова Ш. Б. Ўзбек тилида ҳурмат
маъносининг ифодаланиш усуллари: Филол. фан. номз. ...дис.
–
Тошкент: Алишер Навоий номидаги Тил ва
адабиёт институти, 2008. – Б. 4-123.
120
– Вой
кеннойижон
, бора
сиз
лар-да, минг йилда бир келипсизлар, қандай
бўлиб! – деди уй бекаси. – Асрор акам бир йилдан бери айтадилар “Туғилган
кунимда режиссёримиз билан рафиқаларини сенга албатта таништириб
қўяман”, деб
349
.
– Шошманг, шошманг... мен ҳақимда бунча тўлиқ маълумотни сиз
қаердан биласиз? – сўради Аббос.
– Демак, демак,
сиз.
..
– Сурайёни титроқ босди. – Илтимос,
сиздан
илтимос, эртага учрашайлик. Ҳозир ҳеч нарса
сўраманг,
илтимос, майлими?
Эртага кечки пайт,
–
Сурайёнинг юзига шашқатор ёшлар юмалаб туша
бошлади.
– Яхши, яхши, фақат йиғламанг, мени қўрқитманг, эртага қаерда
?!
– Матбуот уйининг рўпарасида
...
350
Ўзбек тилида вақтинча архаиклашган мурожаат сўзлар мавжуд бўлиб
(
бегим, маликам
каби), улар ҳозирги кунда ҳурмат маъносида ҳам нутқда ўз
ифодасини топади. Масалан:
Меҳмон кутмаганимда мен томон энгашиб, овозини пастлаб:
– Cарҳад ошиб келган... экан...
– Қаердан-қаердан?! – Мен овозимни кўтариб юборган эдим.
Меҳмон елкамга қоқиб, ўзига тортди:
–
Ҳай-ҳай, мирзо жаноблари, деворнинг ҳам қулоғи бор-а?
– Узр-узр, – дея ўзимни босиб олишга уриндим
351
.
Ушбу мисолда сўзловчи суҳбатдошнинг яқин қариндоши бўлишига
қарамай, уни
мирзо жаноблари
деб атамоқда. Бу каби мурожаат шакли
орқали уни секин гапиришга ундамоқда. Қуйида яна бир мисол келтирамиз:
– Жаннатим, ярашдикми, энди?
– ойисини қучоқлади Нодир. – Ёки
битта тандир деб…
– Гап тандирдамас, – ўғлининг гапини бўлди Адол хола. Отангнинг
тупроғи совимасдан ўзбилармон бўлганингга жаҳлим чиқади...
349
Ҳамро Абдунаби. Вақт дарёси.
–
Т.: O’zbekiston, 2009.
–
Б. 108.
350
Ҳамидова М. Алданганни алдама. – Т.: O’zbekiston, 2008. – Б. 176.
351
Мансур Мурод. Жудолик диёри.
–
Т.: Шарқ, 2006.
–
Б. 118.
121
– Хўп ойижон, иккинчи бундай қилмайман, – ялинди у, – Кечира
қолинг.
Бўпти, бу ёғига эҳтиёт бўл
352
.
Келтирилган мисолда йигит ўз онасини нутқ мақсади сари чорлаш,
нутқий таъсирчанликни ошириш учун унга
жаннатим
деб мурожаат қилади.
Қолаверса, суҳбатдош таклифига қатъий рад жавобини бермасдан,
сўзларни моҳирона танлаган ҳолда таклифни мулойимлик билан инкор этиш
ҳар икки тилда суҳбатдошга бўлган ҳурматни кўрсатади [6-илова]. Масалан,
sorry, it is beyond my power, sorry, that is simply can’t be done / Узр, бу менинг
қўлимдан
келишига аминмасман, кечирасиз, бунинг иложи бўлмаса керак деб
ўйлайман
каби.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, диалогик риторикада ҳурмат
маъносини ифода этувчи лисоний воситалар ҳар икки тилда кузатилади.
Инглиз тилида бу лисоний ҳодиса модал феъллар, ҳурмат маъносини
англатувчи сўзларнинг тилдаги ифодасида ўз аксини топади. Ўзбек тилида
эса қариндош-уруғчиликка доир сўзлар ва ҳурмат маъносининг ясалишида
ҳизмат қилувчи аффикслар ёрдамида нутқда намоён бўлади.
Суҳбатдошни мақташ орқали нутқий таъсир ўтказиш.
Маълумки,
мақташ
деганда, кишининг ёки нарсанинг яхши томонларини, ижобий
фазилатларини кўрсатиб гапирмоқ, яхши қилиб кўрсатмоқ назарда тутилади.
Мақтов маъносига эга жумлаларни нутқда қўллаш диалогик риторикада
ижобий баҳоланади. Олимларнинг таъкидлашича, тингловчиларга қарата
айтилган мақтов риторикада жуда катта аҳамият касб этади.
Уларнинг
ютуқларини, ижобий хислатларини холисона баҳолаш, мақтовга саҳий
бўлиш, ширин сўзлардан фойдаланиш нутқ мақсадини амалга оширишда
самарали натижаларга олиб келади. Тингловчининг яхши ишлар қилганлиги,
кўп натижага эришганлигини таъкидлаш ҳам шулар жумласидан. Бу эса
тингловчига
хуш
ёқади,
унда
мағрурланиш
ҳиссини
уйғотади.
Қийинчиликлар эвазига эришилган бахт ширин бўлишини ҳамда уларга
352
Ҳамидова М. Алданганни алдама. – Т.: O`zbekiston, 2008. – Б. 48.
122
ҳамманинг ҳаваси келаётганини ҳам қайд этиб ўтиш нутқ таъсирчанлигини
оширади
353
.
Америкалик катта тадбиркор, ёзувчи Наполеон Хиллнинг онаси ўлгач,
отаси уйига “янги она” олиб келади. Уйда онани ҳамма яхши кутиб олса-да,
кичик ёшдаги Наполеон қовоғини солиб, икки қўлини қовуштириб жаҳл
билан бир чеккада туради. Шунда отанинг: “Бу оиламиздаги энг тўполончи
шумтака” деган гапига ўгай она: “У тўполончи эмас, оилангиздаги энг ақлли
бола, фақат биз буни кўрсата олсак бўлди”, деб жавоб қайтаради. Муаллиф ўз
ҳаётидаги муваффақиятларининг асосий сабабчиси деб ўгай онасининг ушбу
сўзлари ҳамда кейинчалик ҳам унинг айтган мақтовлари деб билади
354
.
Диалогик риторикада мақташга оид мисоллар ҳам учрайди [7-илова].
Масалан:
“What kind of useless stupid mum am I?” she said.
“
You are the best ever
mum. Please don’t cry again
.
You will make your eyes go all red.” “Red eyes,
ropey neck, maudlin mood. What a mess! What have I got to show for my thirty-
three years, eh! Apart from my two lovely girls.”
“You do lots and lots of things.
You paint and you make beautiful clothes and you dance and you work at the
studio and – and –
…”
She pulled me close for a cuddle. I nestled against her
…
355
Келтирилган мисолда сўзловчи ўзидан нолиб йиғлаётган суҳбатдошни
уни мақташ орқали тинчланишга ундайди (
You are the best ever mum. Уou do
lots and lots of things. You paint and you make beautiful clothes and you dance
and you work at the studio –
Сиз энг зўр онасиз
.
Сиз кўп ишлар қиласиз.
Чиройли кийимлар тикасиз, рақсга тушасиз, студияда ишлайсиз). Қуйидаги
мисол ҳам шулар жумласидан:
“I am sorry… I was wrong.
I am proud to be your brother, no matter how it
looks.
Please, Acorn, I need you to promise me you won’t run away tomorrow if I
353
Габуниа З., Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. –
С. 13-32.
354
Хилл Н. Добейся успеха с помощью позитивного мировосприятия. – Минск: Попурри,
2007. –
C. 192.
355
Wilson J. The Illustrated Mum. – Great Britain: Cox & Wyman, 2000. – Р. 10.
123
go to school. Will you promise me that much?” …“I won’t run tomorrow,” he
muttered thickly…
356
”
Ўзбек тилида ҳам бу каби лисоний ҳодиса учрайди. Масалан:
Подшоҳнинг қариндошларини ўлдириб қочган киши бир неча муддат
ўтгандан сўнг подшоҳ ҳузурига қайтиб келди. Подшоҳ деди: “Ажаб
журъатлик киши экансанки, менинг олдимга шундай катта гуноҳ қилиб,
жазолашимдан қўрқмай келибсан?” У жавоб берди:
“Даргоҳингга қўрқмай
келишимнинг сабаби шуки, гарчи гуноҳим катта бўлса ҳам, сенинг
авфинг ундан ҳам каттароқдир.”
Подшоҳ бу сўзлардан кейин унинг
гуноҳини кечириб, инъомлар берди
357
.
– ... Сурайёхон, юринг, яхшиси холироқ бирор кафе ёки ресторанга
борайлик.
– Синамаган, билмаган эркак билан ресторанга боролмайман...
– …
Сиз зиёли, тушунган аёлсиз, мен ҳам...
Айтиб қўяй, суҳбатимиз
каттакон бир романга мавзу бўлади.
– Яхши фикр, унда қаерга олиб борай. “Қора аждар”гами,
“Дедеман”гами, “Зарафшон”гами
?
358
–
Энди Юсуфжон...
менга сенинг уйингдаги оддийлик ёқади. Мана шу
пиёла, мана шу ош еган лаган, мана шу келин ёпган нон ҳам жуда таниш.
Менга болалигимни, аямни, аяжонимни эслатди. Ўйлаб кўрсам, кўпдан
буён хонтахтада, бемалол ёнбошлаб, ҳеч ким билан дилдан ёзилиб, яйраб
суҳбатлашмаган эканман.
Рост гап, дўстим. Жон ўртоқ, йўқ дема, қизинг
ўғлим билан учрашсин, хоҳласанг ўзинг ҳам чақириб гаплаш...
–
Менга сенинг гапинг етади, ўртоқ. Сенга ишонаман. Сенинг боланг,
менинг болам...
–
Э, яшанг... гап деган бундай бўлибди… Чоршанба куни соат кечки
бешда циркнинг ёнида учрашув бўлади
359
.
356
Brooke P. Jake’s Orphan.
–
New York: Dorling Kindersley Publishing, 2000. – 194-195.
357
Хусайн Воиз Кошифий. Ахлоқи Муҳсин. – T.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2010.
–
Б. 65.
358
Ҳамидова М. Алданганни алдама. – Т.: O’zbekiston, 2008. – Б. 202.
359
Ўша манба. – Б. 73-74.
124
Ушбу мисолларда сўзловчилар суҳбатдошни мақташ орқали уларни
нутқ мақсади сари ундамоқдалар.
Юқоридаги таҳлиллардан маълум бўладики, мақташга оид лисоний
воситаларнинг нутқдаги ифодаси диалогик риторикада бир хил мақсадаларга
ҳизмат қилади.
Тадқиқотимиз мавзуси билан боғлиқ бўлган тўпланган мисоллар
таҳлилига кўра диалогик риторикада турли мавзуларга оид лисоний
воситаларнинг нутқда қўлланишига кўра фаоллик даражасини қуйидаги
расмда келтириб ўтамиз (4.1-расм):
1. Эл-юртнинг фикрини эслатиш
2. Насиҳат қилиш
3. Диний мавзуларда сўзлаш
4. Дуо қилиш
5. Ҳурмат қилиш
6. Илтимос қилиш
7. Эркалаш
8. Васият қилиш
9. Таом номларини эслатиш
10. Ваъда бериш
11. Қўллаб-қувватлаш
12. Ёлғон сўзлаш
13. Мақташ
1 . Иқтисодий мавзуда сўзлаш
4
1 . Қасам ичиш
5
1 . Қонун-қоидаларни эслатиш
6
1 . Тингловчида раҳм-шафқат
ҳисларини уйғотиш
7
7%
6%
5%
5%
5%
5%
4%
4%
8%
4%
3%
3%
2%
2%
2%
0%
11%
11%
10%
10%
13%
15%
Узбекский язык
Английский язык
8%
4 %
3%
2%
14%
5%
1%
3%
9%
14%
16%
0%
3%
1%
1%
3.1-расм. Инглиз ва ўзбек тилларидаги турли мавзуларга оид тил
бирликларининг диалогик риторикада қўлланишига кўра фаоллик
даражаси
125
Юқорида келтирилган расмдан маълум бўладики, инглиз тилида
ҳурмат қилиш
(16%),
илтимос қилиш
(14%),
қонун асосида
иш кўриш
га
(14%) оид лисоний воситаларнинг нутқдаги ифодасига кўра фаоллик
даражаси энг юқори ўринларни,
дуо қилиш
(1%),
эл-юртнинг фикри
масаласини эслатиш
(0%),
диний соҳага
доир лисоний воситаларнинг
нутқдаги ифодасига кўра фаоллик даражаси энг қуйи (1%) ўринларни
эгаллади.
Ўзбек тилида эса
эл-юртнинг фикри масаласини эслатиш
(13%),
панд-
насиҳат қилиш
(11%),
дуо қилиш
(10%)
, диний соҳага
(11%) доир
лисоний
воситаларнинг нутқда қўлланиш даражаси энг юқори фоиз кўрсаткичларига
эга бўлиб,
қасам ичиш
(2%),
қонун асосида иш кўриш
(2%)
билан алоқадор
лисоний воситаларнинг ифода этилиши энг қуйи фоиз кўрсаткичларни
эгаллади.
Юқоридаги таҳлиллардан кўринадики, диалогик риторикада турли
мавзуларга оид лисоний воситаларнинг нутқда ифода этилишига кўра фоиз
кўрсаткичлари икки тилда бир-биридан фарқланади. Ҳар икки тил
эгаларининг турли динга эътиқод қилиши, одоб-аҳлоқ қоидалари,
фарзандларга тарбия бериши, бир хил тушунчаларга турлича ёндашиши каби
омиллар уларнинг тилида, диалогик риторикада ҳам ўз аксини топади.
3.2. Диалогик риторикада ижобий ва салбий маънога эга бўлган
тил бирликлари
Тадқиқот ишининг юқоридаги бўлимларида диалогик риторикада
фақат ижобий маънони ифода этувчи лисоний воситалар (масалан,
мақташ,
эркалаш, қўллаб-қувватлаш
каби) таҳлилга тортилди. Диалогик риторикада
суҳбатдошни маълум бир фаолиятга ундашда салбий маънони англатувчи
лисоний воситалар ҳам қўлланади, бунда тил меъёрларининг бузилиш
ҳолатлари учрайди.
126
Инглиз тилида риториканинг ушбу тури
black rhetorics
(салбий ёки
айёр риторика) деб номланади
360
. Салбий ёки айёр риторика борасида
К. Бредемайернинг “Черная риторика” деб номланган асарида батафсил
маълумотлар келтирилган
361
. У ерда айтилишича, риториканинг ушбу турида
сўзловчилар ўз мақсадларини амалга оширишда вербал ва новербал
воситалардан максимал даражада фойдаланадилар. Улар мулоқот олиб
бориш қоидаларини ҳам бузадилар, ўз мақсадлари сари интилишда ҳеч
қандай чегарани билмайдилар. Айёрлик, маккорлик, ғирромликнинг ҳар
қандай туридан фойдаланиб кўрадилар. Ўз мақсадларига эришиш йўлида
суҳбатдошга зарар келтиришга ҳам тайёр бўладилар. Вазиятда ютиб чиқиш
учун ҳар қандай усул, стратегия, имкониятни ишга соладилар. Риториканинг
бу турида ҳис-ҳаяжоннинг авжига чиқиши, ҳиссиётларнинг юқори даражада
бўлиши, нутқ маданияти ва одоби қоидаларига риоя қилмаслик ҳолатлари
учрайди.
Диалогик риторикада ҳам юқорида қайд этилган ҳолатлар кузатилади.
Масалан, нутқий таъсирчанликни ошириш мақсадида сўзловчилар нутида
сўкиш, ҳақорат сўзларини қўллаш, қарғаш
лисоний ҳодисаси
ҳар икки тилда
ифода этилади. Улар суҳбатдошни сўкиш, ҳақорат қилиш орқали нутқ
мақсади сари чорлайдилар. Масалан:
“Let me go alone!”“Acorn, why? Let me talk to you.”“I got to run!”
“I am
coming after you. Where are you? …Come out of there! You little thieving
rascal!”
… “I was wrong, Tree, I see that now,” said Acon softly
362
.
Мисолда сўзловчи суҳбатдошни
уou little thieving rascal
(ўғривачча,
муттаҳам) деб ҳақоратлаб, уни тўхтатишга ҳаракат қилади. Қуйидаги мисол
ҳам шулар жумласидан:
“When I was a lad, I dived from the bridge and swam all the way across to
Dover.” “You never did,” challenged one of the mates. “I could do it now,” said
360
www.dr-bredemeier.de/black-rhetoric/
361
Бредемайер К. Черная риторика: Власть и магия слова.
–
М.: Альпина Бизнес Букс, 2005. —
224 с.
362
Brooke P. Jake’s Orphan.
–
New York: Dorling Kindersley Publishing, 2000. – 231-243.
127
Dawdley. “You couldn’t, Dawdley.”
“No? I will show you!” roared Dawdley.
“Goddamn your eyes, I will show you. Come on, let’s go to the bridge
.
363
”
Келтирилган мисолда сўзловчининг нутқида салбий маънога эга жумла
кузатилади (
goddamn your eyes).
Cўзловчи ўзининг рост сўзлаётганини
исботлаш мақсадида тингловчиларни кўприк томон юришга ундамоқда.
Ўзбек тилида ҳам мисол келтирамиз:
– Яна ўшами? Неча марта айтиш мумкин унга ишониб бўлмайди, деб?
– Яна бошладингми? Э, нима истайсан ўзи мендан? Мени ҳам,
Гулнозни ҳам тинч қўй. Жонга тегиб кетдинг. Синглингга уйланмайман
деганим учунми, ҳаммаси?
– Нималар деяпсан? Сарвинозни буёқда умуман алоқаси йўқ.
Тушундингми? Мен сенга бахт тилайман. Ўша Гулнозингни кўзлари ўйноқи,
сендан ташқари мингтасига ҳар хил ваъдалар берган.
–
Ғирт сурбет экансан-ку! Нима бошқа ҳеч нарса каллангга
келмадими? Йўқол кўзимдан. Аблаҳ.
– Ўртоқ. Менга ишон, ҳали ўзинг ҳаммасига гувоҳ бўласан.
–
Йўқол дедим.
– Майли, ўзинг биласан, – деб кетиб қолди Даврон
364
.
Келтирилган мисолда сўзловчи суҳбатдошга нисбатан ҳақорат
сўзларини ифодалаш орқали уни кетишга ундамоқда (
ғирт сурбет экансан-
ку, йўқол кўзимдан, аблаҳ, йўқол дедим)
.
Ҳар икки тилда сўкиш орқали суҳбатдошга таъсир қилиш, асосан,
эркаклар нутқида кузатилади. Инглиз аёллари нутқида ҳам сўкиш ифода
этилса-да, ўзбек аёллари нутқида мазкур лисоний ҳодиса қарғаш орқали
ифодаланади. Маълумки, қарғаш бировга ёмонлик, бахтсизлик ёки ўлим
тилаб, қарғиш сўзларини айтиш деб изоҳланади
365
. Фикримизни қуйидаги
мисол орқали изоҳлаймиз:
– ... Унсурлар дадамни ўлдирсин-да, сиз уларни дуо қилинг?!
363
Gavin J. Coram Boy. – Great Britain: Egmont, 2000. – Р. 72.
364
http://muloqot.uz/blogs/42388/6395/
365
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2008. Ж. 5. – Б. 255.
128
...Онаси илтижоларини айтиб, юзига фотиҳа тортди, ўрнидан турди.
–
Мени онам десанг
, – деди қатъият билан, –
отангнинг йўлидан
бормайсан! Борсанг, оқ сутимни кўкка совураман. Ўлсам гўримда тик
тураман!
Соат бирпас серрайиб турди-да, уйдан чиқиб кетди. Жинни бўлиб
қолганми, онаси
?!
366
Ушбу мисолда она ўз ўғлини отаси қилган ишни қилмасликка ундар
экан, унинг нутқида қарғиш ифодаланган жумлалар кузатилади (
Борсанг, оқ
сутимни кўкка совураман. Ўлсам гўримда тик тураман!
). Мазкур жумлалар
ҳам салбий маънога эгалиги билан характерланади
.
Қарғиш маъносига эга тил бирликлари ўзбек тилида жуда узун
жумлаларда ҳам ифода этилади. Инглиз тилида эса бу каби лисоний ҳодиса
сўкиш маъносига эга жумлаларда ҳам намоён бўлиши мумкин.
Диалогик риторикада
тингловчини қўрқитиш, дўқ қилиш орқали ҳам
уни нутқ мақсади сари чорлаш ҳолати учрайди. Масалан:
“We must run,” he said. “Let us go toward Ben Alder. It is a wild, empty
mountain with hills and hollows. If we get there before morning, we may be safe.”
“But Alan,” I cried, “that will lead us across the path of the soldiers!”
“I know that,” he said.
“But if we turn to Appin, we shall be two dead men.
Now, David, hurry up.”
My heart was bursting.
Only the fear of Alan made me go on
367
.
Келтирилган мисолда сўзловчи суҳбатдошни
If we turn to Appin, we
shall be two dead men
(агар Аппин тарафга юрсак, икки мурдага айланамиз)
деб қўрқитади. Унинг бу сўзлари суҳбатдошни Бен Алдер
тоғи томон
юришга ундайди. Қуйидаги мисол ҳам шулар жумласидан:
“
Remember,” said Grandos. “We must stand together. If you attack me in
your newspaper, I will sell my business in the foreign markets… You will lose your
power.”
“And don’t forget,” said Markoi. “If you don’t share your business with
366
Ҳошимов Ў. Ҳадикли тушлар. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 2002. – Б. 31.
367
Stevenson R.L. Kidnapped. – England: Longman, 1993. – Р. 70.
129
me, I will distroy you in my newspaper
.” “Destroy me?”
“I could destroy all
Ronda in seven days
.
368
”
Ўзбек тилида ҳам бу каби ҳолат учрайди. Масалан:
– ...
Билиб қўй, шу пайтгача, менинг гапимни ҳеч ким икки қилмаган.
Мен сенинг изингдан шу ергача келдим. Аҳмоқ бўлиб қайтиб кетмайман.
Сен эса... ё пулларингни қайга беркитганингни айтасан ёки баҳоргача шу
ерда ётасан...
Турсунали яланғоч ҳолда музлаб ўлишини тасаввур қилиб, даҳшатдан
титраб кетди.
– Айтаман, – деди жон талвасасидаги одамнинг овози билан
369
.
Мисолдан кўринадики, сўзловчи суҳбатдошни қўрқитиш орқали уни ўз
мақадлари сари чорлайди.
Қуйида яна мисоллар келтирамиз:
“What did she mean?” “It is mystery to me, my little love.” “Did you see?
Did you see? That woman fell. Do you think she was hurt? Did she call your
name? Shouldn’t we go back?” “No, not mine… her daughter was there soon
enough.”“How do you know that was her daughter?”
“Enough of that, you brat!
For pity’s sake, will you shut that mouth of yours and stop your prattling.”
The
boy recoiled as if he had burnt and scrambled away like some poor animal
370
.
“Al says he needs more power,” I told him, breathing hard... I grinned.
“
Boy! Quit your daydreaming and get back to work!”
Mr. Gunderson
thundered at me. I scrambled as fast as I could
371
.
Мисолларда сўзловчилар
shut that mouth of yours
(овозингни ўчир);
quit
your daydreaming and get back to work
(хаёлпарастликни йиғиштириб, ишга
жўна) деб дўқ қилиш орқали суҳбатдошни маълум бир фаолиятга
ундайдилар. Ўзбек тилида ҳам бу каби ҳолат учрайди. Масалан:
– Қиммат холанинг ўғлиман, отам ўлиб кетганлар.
368
Daphne du Maurier. The Birds and Other Stories.
–
United Kingdom: Longman, 1993. – 49-50.
369
Тохир М. Шайтанатнинг жин кўчалари.
–
Т.: Янги аср авлоди, 2012.
–
Б. 160.
370
Gavin J. Coram Boy. – Great Britain: Egmont, 2000. – Р. 319.
371
Brooke P. Jake’s Orphan.
–
New York: Dorling Kindersley Publishing, 2000. – Р. 48.
130
– Э-э, шундайми, отанг ўлиб кетган бўлса, сени ўзим уйлантириб
қўяман... Мана шу қиз сеники...
Йигитнинг қони қайнаб, унинг ёқасига ёпишибди...
– Агар мана шу қизни олмасанг, энангни қайтиб кўролмайсан, –
дебди раис.
... Хуллас, бир ҳафтадан кейин Сафарбой тўй-томоша билан ўша
сулувга уйланибди
372
.
Келтирилган мисолда сўзловчи суҳбатдошга дўқ қилиш орқали
(
Агар
мана шу қизни олмасанг, энангни қайтиб кўролмайсан
) уни маълум бир
фаолиятга ундаши кузатилади. Яна бир мисол келтирамиз:
– Хўп. Шавкат ака, анув Мадина қанақа қиз? Адаси борми? – Саида
аста эрини қучди.
– Буни Ҳадича опадан сўра, – хохолади Шавкат, – лекин ёмонмас,
жуда текис нарса.
– Ҳо, нарсамиш, нега сўлагингиз оқади, тағин...
–
Стоп, стоп, мени тергашларини ёқтирмайман. Ҳатто ота-
онамга ҳам, –
Шавкат жаҳлдан титраб кетди.
– Шуни унутма, сен
менинг хотинимсан, сенинг ҳар қадамингни мен назорат қиламан, лекин
сен бундай қилмайсан. Чунки сен менинг мулкимсан
...
Тушундингми?
Бошқа бу мавзуга қайтмаймиз...
Саида жимгина унга эргашди.
..
.373
Мисолда эр ўз хотинига дўқ-пўписа қилиш орқали уни
сен менинг
мулкимсан; сенинг ҳар қадамингни мен назорат қиламан, лекин сен бундай
қилмайсан
каби жумлаларни ифода этиш орқали ўз мақсади сари чорламоқда.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, диалогик риторикада ҳар икки тилда
нутқ маданияти қоидаларидан четлашиш ҳолати кузатилади. Бунда сўкиш,
ҳақорат сўзларини қўллаш,
қарғаш, қўрқитиш, дўқ қилишга оид лисоний
воситаларни нутқда қўллаш орқали нутқ таъсирчанлиги ортади. Аксарият
ҳолатларда инглиз аёллари нутқида сўкишга оид лисоний воситалар, ўзбек
аёллари нутқида қарғиш маъносига эга жумлалардан фойдаланилади.
372
Ҳамро Абдунаби. Вақт дарёси.
–
Т.: O`zbekiston, 2009.
–
Б. 78.
373
Ҳамидова М. Алданганни алдама. – Т.: O`zbekiston, 2008. – Б. 81.
131
Учинчи боб бўйича хулосалар
Диалогик риториканинг лингвомаданий жиҳатлари борасида олиб
борилган тадқиқот бўйича қуйидаги хулосаларни келтирамиз:
1. Диалогик риторика нутқий таъсирчанликка эришишда қўлланувчи
энг фаол мавзулар ҳар икки тилда мавжуд бўлиб, уларга оид лисоний
воситалар нутқда қўлланилишига кўра ўзига хос умумий ва миллий
хусусиятларга эга.
2. Диний соҳага оид лисоний воситалар нутқ таъсирчанлигини
оширишга ҳизмат қилиши билан характерланади. Ҳар икки тилда
Худо / God
сўзлари нутқда қўлланилади. Ўзбек тилида
Худо
сўзи
Аллоҳ,
Яратган эгам
,
Парвардигор, Тангри
, инглиз тилидаги
God
сўзи эса
Lord
каби синонимик
қаторларга эга. Инглиз тилида
Исо пайғамбар
номи,
Библия
китобидаги
маълумотлар, ўзбек тилида эса
дўзах, Қуръон, Ҳадис
,
жаннат
,
суннат
каби
сўзлар орқали ифода этилади.
3. Диалогик риторикада дуо қилишда ҳам ҳар икки тилда
Худо, Аллоҳ,
Парвардигор / God
,
Lord
сўзлари қўлланади (
God save
you, God bless
you /
Худо сени ўз паноҳида асрасин
,
Худо сени ярлақасин
). Инглиз тилида
уларнинг диний эътиқодига кўра Авлиё ота номини тилга олиб дуо қилиш
(
оur Father bless you
), ўзбек тилида тингловчининг шахсий ҳаётига алоқадор
мавзуларда дуо қилиш (
бола-чақангнинг роҳатини кўр, орзу-ниятларингга
ет, яхши жойлардан ато қилсин
) орқали нутқий таъсирчанликка эришилади.
4. Инглиз ва ўзбек тилларидаги диалогик риторикада васият қилиш
нутқ таъсирчанлигининг ошишига ҳизмат қилади. Инглиз тилидан фарқли
ўлароқ, ўзбек тилида васият қилиш жараёнида тингловчи шаънига узундан-
узун дуолар ўқилади, ижобий тилаклар билдирилади, панд-насиҳат
қилинади. Инглиз тилида эса фикр лўнда ва қисқа ифодаланади. Васиятни
тўлиқ амалга ошириш шарт, деган қарашларга ҳар икки халқ тўлиқ амал
қиладилар.
5. Панд-насиҳат қилиш ҳам диалогик риторикада муҳим аҳамият касб
этади. Бунда инглиз тилида cуҳбатдошга ўзларини инглиз жаноби ва
132
хонимларига хос тутишлари лозимлиги борасидаги фикрлар эслатиб
турилади. Ўзбек тилида эса одоб-ахлоққа, оила, ота-она, фарзандлар
олдидаги бурч ҳамда вазифаларни бажаришга ундовчи фикрлардан кенг
фойдаланилади.
6.
Ўзбек тилида дуо ўқиш, васият ҳамда панд-насиҳат қилишда
жумлалар узундан-узун тузилади. Инглиз тилида эса улар қисқа шаклга
эгалиги билан характерланади.
7. Ушбу тиллардаги далогик риторикада Худо номи билан қасам
ичилади
(
Lord knows, I swear by almighty God / тегсам, Худо урсин, Худо
ҳаққи
). Лекин христиан дини эътиқодида бўлган инглиззабонлар нутқида
Юпитер ҳаққи, осмонлар ҳаққи, барча авлиёлар ҳаққи
каби, ислом дини
эътиқодида бўлган ўзбек халқи тилида эса,
Каломулло урсин, Қуръон урсин
каби лисоний воситалар ифода этилади. Ўзбек тилида бўрттириш стилистик
воситаси орқали қасам ичиш (
ёлғон айтсам ёрилиб ўлай),
инглиз тилида эса
онанинг гўрини
ҳам ўртага қўйиб қасам ичиш ҳолати учрайди.
8. Диалогик риторикада cуҳбатдошга хуш ёқадиган ишларни
бажаришга ваъда бериш орқали уни ундаш, ишонтириш лисоний ҳодисаси
учрайди. Бунда
I
will take the moon for you / ойни олиб бераман, I will never be
Romeo / отимни бошқа
қўяман
каби бир маънога эга жумлалар мазкур
тилларда ифода этилади. Инглиз тилида
words of gentleman,
ўзбек тилида эса
йигитлик сўзим
каби бирикмаларнинг ваъда беришда қўлланиши мазкур
тиллардаги диалогик риториканинг миллийлик хусусиятини намоён қилади.
9. Инглиз тилида
please
, ўзбек тилида
илтимос
сўзларини чўзиқ
талаффуз қилиш орқали нутқ таъсирчанлиги ортади. Инглиз тилида атоқли
исмлар олдидан ҳурмат маъносини ифода этувчи сўзлар қўлланилиши, модал
феълларнинг сўроқ шаклидаги ифодаси нутқ таъсирчанлигини янада
оширади. Ўзбек тилида эса, мурожаат қилинаётган шахснинг исми ёки
қариндош-уруғчилик маъносига эга сўзлар олдига
жон
сўзини илтимос,
ялиниш оҳангида ифодалаш (
жон амаки, жон Алишер
каби) орқали нутқий
таъсир кучаяди.
133
10. Тадқиқ этилаётган тилларда пул бирлигининг аниқ миқдорини
(инглиз тилида
доллар
ёки
фунт стерлинг
, ўзбек тилида
доллар
ёки
сўм
)
нутқда қўллаш орқали cуҳбатдошни нутқ мақсади сари чорлаш осонлашади.
11. Инглиз тилида
fish, apple, pudding, beer
, ўзбек тилида
қўлбола ош,
кўксомса, чой
каби миллий таом ва ичимликлар номларини нутқда қўллаш
нутқий таъсирчанликни оширади.
12. Қўллаб-қувватлаш орқали cуҳбатдошга таъсир қилишда уни
қўрқмасликка, ботир бўлишга ундаш ҳолати ҳар икки тилга хосдир. Лекин
ўзбек тилида
қўллаб-қувватлашда мақоллардан ҳам ўринли
фойдаланилади.
13. Атрофдаги кишилар нима дейди? деган маънога эга жумлалар,
асосан, ўзбек тилида қўлланади. Бу эса Шарққа хос бўлган оммалашиш ва
Ғарбда хукм сурувчи индивидуалликка оид икки хил назариянинг диалогик
риторикага бўлган таъсири ҳамда икки халқ маданиятида
ор-номус, уят,
андиша, ибо, ҳаё
каби
тушунчаларга бўлган эътиборнинг турлича эканлиги
билан изоҳланади.
14. Қонун-қоидаларни cуҳбатдошга эслатиб ўтиш ҳар икки тилдаги
диалогик риторикада учрайди (
you have no right / ҳаққинг йўқ
). Инглиз тилида
I will call the police
(полиция чақираман) жумласидан фойдаланилади. Лекин
ўзбек халқи маданиятида
андиша, уят, ор-номус, муросаю мадора
каби
тушунчаларга бўлган катта эътибор ушбу лисоний ҳодисанинг кенг
қўлланишига тўсқинлик қилади.
15. Суҳбатдошнинг ҳиссиётларига таъсир қилиш орқали нутқ сўзлаш
ҳар икки тилдаги диалогик риторикада учрайди. Бунда сўзловчилар қийин
вазиятда қолганликларини қайд этадилар, ўзларини бечораҳол қилиб
кўрсатадилар, уларнинг хатти-ҳаракатларида йиғлаш каби новербал восита
ифода этилади. Инглиз тилидан фарқли ўлароқ ўзбек тилида суҳбатдош
шаънига узундан-узун дуо қилиниб, ижобий тилак билдирилади.
16. Яхшилик йўлида айтилган ёлғон ҳамда эвфемизм лисоний ҳодисаси
диалогик риторикада ижобий баҳоланади. Тадқиқ этилаётган тилларда
мазкур лисоний ҳодиса cуҳбатдошга бўлган ҳурмат тушунчаси билан боғлиқ
134
ҳолда ифодаланади. Ўзбек тилида эса у андиша, муросаю мадора, уят каби
тушунчалар билан ҳам чамбарчас боғлиқ бўлади.
17. Диалогик риторикада эркалашга оид лисоний воситалар нутқ
мақсадини амалга оширишда ҳизмат қилади. Ушбу тилларда бир маънони
англатувчи сўзларда эркалаш ифода этилади (
honey / асалим, dear / азизим
каби). Лекин инглиз тилида
my young lady, my gallant gentleman,
ўзбек тилида
акажон, опоқижон, амакижон, ўргилиб кетай, гиргиттон бўлай
каби
эркалашга оид лисоний воситаларнинг нутқдаги ифодаси тилларнинг
миллийлик жиҳатларини намоён этади.
18. Диалогик риторикада суҳбатдошга бўлган ҳурматни ифода этиш ижобий
баҳоланади. Инглиз тилида ҳурмат маъносига эга сўзлар атоқли исмлар олдидан
қўлланилади, ўзбек тилида эса мазкур лисоний ҳодиса аффиксларнинг исмларга
қўшилиб келиши билан ифодаланади (
Mrs. Brown / Бобуржон
). Ўзбек тилида
қариндош-уруғчиликка доир сўзларга маълум бир аффиксларни қўшиш орқали
ҳурмат маъноси ифода этилади (
дадажон, ойимлар
). Инглиз тилида модал
феълларнинг ифодаси ҳам ҳурматни ифода этади (
You will, won’t you? / Will you eat
your food?)
.
19. Диалогик риторикада мақташ ҳар икки тилда ифода этилади. Мазкур
лисоний ҳодиса ушбу тилларда бир хил мақсадларга ҳизмат қилади.
20. Риторикада дуо қилиш, васият қилиш, панд-насиҳат қилиш, қасам ичиш,
ваъда бериш, илтимос қилиш, иқтисодий жиҳатдан қизиқтириш, таомлар номини
эслатиш, қўллаб-қувватлаш, қонун-қоидаларни қайд этиш, эл-юртнинг фикрини
инобатга олиш, тингловчининг раҳмини келтириш, ёлғон сўзлаш, эркалаш, ҳурмат
қилиш, мақташ ҳамда динга оид мавзуларга доир лингвистик воситаларнинг нутқда
қўлланишига кўра фаоллик даражаси тадқиқ этилаётган тилларда бир-биридан
фарқ қилиши билан характерланади.
21. Ҳар икки тилда сўкиш, ҳақорат сўзларини қўллаш,
қарғаш, қўрқитиш,
дўқ қилиш орқали нутқий таъсирчанлик ортади. Инглиз ва ўзбек эркаклари нутқида
сўкишга оид жумлалардан ҳам фойдаланилади. Инглиз аёллари нутқида ҳам ушбу
лисоний ҳодиса учрайди, ўзбек аёллари нутқида, асосан, қарғашга оид жумлалар
қўлланган.
135
УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР
Тадқиқотимиз жараёнида ўтказилган таҳлиллар бўйича қуйидаги
хулосаларга келинди:
1. Нотиқлик санъати Ғарбда софистлар нутқидан, Шарқда эса воизлар
нутқидан бошланган. Риторика ўзига хос тарихий босқичларга эга бўлиб, у
вақтлар давомида шаклланиб бориши билан характерланади. Риторика
ошкора нутқ сифатида талқин этилса-да, ҳар қандай нутқ, жумладан,
диалогик нутқ ҳам риториканинг ўрганиш объекти бўлиб хизмат қилади.
2. Нутқ таъсирчанлигини ортишига ҳизмат қилувчи лисоний воситалар
тадқиқ этилаётган тилларнинг фонетик, морфологик, лексик, синтактик
сатҳларида ўзига хос ўхшаш ва фарқ қилувчи хусусиятларга эгалиги билан
характерланади. Нутқ таъсирчанлигининг ортиши ўзбек тилида аксарият
ҳолларда аффиксация ҳодисасига таянади. Инглиз тилида эса модал
феълларнинг нутқда фаол қўлланиши кузатилади. Инглиз тилида ҳурмат,
ўзбек тилида эса ҳурмат ва қариндош-уруғчилик маъносини ифода этувчи
тил бирликлари ушбу мақсадларга ҳизмат қилади.
3. Диалогик риторикада парафонетик ва паракинетик воситалар тадқиқ
этилаётган тилларда ўзига хос миллий ва умумий жиҳатларга эгалиги билан
характерланади. Инглиз ва ўзбек тилларида хатти-ҳаракатлар ҳурмат
тушунчаси билан боғлиқ равишда ифода этилади. Шунингдек, ўзбек тилида
улар уят, андиша, ибо ва ҳаё каби тушунчалар билан боғлиқ равишда ҳам
намоён бўлади. Дуо қилишга оид ҳаракатлар ҳам мазкур тилларда
фарқланади.
4. Диалогик риторикада инглиз ҳамда ўзбек эркак ва аёллари нутқи
ўртасида фарқланиш ҳодисаси мавжуд. Инглиз эркак ва аёллари нутқий
этикет формулаларига доир, ўзбек эркак ва аёллари эса қариндош-уруғчилик,
дин, одоб, аҳлоқ, уят ва андиша тушунчалари билан алоқадор бўлган тил
бирликларидан аксарият ҳолларда фойдаланадилар.
136
5. Диалогик риторикада дуо қилиш, васият қилиш, панд-насиҳат
қилиш, қасам ичиш, ваъда бериш, илтимос қилиш, иқтисодий жиҳатдан
қизиқтириш, таомлар номини эслатиш, қўллаб-қувватлаш, қонун-қоидаларни
қайд этиш, эл-юртнинг фикрини инобатга олиш, тингловчининг раҳмини
келтириш, ёлғон сўзлаш, эркалаш, ҳурмат қилиш, мақташ ҳамда динга оид
мавзуларга доир лингвистик воситаларнинг нутқда қўлланишига кўра
фаоллик даражаси тадқиқ этилаётган тилларда бир-биридан фарқ қилиши
билан характерланади.
Инглиз тилида
ҳурмат қилиш
,
илтимос қилиш
,
қонун асосида
иш
кўриш
га
доир лисоний воситалар нутқ таъсирчанлигининг ошишида энг фаол
қўлланиши билан,
дуо қилиш
,
эл-юртнинг фикри масаласини эслатиш, диний
мавзулар
га оид лисоний воситалар
эса
диалогик риторикада
энг кам
қўлланиши билан характерланади. Ўзбек тилида эса
эл-юртнинг фикри
масаласини эслатиш
,
панд-насиҳат қилиш
,
дуо қилиш, диний мавзуларга оид
лисоний воситалар нутқда ифода этилишига кўра
энг юқори даражаларни,
қасам ичиш
,
қонун асосида иш кўриш
билан алоқадор лисоний воситалар
нутқда ифода этилишига кўра энг қуйи даражаларни эгаллади.
6. Риторикада салбий маънога эга лисоний воситалар ҳар икки тилда
сўкиш, ҳақорат қилиш, қўрқитиш, дўқ қилиш, ўзбек тилида эса қарғаш
маъноларига эга жумлалар орқали нутқда намоён бўлади.
7. Риторик аспектда лисоний воситаларнинг мазкур тиллардаги айрим
жиҳатлари бир-бирига ўхшамаслигининг сабаби – ушбу тил эгаларининг
яшаш шароити, географик жойлашиши, тарихи, диний қарашлари,
маданияти, урф-одатлари, миллий қадриятлари, характери, таомлари,
фарзандларига тарбия беришда қаратиладиган асосий жиҳатлари, улар
яшайдиган ҳудуднинг ички қонун-қоидалари ва шу каби бошқа омилларнинг
турлича эканлиги, энг асосийси, уларнинг
маданият
тушунчасини қай тарзда
талқин қилишлари билан изоҳланади. Бундай ҳодиса тил ва маданият
ўртасида ўзаро боғлиқлик мавжудлигини яна бир бор тасдиқлайди.
137
8. Турли тиллар тизимида диалогик риторика ўзига хос аёл ҳамда
эркаклар нутқи хусусиятлари, лингвокультурологик жиҳатларига эгалиги,
унда турли лисоний ва нолисоний воситаларнинг ифодаланиши билан
характерланади. Шу нуқтаи назардан риториканинг лингвомаданий
хусусиятлари ҳамда унда лисоний ва нолисоний воситаларнинг аҳамияти
бир-бирига қардош бўлган ва қардош бўлмаган тилларда таржимашунослик,
этнолингвистика ва қиёсий тилшунослик йўналишларида қиёсий тадқиқ
этилиши мумкин.
Риторика тарихий категориядир, давр ўзгарса, у ҳам ўзгариб,
шаклланиб боради ва унинг тарихий тараққий этиш жараёни турли
маданиятлар тизимида ўзига хосдир. Шу нуқтаи назардан риторик
аспектнинг динамикаси турли тиллар доирасида қиёсий тадқиқ этилиши
мумкин.
Риторика ижтимоий ҳодиса бўлиб, у турли ижтимоий гуруҳлар ва
шароитларда ўзига хос хусусиятларга эгалиги билан характерланади ва бу
уни социолингвистика нуқтаи назаридан турли тиллар тизимида қиёсий
тадқиқ этиш мумкинлигини тақозо этади.
Барча нутқ турлари риториканинг ўрганиш объекти ҳисобланади. Бу
эса, сиёсий, харбий, диний ва шу каби бошқа хусусий риторика турларини
бир-бирига қардош бўлган ва бўлмаган тиллар доирасида тадқиқ этилиши
мумкинлигини кўрсатади.
138
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
I. Ўзбек тилида
1.1. Илмий адабиётлар
1.
Каримов И. Ўзбекистон Мустақилликка эришиш остонасида
. –
Т.:
Ўзбекистон, 2012.
–
Б. 20.
2.
2017-2021
йилларда
Ўзбекистон
Республикасини
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар
стратегиясини «Ҳалқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили»да амалга
оширишга оид Давлат дастурини ўрганиш бўйича илмий-услубий рисола. –
Т.: Маънавият, 2017. – Б. 190-203.
3.
Аасамаа И. Яхши фазилат инсонга зийнат. – Т.: Ўзбекистон, 1975. –
173 б.
4.
Абдуазизов А. Тилшунослик назариясига кириш.
–
Т.: Шарқ, 2010.
–
Б. 144.
5.
Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши.
–
Т.:
Фан, 1983.
–
Б. 3-88.
6.
Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивликни ифодалашнинг
синтактик усули.
–
Т.: Фан, 1987.
–
Б. 76.
7.
Акобиров С. Нутқ маданияти ва норматив луғат.
–
Т.: Ўзбекистон,
1977.
–
Б. 6.
8.
Арипова А.Ҳ. Нотиқлик нутқининг лисоний-услубий воситалари:
Филол. фан. номз. ...дис.
–
Тошкент: ЎзР ФА, Алишер Навоий номидаги Тил
ва адабиёт институти,
2002.
–
Б. 53-170.
9.
Базарова М.М. Ўзбек тилидаги ижобий истак мазмунини ифодаловчи
нутқий бирликларнинг лисоний хусусиятлари (дуолар ва нутқий этикетлар
асосида): Филол. фан. номз. ...дис.
–
Тошкент: Низомий номидаги ТДПедУ,
2007.
–
Б. 67.
139
10.
Бакаева М.К. Англия, АҚШ адабиётидан ўзбек тилига шеърий
таржима ва қиёсий шеършунослик муаммолари: Филол. фан. док. ...дис.
–
Тошкент: Ф. Хўжаев номидаги БДУ, 2004. – Б. 102.
11.
Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М., Умурқулов Б. Ўзбек
нутқ маданияти очерклари.
–
Т.: Фан, 1988. – Б. 105.
12.
Бегматов Э., Маматов А. Адабий норма назарияси. 1-қисм. – Т.:
Наврўз, 1997. – Б. 14-22.
13.
Бегматов Э., Маматов А. Адабий норма назарияси. 3-қисм. – Т.:
Самарқанд вилоят босмахонаси, 1999. – Б. 23.
14.
Бегматов Э., Жиянова Н. Нутқ маданияти асослари.
–
Т.: Фан,
2006. – Б. 64-76.
15.
Bekmirzayev N. Notiqlik asoslari.
–
T.: Yangi nashr, 2008. – Б. 10.
16.
Бекмирзаев Н. Нотиқ ва нутқ.
–
T.: Наврўз, 2015. – Б. 11-39.
17.
Жалилов Ҳ. Ижтимоий фан ўқитувчиларининг нотиқлик санъати.
–
Монография.
– T.: Ўзбекистон, 1987. – 32 б.
18.
Жалилов Ҳ. Нотиқлик санъати.
–
T.: Ўзбекистон, 1976. – Б. 13-68.
19.
Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.
–
T.: Ўзбекистон, 1982.
–
Б. 3-38.
20.
Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.
–
T.: Ўқитувчи, 1982.
–
Б.
6-137.
21.
Йўлдошев Б. Бадиий нутқ стилистикаси.
–
Самарқанд: СамДИ,
1982.
–
Б. 74.
22.
Йўлдошева М. Муваффақият калити. Расмий муомала маданияти,
яхши таассурот уйғотиш йўллари, раҳбарлик санъати. –Т.: Yangi asr avlodi,
2004.
– Б. 29-35.
23.
Кайковус. Қобуснома. – Т.: Истиқлол, 1994. – Б. 141.
24.
Кривелев И.А. Лекторнинг нотиқлик санъати.
–
Т.: Ўзбекистон,
1980. – Б. 5-15.
25.
Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси.
–
Т.: Фан, 1990.
–
Б.
18-26.
140
26.
Маматов А.Э. Нутқ маданияти ва тил нормасига оид терминлар ва
тушунчалар изоҳи.
–
Т.: Bayoz, 2014.
–
Б. 16-22.
27.
Маҳмудов Н. Ўқитувчи нутқ маданияти.
–
Т.: Алишер Навоий
номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси, 2007.
– Б. 20-157.
28.
Маҳмудов Н. Тилимизнинг тилла сандиғи.
–
Т.: Ғафур Ғулом
номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2012.
–
Б. 135-141.
29.
Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. – Т.: Фан,
1976. – Б. 45.
30.
Михневич А.Е. Лекторнинг нотиқлик санъати.
–
Т.: Ўзбекистон,
1979.
–
Б. 13-44.
31.
Мукаррамов М. Илмий услубнинг экстралингвистик белгиларига
доир // Лексика, стилистика ва нутқ маданияти масалалари илмий асарлар
тўплами. – Тошкент, ТДПедИ, 1980. – Б. 23.
32.
Муҳаммад Содиқ Қошғарий. Яхши кишилар одоби.
–
Т.: Янги аср
авлоди, 2002. – Б. 8-13.
33.
Муҳаммаджонова Л.А. Нотиқлик санъати.
–
Т.: Мирзо Улуғбек
номли ЎзМУ босмахонаси, 2007.
–
Б. 54.
34.
Омонов Б.А. Сиёсий етакчи нутқ маданиятининг жамиятни
демократлаштириш жараёнларига таъсири: Сиёсий фан. номз. ...дис.
автореф. – Тошкент: ЎзР Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиши
академияси, 2004. – Б. 3-7.
35.
Омонов Б.А. Сиёсий етакчининг нотиқлик маҳорати. –
Монография. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 91 б.
36.
Пўлатов И., Аҳмедова Ҳ. Нутқ маданияти усуллари. – Т.: Fan va
texnologiya, 2008. – Б. 27.
37.
Расулов Ҳ., Свирский С. Лекторнинг нотиқлик санъати
–
Монография. –T.: Ўзбекистон, 1978. – 39 б.
38.
Раупова Л.Р. Диалогик нутқнинг дискурсив талқини. – Т.: Фан,
2011. – Б. 27.
141
39.
Cабрина Б. Этикетнинг олтин китоби. – Т.: Янги аср авлоди, 2010.
– 291 б.
40.
Сабрина Б. Жамоат этикети. – T.: Янги аср авлоди, 2011. – Б. 25.
41.
Cаидхонов М.М. Новербал воситалар ва ўзбек тилида уларнинг
ифодаланиши: Фил. фан. номз. ... дис. – Тошкент: АнДУ 1993. – 158 б.
42.
Саломова Ҳ.Ю. Шарқ ва Ғарб аёли: Кеча ва бугун// Шарқ ва Ғарб
аёли: Кеча ва бугун: Илмий-амалий анжуман материали.
–
Тошкент, ТДШИ,
2013.
–
Б. 131-133.
43.
Самигова Х.Б. Инглиз ва ўзбек тилларида эркалаш функционал-
cемантик майдони: Филол. фан. номз. ...дис.
–
Тошкент: ЎзДЖТУ, 2010. –
19-123 б.
44.
Сатторов Э.Н. Омадга эришиш психологияси.
–
Т.: Ғафур Ғулом
номидаги нашриёт матбаа ижодий уйи, 2014.
–
Б. 50-79.
45.
Сафо Очил. Инсон зийнати одобдур.
–
Т.: Ўқитувчи, 1996. –
198 б.
46.
Cодиқова Ш.Б. Ўзбек тилида ҳурмат маъносининг ифодаланиш
усуллари: Филол. фан. номз. ...дис.
–
Тошкент: Алишер Навоий номидаги Тил
ва адабиёт институти, 2008. – Б. 4-123.
47.
Тешабоева Д.М. Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ
маданияти аспектида тадқиқи (ЎзР ОАВ мисолида): Филол. фан. док. ...дис.
–
Тошкент: ЎзДЖТУ, 2012.
–
Б. 212.
48.
Тешабоева Д.М. Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ
маданияти аспектида тадқиқи (ЎзР ОАВ мисолида): Филол. фан. док. ...дис.
автореф.
–
Тошкент: ЎзДЖТУ, 2012.
–
Б. 15-36.
49.
Тўлаганова Т.М. Адаб дурдоналари ва ахлоқ. – Т.: Ёзувчи, 1999. –
20 б.
50.
Тўраева О. Оилавий ҳаёт этикаси ва психологияси. – Т.: Ўқитувчи,
1990. – 222 б.
51.
Усмонов М. Одобнома. – Т.: ФАН, 1991. – 164 б.
142
52.
Usmonov S. Yuristning nutq madaniyati.
– T.: O`zbekiston faylasuflari
jamiyati nashriyoti, 2007.
–
Б. 37-42.
53.
Файзиева Н.А. Инглиз тилини ёритишга оид дидактик матнлар
ифода воситаларининг эволюцияси ва замонавий технологиялар яратган
имкониятлар: Филол. фан. магистри ...дис.
–
Тошкент: ЎзДЖТУ, 2001.
–
Б. 4.
54.
Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили
стилистикаси. – T.: Ўқитувчи, 1983. – Б. 231-244.
55.
Қосимов Э.Й. Шифокорнинг нутқ маданияти ва бемор билан
мулоқот санъати. – T.: Шарқ, 2002. – Б. 13-22.
56.
Қудратов Т. Нутқ маданияти асослари. – T.: Ўқитувчи, 1993. –
Б. 77.
57.
Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият
асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1992. – Б. 37-143.
58.
Ҳазратқулов А. Ўзбек тили диалогик нутқ синтаксиси. – T.: Фан,
1991. – Б. 10-114.
59.
Ҳожиева Ҳ.Я. Ўзбек тилида ҳурмат майдони ва унинг лисоний-
нутқий хусусияти: Филол. фан. номз. …дис.
–
Самарқанд: Алишер Навои
номидаги СамДУ, 2001. – Б. 4-124.
60.
Husanov B., Gulomov V. Muomala мadaniyati. – T.: Ta’lim, 2009. –
Б. 81-95.
1.2. Бадиий адабиётлар
61.
Аббос Саид. Беш кунлик дунё. – Т.: Шарқ, 1996. – Б. 26-150.
62.
Абдулла Қаҳҳор. Асарлар.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги бадиий
адабиёт нашриёти, 1967. 1-ж. – Б. 121.
63.
Абу Наср Форобий. Рисолалар.
–
Т.: Фан, 1975.
–
Б. 4-139.
64.
Абу Райхон Беруний. 100 ҳикмат.
–
Т.: Фан, 1993.
–
Б. 5-20.
65.
Алишер Навоий. Садди Искандарий.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги
Hашриёт-матбаа бирлашмаси, 1991.
–
Б. 752-807.
66.
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами.
–
Т.: Фан, 2003.
20-ж.
–
Б. 7-553.
143
67.
Дўстматов З. Сутбулоқ оқшомлари.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги
адабиёт ва санъат нашриёти, 1977.
–
Б. 15.
68.
Ибодинов А. “Латофат” дўконидаги қатл.
–
Т.: Шарқ, 2001. –
Б. 106.
69.
Исмоил Муҳаммад. Баҳорнинг энг сўнгги лоласи. – Т.: O`zbekiston,
2006. – Б. 77-158.
70.
Kаримова Л. Муҳаббат изтироблари.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги
Hашриёт-матбаа ижодий уйи, 2004.
–
Б. 10-43.
71.
Мансур Мурод. Жудолик диёри.
–
Т.: Шарқ, 2006.
–
Б. 48-251.
72.
Мирзакалон Исмоилий. Фарғона тонг отгунча.
–
Т.: Ғафур Ғулом
номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1976.
–
Б. 8-370.
73.
Сафаров Н. Наврўз.
–
Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашриёти, 1977.
–
Б. 47-542
.
74.
Тохир Малик. Шайтанат. – Т.: Шарқ, 1996. 1-ж.
–
Б. 55-279.
75.
Тохир Малик. Шайтанат. – Т.: Шарқ, 1997. 3-ж.
–
Б. 12.
76.
Тохир Малик. Шайтанатнинг жин кўчалари.
–
Т.: Янги аср авлоди,
2012.
–
Б. 160.
77.
Умарбеков Ў. Қиёмат қарз. – T.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт
ва санъат нашриёти, 1976. – Б. 6-121.
78.
Халил Жаббор. Довул. – Т.: O`zbekiston, 2011. – Б. 93-282.
79.
Хусайн Воиз Кошифий. Ахлоқи Муҳсин. – T.: Ўзбекистон миллий
энциклопедияси, 2010.
–
Б. 65.
80.
Шоғуломов И. Дилда боримни айтаман. – Т.: Маънавият,
2003. – Б. 69-70.
81.
Шукрулло. Қасосли дунё. – Т.: Ўзбекистон, 1990. – Б. 19-20.
82.
Яквалхўжаев Ё. Қайтар дунё. – Т.: Ёш гвардия, 1990. –
Б. 170-245.
83.
Ямин Қурбон. Қари қиз овга чиқди. – Т.: Ўзбекистон, 1993. –
Б. 84.
84.
Қодиров П. Ҳумоюн ва Акбар. – Т.: Ўзбекистон, 1994. – Б. 275.
144
85.
Ҳазратқулов М. Дийдор. – Т.: Sharq, 2010. – Б. 28-150.
86.
Ҳакимали Ўктам. Номаълум қуш. – Т.: Ёш гвардия, 1990.
–
Б. 16.
87.
Ҳамидова М. Алданганни алдама. – Т.: O`zbekiston, 2008. –
Б. 36-215.
88.
Ҳамро Абдунаби. Вақт дарёси.
–
Т.: O`zbekiston, 2009.
–
Б. 21-108.
89.
Ҳошимов Ў. Ҳадикли тушлар. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт
ва санъат нашриёти, 2002. – Б. 31-203.
1.3. Луғатлар
90.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. 1-ж. – Б. 83-665.
91.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон
миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. 2-ж. – Б. 33-623.
92.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон
миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2007. 3-ж – Б. 21-387.
93.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон
миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2008. 5-ж. – Б. 17-563.
94.
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон
миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2001. 2-ж. – Б. 6-489.
95.
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон
миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2004. 7-ж. – Б. 33-387.
II. Рус тилида
2.1. Илмий адабиётлар
96.
Абдуазизова
Д.А.
Cравнительно-типологический
анализ
паралингвистических средств: Дис. ...канд. филол. наук. – Ташкент: НУРУз
им. Мирзо Улугбека, 1997. – С. 8-97.
145
97.
Аванесов Р.И. Русское литературное произношение. – M.:
Просвещение, 1984. – С. 10.
98.
Акбарова С.А. Лингвистические средства и когнитивно-
прагматическая значимость художественного портрета (на материале
английских художественных текстов): Дис. ...канд. филол. наук.
–
Ташкент:
УзГУМЯ, 2005.
–
С. 51-109.
99.
Алексеев. Н.С., Макарова З.В. Ораторское искусство в суде. – М.:
Ленинград, 1989. – С. 11.
100.
Апресян Г.З. Ораторское искусство. – М.: МГУ, 1972. – С. 62-63.
101.
Апресян Г.З. Ораторское искусство. – М.: МУ, 1978. – С. 7-31.
102.
Аристотель. Политика. Афинская полития. – М.: Мысль, 1997. –
С. 27.
103.
Аршавская Е.А. Речевой этикет совремeнных американцев США
(на метериале приветствий) // Национально-культурная специфика речевого
поведения. – М.: Наука, 1977. – С. 268-277.
104.
Ашурова Д.У. Гендерный фактор в стилистике// Замонавий
тилшунослик ва хорижий тиллар ўқитишнинг долзарб масалалари: Илмий-
амалий анжуман материаллари.
–
Тошкент, ЎзДЖТУ, 2008.
–
С. 336.
105.
Багшиева С.Д., Холбеков М.Н. Жещины и мужчины говорят на
разных языках// Замонавий тилшунослик ва хорижий тиллар ўқитишнинг
долзарб масалалари: Илмий-амалий анжуман материаллари.
–
Тошкент,
ЎзДЖТУ, 2008.
–
С. 409.
106.
Барнет В. Языкова норма в социальной коммуникации//
Проблемы нормы в славянских литературных языках в синхронном и
диахронном аспектах.
–
Москва, МГУ, 1976.
– С. 4-150.
107.
Белоколоцкая С.А. Риторический вопрос в английском языке:
Дис. …канд. филол. наук.
–
Тула: ТГУ, 2005.
–
С. 197.
108.
Березин С.И. Ораторское искусство.
–
Ленинград: ЛДНТП, 1970.
–
С. 4-10.
146
109.
Бредемайер К. Черная риторика: Власть и магия слова.
–
М.:
Альпина Бизнес Букс, 2005. — 224 с.
110.
Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика и культура речи. –
Ростов – на Дону: Феникс, 1998. – С. 109-223.
111.
Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика и культура речи. –
Ростов – на Дону: Феникс, 2005. – С. 6-444.
112.
Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика для юристов. – Ростов –
на Дону: Феникс, 2006. – С. 63-194.
113.
Винокур Г.О. Из бесед о культере речи// Русская речь.
–
М.:
Наука, 1967.
–
С. 10-14.
114.
Габуниа З., Башиева С. Риторика как часть традиционной
культуры. – Нальчик: ЭЛЬФА, 1993. – С. 3-77.
115.
Галкина-Федорук Е.М., Горошко К.В., Шанский Н.М.
Современный русский язык. – М.: Русский язык, 1976. Т. 1. – C. 98-99.
116.
Гандапас Р. Советы для оратора. – М.: Прогресс, 1980.
–
С. 14-16.
117.
Гиро П. От риторике к стилистике// Новое в зарубежном
лингвистике. – М.: Прогресс, 1980.
–
С. 35-40.
118.
Головин Б.Н. Основы культуры речи. – М.: Высшая школа,
1980.
– С. 126.
119.
Горбачевич К.С. Нормы литературного языка и толковые
словари.
–
М.: Наука, 1966.
–
С. 6-9.
120.
Гришенькова Р.В. Конфуций. Беседы и суждения. – Санкт
Петербург: Кристалл, 1999. – 1056 с.
121.
Гулямова З. Гендерная ассиметрия антитезы в английском языке//
Замонавий тилшунослик ва хорижий тиллар ўқитишнинг долзарб
масалалари: Илмий-амалий анжуман материали.
–
Тошкент, ЎзДЖТУ,
2008.
–
С. 195.
122.
Десницкая А.В., Канцельсон С.Д. История лингвистических
учений.
–
Ленинград: Наука, 1985.
–
С. 146.
147
123.
Джорджикиа М.В. Гендерный аспект современных публичных
политических коммуникаций: Автореф. дис. …канд. филол. наук.
–
Москва:
РГУ дружба народов, 2013.
–
С. 16.
124.
Дороти Л. Убедительная речь.
–
М.: Астрель, 2006, – С. 12.
125.
Дюбуа Ж., Мэнге Ф., Эделин Ф., Пир Ф., Клинкенберг Ж.М.,
Тринон А. Общая риторика.
–
М.: Прогресс, 1986. – С. 11.
126.
Зарецкая
Н.
Риторика.
Теория
и
практика
речевой
коммуникации. – М.: Дело, 1998. – С. 25.
127.
Ивакина Н.Н. Основы судебного красноречия. – М.: Юрист,
2000. – С. 65.
128.
Ипполитова Н.А, Князева О.Ю., Савова М.Р. Русский язык и
культура речи. – М.: Проспект, 2009. – С. 216-294.
129.
Ицкович В.А. Языковая норма. – М.: Просвещение, 1968. –
С. 565.
130.
Карпов В.П. Гиппократ. – Ульяновск, Эксмо: 2008. – С. 130.
131.
Кашей Н.А. Современная риторика в социально-политическом
взаимодействии. Дис. …док. филол. наук.
–
Великий Новгород: НГУ, 2005.
–
290 с.
132.
Киселева Л.А. Вопросы теории речевого воздействия. –
Ленинград: ЛГУ, 1978. – С. 116.
133.
Клецина И.С. Гендерная социализация.
–
Санкт Петербург: РГПУ
им. Герцена А.И., 1998.
–
С. 19.
134.
Колшанский Г.В. Паралингвистика.
–
М.: Наука, 1974. – С. 43.
135.
Костомаров В.Г. Культура речи и стиль.
–
М.: Просвещение,
1960. – С. 24-64.
136.
Кошанский Н.Ф. Риторика.
–
М.: Кафедра, 2013.
–
С. 105-127.
137.
Кузнецова Н. Русский язык и культура речи. – М.: Форум, 2006. –
С. 13.
138.
Культура русской речи. Учебник для ВУЗов. – М.: Норма-Инфра,
2000. – С. 15.
148
139.
Курцева
З.И.
Коммуникативно-нравственный
аспект
риторического образования: Автореф. дис. …канд. пед. наук.
–
Москва:
МПГУ, 2002.
–
С. 70.
140.
Леммерман Х. Уроки риторики и дебатов. – М.: Уникум Пресс,
2002. – 160 б.
141.
Максимовский М. Этикет делового человека. – М.: Дидакт,
1994. – С. 32.
142.
Маркичева
Т.Б.,
Ножин
Е.А.
Мастерство
публичного
выступления. – М.: Знание, 1989. – C. 146.
143.
Мартьянова И.А. Основы риторики. – Санкт Петербург: Сова,
2002. – C. 148-189.
144.
Михайлов И.М. Культура русской речи. – Чебоксары: Чебоксар,
1966. – C. 123.
145.
Мyминова О., Юлдашева Ш. Хорижий филология// К вопросам
взаимосвязи культуры Востока и Запада в аспекте философии.
–
Самарқанд,
2011.
–
№1 (38).
–
С. 73.
146.
Мухибов Я., Мухибов Ё. Искусство публичного выступления.
Риторика.
–
T.: Ўқитувчи, 2011.
–
С. 141-157.
147.
Набиева Р. Обучение ситуативному диалогу в речевом общении
на занятиях по русскому языку в 5-9 классах таджикской школы: Дис. ...канд.
пед. наук. – Ташкент: УзГУМЯ, 1998. – С. 34-69.
148.
Нерсесянц В.С. Сократ. – М.: Инфра-М-Норма, 1996.
–
С.
60.
149.
Ножин Е.А. Мастерство публичного выступления. – М.: Знание,
1989. – C. 146.
150.
Ножин Е.А. Мастерство устного выступления. – М.:
Издательство политической литературы, 1989. – С. 190-252.
151.
Нурманов А., Саидхонов М.М. Паралингвистические средства
выражения утверждения и отрицания// Советская тюркология.
–
Ташкент,
1986.
–
№5. – С. 61-69.
149
152.
Пасечная
И.Н.
Культура
речи
(аспекты
порождения
высказывания.
–
Орск: ОГТИ, 2012.
–
С. 9-28.
153.
Петров О.В. Риторика . – М.: Проспект, 2006. – C. 64-412.
154.
Платон. Диалоги. – М.: Эксмо, 2007. Т. 1. – C. 5-1220.
155.
Поль Л. Сопер. Основы искусства речи. – Ростов – на – Дону:
Феникс, 1995. – C. 15-20.
156.
Потапов В.В. Современное состояние гендерного исследования в
англоязычных странах. Гендер как интрига познания: Альманах. Гендерные
исследования в лингвистике, литературоведение и теории коммуникации.
–
Москва: МГЛУ, Рудолина, 2002.
–
C. 99-111.
157.
Пюрбеев Г.Ц. Речевой этикет и язык жестов у калмыков и
монголов // Национальная культура общения. Тезисы конференции.
–
Москва, 1977.
–
C. 62-64.
158.
Рабинович Е. Риторика повседневности. – Санкт Петербург:
Ивана Лимбаха, 2000. – С. 73.
159.
Рождественский Ю.В. Введение в общую филологию. – М.:
Добросовесть, 1979. – С. 3-70.
160.
Рождественский Ю.В. Лекции по общему языкознанию. – М.:
Высшая школа, 1990. – С. 70-74.
161.
Рождественский Ю.В. Теория риторики. – М.: Добросовесть,
1999. – С. 3-345.
162.
Семененко И.И. Конфуций. Изречения.
–
М.: Хранитель, 2008.
–
506 с.
163.
Семененко И.И. Конфуций. Из истоков мудрости.
–
М.: Эксмо,
2008.
–
540 с.
164.
Семененко И.И. Конфуций. Луньюй. Изречения.
–
М.: Эксмо,
2008.
–
462 с.
165.
Скультэ Б. English for Сhildren.
–
Bишкек: Turkistan, 2005. –
Р. 357-358.
150
166.
Тарасов Е.Ф. и другие. Речевое воздействие в сфера массовой
коммуникации.
–
М.: Наука, 1990.
–
С. 15-21.
167.
Тимофеев К.А. Об экспрессивных средствах синтаксиса русского
языка / Экспрессивность на разных уровнях языка. – Новосибирск, НГУ,
1984. – С. 3.
168.
Толстой Н.И. Язык и культура (некоторые проблемы славянской
этнолингвистики)// Русский язык и современность. Проблемы и перспективы
развития русистики. Ч. I. – Москва, 1991. – С. 5-22.
169.
Тяпкин Н.К. Заинтерисовать, разъяснить, убедить. – М.: Знание,
1970. – С. 24.
170.
Успенский Л.В. Культура речи. – М.: Знание, 1976. – 20 c.
171.
Федосов И.А. Культура речи. – Ростов-на-Дону: РУ, 1979. –
С. 16-19.
172.
Формановская Н.И. Русский речевой этикет: лингвистическиe и
методическиe аспекты. – М.: Высшая школа, 1967. – С. 160.
173.
Формановская Н.И. Употребление русского речевого этикета. –
М.: Русский язык, 1982. – С. 16-130.
174.
Франк Д. Семь грехов прагматики: тезисы о теории речевых
актов, анализе речевого общения, лингвистике и риторике// Новое в
зарубежной лингвистике.
–
Москва, Прогресс, 1986.
–
№ 17.
–
С. 370.
175.
Хадятуллаев Р.Р. Соотносительность морфологических средств
выражения категории субъективной оценки имен существительных в
русском и узбекском языках: Дис. …канд. филол. наук.
–
Орёл: ОГПИ, 1969.
–
235 с.
176.
Хилл
Н.
Добейся
успеха
с
помощью
позитивного
мировосприятия. – Минск: Попурри,
2007. – C. 192
.
177.
Цицерон. Три трактата об ораторском искусстве. – М.: Наука,
1972. – C. 158-356.
178.
Шведов И. Искусство убеждать. – Киев: Молодь, 1986. –
С. 92-154.
151
179.
Юсупов
У.К.
Теоретические
основы
сопоставительной
лингвистики.
–
Т.: ФАН, АН РУз, 2007. – C. 19-20.
180.
Ярмаркина Г.М. Обыденная риторика: просьба, приказ,
предложение, убеждение, уговоры и способы их выражения в русской
разговорной речи: Дис. …канд. филол. наук.
–
Саратов: СГУ имени
Н.Г. Чернышевского, 2001.
–
С. 3-150.
2.2. Луғатлар
181.
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.:
Советская энциклопедия, 1969.
–
С. 389.
182.
Грицанов А.А. Всемирная энциклопедия. Философия. – М.:
Cовременный литератор, 2001.
–
С. 865.
183.
Ожегов С.И. Словарь Русского языка. – М.: Русский язык, 1987. –
С. 554.
184.
Русский язык. Энциклопедия. – М.: Энциклопедия, 1997. – С. 420.
185.
Словарь античности. – М.: Прогресс, 1989. – С. 496.
III. Инглиз тилида
3.1. Илмий адабиётлар
186.
Adler R.B., Rodman G. Understanding Human Communication. –
USA: The Diren Press Saunders College Publishing, 2000. – Р. 3-180.
187.
Aczel Р. Е. Dialogue as Rhetoric of Delibiration in the Public Sphere //
Journal of English Studies. 2008. – № 8 – P. 147.
188.
Ayres J., Miller J. Effective Public Speaking. – USA: Wm. C. Brown
Publishers, 1990. – Р. 212.
189.
Collis H. 101 American Superstitions. – USA: Passport Books, 1998.
–
Р. 37-46.
190.
Collis H. 101 American Customs. – USA: Passport Books, 1999.
–
Р. 51-60.
152
191.
Comfort J. Effective Telephoning. – Oxford: Oxford University Press,
1996. – Р. 16-49.
192.
Comfort J. Effective Socializing. – Oxford: Oxford University Press,
1997. – P. 10-17.
193.
Comfort J. Effective Negotiating. – Oxford: Oxford University Press,
2001. – P. 10-42.
194.
Galperin I. R. Stylistics.
–
Moscow: Higher School, 1977.
–
P. 73-221.
195.
Голицынский Ю. United States of America.
–
Cанкт-Петербург:
Каро, 2004. – P. 250.
196.
Hanter J.C., Sokoloff M.A., Salisch S.L. Speaking Clearly.
–
USA:
R.R. Donneley and Sons Company, 1993.
–
P. 178-428.
197.
Hincks M.M. Successful Dialogues: Systematic, Written, and
Prominent Self-analysis in College Composition: Dissertation for Achieving PhD.
– Boston: Boston College, 2005. – 170 p.
198.
John W. Du Bois. Сo-opting Intersubjectivity: Dialogic Rhetoric of
the Self// Rithoricul Emergence of Culture. – Oxford, Berghahn. – P. 52-83.
199.
Judith A. The Genre of Logic and Artifice: Dialictic, Rhetoric, and
English Dialogues: Dissertation for Achieving PhD. – Toronto: Тоronto
University, 1998.
–
280 p.
200.
Kenneth N. Cissna, R. Anderson Dialogic Rhetoric, Coauthorship, and
Moments of Meeting// Dialogue and Rhetoric. – University of Munster, John
Benjamin Рublishing Company, 1984. – P. 39-47.
201.
Knapp E.A. The Speech for Special Occasions.
–
New York: The
Mackmillan Company, 1979.
–
P. 17.
202.
Lakoff R. Language and Womеn’s Place.
–
New York: Harper
Colophon Books, 1975.
–
P. 6-64.
203.
Long L.M. Associative Rhetoric: Beyond Rhetorical Sensitivety and
Individual Rhetoric: Dissertation for Achieving PhD.
–
Georgia: University of
Georgia, 1997.
–
287 p.
153
204.
Meachen D.R. Thanksgiving.
–
USA: Children’s Press, 2000.
–
P. 36.
205.
Monroe A.N. Monroe’s Principles of Speech.
–
USA: Scott, Foresman
and Company, 1997. – P. 29.
206.
Muminov О.М. Lexicology of the English Language.
–
T.:
Меҳридарё, 2006.
–
P. 33.
207.
Paton W.A.I. Current-Traditional Rhetoric Reexamined: Dissertation
for Achieving PhD.
–
Michegan: Michegan University, 1990.
–
267 p.
208.
Patricia C.F. Paradox and Promise in the Dialogue on Race: a Case
Study Analysis of the Dialogues of the Springfield World Class City Commission:
Dissertation for Achieving PhD. – Маssachussets: Маssachussets University,
1999. – 200 p.
209.
Rhona G.B., Graves C.M. Culturally Speaking. – USA, Massachusetts:
Heinle and Heinle Publishers, 1993. – P. 3-89.
210.
Ross D. England. History of a Nation. – Cанкт-Петербург: Каро,
2006. – P. 100-284.
211.
Seviour M. Word Wise. – T.: Sharq, 1997. – P. 11-18.
212.
Tedford T.L. Public Speaking in a Free Society. – USA: McGraw-Hill,
1991. – P. 210-247.
3.2. Бадиий адабиётлар
213.
Agee J.A Death in the Family.
–
New York: Vontage Books, 1985.
–
P. 136-237.
214.
Auden W.H., Pearson N.H. Romantic Poets.
–
Great Britain: Penguin
books, 1977.
–
P. 37.
215.
Bradbury R. Fahrenheit 450. – New York: Simon & Schuster, 1993. –
P. 108-117.
216.
Brooke P. Jake’s Orphan.
–
New York: Dorling Kindersley Publishing,
2000. – P. 13-243.
217.
Bulla C.R. Squanto. – USA: Scholastic, 1982. – P. 81.
154
218.
Busch F. Don’t Tell Anyone. – London: W.W. Norton & Company,
2000. – P. 12.
219.
Byers M. The Coast of Good Intentions.
–
New York: Houghton
Mifflin Company, 1998.
–
P. 68.
220.
Carey E.G. Cheaper be the Dozen.
–
USA: Perennial, 2002. –
P. 105-182.
221.
Clearly B. Rubsy.
–
New York: Pocket Books, 1964. – Р. 8-89.
222.
Daphne du Maurier. The Birds and Other Stories.
–
United Kingdom:
Longman, 1993. – Р. 7-72.
223.
Dickens Сh. David Copperfield.
–
United Kingdom: Nelson, 1992.
–
Р. 33-93.
224.
Dickens Сh. Oliver Twist.
–
United Kingdom: Nelson, 1992.
–
Р. 31-38.
225.
Dreiser Th. An American Tragedy. – M.: Foreign Languages
Publishing House, 1951. – Р. 149.
226.
Dreiser Th. Sister Carrie.
–
Моscow: Higher School Publishing House,
1968.
–
P. 86-505.
227.
Gavin J. Coram Boy. – Great Britain: Egmont, 2000. – Р. 72-319.
228.
Gilbert E. Stern Men. – Boston, New York: Houghton Mifflin
Company, 2000. – Р. 178.
229.
Macleod H. Mind Over Mussels. – Charlotte Town: The Acorn Press,
2011.
–
Р. 136.
230.
Martin A.M. A Corner of the Universe.
–
USA: Scholastic, 2004.
–
Р. 72-73.
231.
Rowling J.K. Harry Potter.
–
USA: Levine Books, 1999.
–
Р. 155.
232.
Rowling J.K. Harry Potter.
–
New York: Scholastic inc., 2005.
–
Р. 24-35.
233.
Scott J. Double Fear and Other Stories.
–
England: Longman, 1983.
–
Р. 14-17.
155
234.
Scott O’Dell.
Island of Blue Dolphins.
–
England: Longman, 1993.
–
Р. 4.
235.
Shute N. On the Beach. – England: Longman, 1972. – Р. 66-67.
236.
Smiley J.A. Thousand Acres.
–
New York: Anchor Books, 1992.
–
Р. 360-361.
237.
Sorel N.C. Ever Since Eve.
–
New York: Oxford University Press,
1984.
–
Р. 254.
238.
Stevenson R.L. Kidnapped. – England: Longman, 1993. – Р. 2-89.
239.
Stone K. Illusion.
–
USA: Kensington Books, 1994.
–
Р. 212-215.
240.
Walker D.
Geordie.
–
UK: Nelson, 1992.
–
Р. 18-83.
241.
Wilson J. The Illustrated Mum. – Great Britain: Cox & Wyman, 2000.
– Р. 10-34.
3.3. Луғатлар
242.
Britannica Concise Encyclopedia.
–
USA: Encyclopedia Britannica,
2003.
–
Р. 1034-2092.
243.
Collins Cobuild English Language Dictionary.
–
Glasgow: Harper
Collins, 1998.
–
Р. 1245.
244.
Funk and Wagnalls New Encyclopedia.
–
USA:
Funk and Wagnalls,
1976. V 22.
–
Р. 252.
245.
Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English.
–
Oxford:
Oxford University Press, 1974.
–
Р. 590-727.
246.
Oxford Thesaurus of English.
–
Oxford: Oxford University Press, 2004.
–
Р. 684.
247.
Roget’s Thesaurus of English Words and Phrases.
–
London: The
Penguin Press, 2002. – Р. 435-575.
248.
The Columbia Encyclopedia.
–
USA: Columbia University Press, 1993.
–
Р. 2091-2092.
156
249.
The Compact Edition of the Oxford English Dictionary.
–
USA:
Oxford University Press, 1971. V 2.
–
Р. 2002-2535.
250.
The Concise Oxford Dictionary of Сurrent English.
–
London: Oxford
University Press, 1976.
–
Р. 835-1051.
251.
Webster’s New World Dictionary. Third College Edition. – New York:
Oxford University Press, 1988. – Р. 1151.
252.
Webster’s New World Dictionary of American English. Third College
Edition. – New York: Oxford University Press, 1989. – Р. 952-1151.
253.
Webster’s II New Reverside Desk Dictionary for Home, School,
Office. – Boston, New York: Muffin Company, 1988. – Р. 360-1012.
254.
Webster’s Third New International Dictionary of English Language
Unabridged. – USA: Merriam Webster Publishers, 1990. – Р. 1946.
255.
World Book Encyclopedia. – USA: World Book, 1994. V.14. –
Р. 818-819.
IV. Украин тилида
Илмий адабиётлар
256.
Гeopгiϵва Н.Ю. Просодiя переконування в англiйському
дiалогiчному мовленнi: Автореф. дис. …канд. фiлол. наук.
–
Одеса: ОНУ,
2005.
–
С. 2-21.
257.
Немченко В.О. Формування внутрiшнього переконання суддi в
адмiнiстративному процесi Украϊни: Автореф. дис. …канд. юрид. наук.
–
Запорiжжя: ЗНУ, 2013.
–
С. 15-20.
V. Oзарбайжон тилида
258.
Quliyev N. S. Nitq mədəniyyəti və ədəbi dilin normalari: Avtor. dis.
…fil. fən. dok.
–
Baki: AMEA, 2012.
– Б. 9-24.
157
VI. Интернет сайтлари
259.
260.
http://ricercafilosofica.it/home/eikos/
261.
http://ishr-web.org/aws/ISHR/pt/sp/journal
262.
http://www.dissercat.com/content/sovremennaya-ritorika-v-sotsialno-
263.
264.
http://rithelp.ru/2010/12/klassicheskaya-ritorika
265.
266.
267.
http://www.americanrhetoric.com/
268.
269.
http://tafsilot.uz/har-zamonda/
270.
http://www.ziyonet.uz/ru/library/libid/101800
271.
http://www.sayyod.uz/news/salom_wlim_biznesi
272.
http://www.creationtips.com/influence.htmlбиблия
273.
http://uz.denemetr.com/docs/51/index-84308.html
274.
275.
http://kh-davron.uz/kutubxona/
276.
http://muloqot.uz/blogs/42388/6395/
277.
http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/LyingFingerCross
278.
http://www.buzzle.com/articles/origin-and-meaning-of-the-crossed-
279.
ru/dictionary/english_russian/swear.html
280.
281.
282.
www.ziyouz.uz/index.php?option
283.
www.dr-bredemeier.de/black-rhetoric/
284.
www.jstor.org/stable/2783854/black-rhetoric/
285.
159
МУНДАРИЖА
КИРИШ
...................................................................................................................3
I
БОБ.
НУТҚ
МАДАНИЯТИНИНГ
РИТОРИК
АСПЕКТИ
ТИЛШУНОСЛИКНИНГ ЎРГАНИШ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА
................6
1.1. Нутқ маданиятининг аспектлари....................................................................6
1.2. Нотиқлик санъатининг юзага келиши тарихидан...................................... 26
1.3. Нотиқлик санъати назарияси: тадқиқ ва талқин..........................................36
1.4. Диалогик риторикага назарий ёндашув.......................................................45
Биринчи боб бўйича хулосалар............................................................................56
II БОБ.
ГЕНДЕР АСПЕКТДА
ДИАЛОГИК РИТОРИКАГА ХОС
ЖИҲАТЛАР (ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА)
..............58
2.1. Аёллар нутқига хос хусусиятлар................................................................58
2.2. Эркаклар нутқига хос хусусиятлар.............................................................69
Иккинчи боб бўйича хулосалар.........................................................................79
III
БОБ.
ДИАЛОГИК
РИТОРИКАНИНГ
ЛИНГВОМАДАНИЙ
ХУСУСИЯТЛАРИ
............................................................................................81
3.1. Диалогик риториканинг миллийлик жиҳатлари........................................81
3.2. Риторикада
ижобий
ва
салбий
маънога
эга
бўлган
тил
бирликлари...........................................................................................................125
Учинчи боб бўйича хулосалар...........................................................................131
УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР
................................................................................135
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
......................................138
160
ИЛОВАЛАР
ИЛОВА № 1
ИНГЛИЗ, РУС ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА ДИАЛОГИК РИТОРИКАДА
ҚЎЛЛАНИЛУВЧИ ЭНГ ФАОЛ МАВЗУЛАРГА ОИД
СЎЗЛАШГИЧ
Greetings / Приветствие / Саломлашиш
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
You are welcome!
Welcome!
[juː ɑː ˈwɛlkəm.ˈwɛlkəm]
Добро пожаловать!
Хуш келибсиз!
Welcome, dear guests!
[ˈwɛlkəm
dɪə gɛsts]
Добро пожаловать,
дорогие гости!
Хуш келибсиз, ҳурматли
меҳмонлар!
We are pleased to welcome
you in our…
[wiː ɑː pliːzd tuː ˈwɛlkəm juː
ɪn ˈaʊə…]
Мы рады
приветствовать Вас в
нашем…
Сизни бизнинг ...да
кўриб турганимиздан
бағоятда ҳурсандмиз.
Good morning!
[gʊd ˈmɔːnɪŋ]
Доброе утро!
Хайрли тонг!
Good afternoon!
[gʊd ˈɑːftəˈnuːn]
Добрый день!
Хайрли кун!
Good evening!
[gʊd ˈiːvnɪŋ]
Добрый вечер!
Хайрли кеч!
Good night.
[gʊd naɪt]
Спокойной ночи.
Хайрли тун.
Hallo! Hi!
[həˈləʊ. haɪ]
Привет!
Салом!
How do you do?
[haʊ duː juː duː]
Здравствуйте.
Ассалому алайкум.
I'd like to meet you in the
lobby.
[aɪd laɪk tuː miːt juː ɪn ðə
ˈlɒbi]
Давайте встретимся в
фойе.
Сиз билан кираверишда
учрашайлик.
It's nice to meet you.
[ɪts naɪs tuː miːt juː]
Приятно
познакомиться.
Танишганимдан
хурсандман.
We are happy to receive you.
[wiː ɑː ˈhæpi tuː rɪˈsiːv juː]
Мы счастливы
принять Вас.
Сизнинг
ташрифингиздан
хурсандмиз.
161
I'm glad to see you again.
[aɪm glæd tuː siː juː əˈgеin]
Рад Вас снова видеть. Сизни яна кўрганимдан
хурсандман.
So am I.
[səʊ æm aɪ]
Я тоже (рад).
Мен ҳам (хурсандман).
I am married.
[aɪ æm ˈmærɪd]
Я женат / замужем.
Мен уйланганман /
турмуш қурганман.
I am single.
[aɪ æm ˈsɪŋgl]
Я холост / не замужем. Мен бўйдоқман /
турмуш қурмаганман.
How are you?
[haʊ ɑː juː]
Как Ваши дела?
Ишлар қандай?
Hi! How is it going?
[haɪ. haʊ ɪz ɪt ˈgəʊɪŋ]
Привет! Как дела?
Cалом! Ишлар яхшими?
How goes it?
[haʊ gəʊz ɪt]
Как дела?
Ишлар яхши кетяптими?
I'm doing great, what about
you?
I am just great, and you?
[aɪm ˈduːɪŋ greɪt wɒt əˈbaʊt
juː.
aɪ æm ʤʌst greɪt
ænd juː]
У меня все
превосходно, а у Вас?
Менинг ишларим яхши,
ўзингизнинг-чи?
Is it... ?
[ɪz ɪt…]
Кого я вижу!
Кимни кўраяпман?
What a pleasant suprise!
[wɒt ə ˈplɛznt səpraiz]
Какая приятная
неожиданность!
Ажабланарли-ку!
It's a long time since I saw
you last!
[ɪts ə lɒŋ taɪm sɪns aɪ sɔː juː
lɑːst]
Как давно мы не
виделись!
Қачондан бери
кўришмагандик!
I haven't seen you for weeks.
[aɪ hævnt siːn juː fɔː wiːks]
Я не видел Вас
несколько недель.
Сиз билан
кўришмаганимизга бир
неча ҳафта бўлибди.
How are you feeling?
[haʊ ɑː juː ˈfiːlɪŋ]
Как самочувствие?
Аҳволингиз яхшими?
I hope you are feeling well.
[aɪ həʊp juː ɑː ˈfiːlɪŋ wɛl]
Надеюсь, что Вы
чувствуете себя
хорошо.
Соғ-cаломат юрибсиз
деб ўйлайман.
How are you doing?
[haʊ ɑː juː ˈdu(ː)ɪŋ]
Как дела?
Ишлар яхшими?
How are things?
Как дела?
Ишлар қандай?
162
[haʊ ɑː θɪŋz]
How is your family?
[haʊ ɪz jɔː ˈfæmɪli]
Как семья?
Оилангиз тинчми?
How are your parents /
children?
[haʊ ɑː jɔː ˈpeərənts
/
ˈʧɪldrən]
Как родители / дети?
Ота-онангиз /
болаларингиз яхши
юришибдими?
How is your wife / husband?
[haʊ ɪz jɔː waɪf
/
ˈhʌzbənd]
Как жена / муж?
Рафиқангиз / турмуш
ўртоғингиз яхши
юрибдиларми?
Very well, thank you.
[ˈvɛri wɛl
θæŋk juː]
Cпасибо, хорошо.
Раҳмат, яхши.
So-so.
[səʊ-səʊ]
Так себе.
Бўлади, яхши.
How are you getting along?
[haʊ ɑː juː ˈgɛtɪŋ əˈlɒŋ]
Как успехи?
Ишлар яхши кетяптими?
What's the news?
[wɒts ðə njuːz]
Какие новости?
Қандай янгиликлар бор?
Long time to see.
[lɒŋ taɪm tuː siː]
Давненько Вас не
видел.
Қачонлардан бери
кўришмаймиз.
May I have your name?
[meɪ aɪ hæv jɔː neɪm]
Можно узнать, как Вас
зовут?
Исмингизни билсак
бўладими?
Meet...
[miːt…]
Познакомьтесь с...
Танишинг...
Let me introduce myself. My
name is George.
[lɛt miː ˌɪntrəˈdjuːs maɪˈsɛlf.
maɪ neɪm ɪz ʤɔːʤ]
Позвольте
представиться. Меня
зовут Джордж.
Ижозат беринг, ўзимни
таништирай. Менинг
исмим Жорж.
This is my wife / husband.
[ðɪs ɪz maɪ waɪf
/
ˈhʌzbənd]
Это моя жена / мой
муж.
Бу менинг рафиқам /
турмуш ўртоғим.
Have you met?
[hæv juː mɛt]
Вы знакомы?
Танишмисизлар?
I don't think you two know
each other, do you?
[aɪ dəʊnt θɪŋk juː tuː nəʊ iːʧ
ˈʌðə
duː juː]
Я так полагаю, что Вы
не знаете друг друга,
верно?
Менимча, сиз бир-
бирингизни танимайсиз,
шундайми?
This is my business card.
[ðɪs ɪz maɪ ˈbɪznɪs kɑːd]
Вот моя визитная
карточка.
Бу менинг ташриф
қоғозим.
163
May I introduce you to my
husband / wife?
[meɪ aɪ ˌɪntrəˈdjuːs juː tuː maɪ
ˈhʌzbənd
/
waɪf]
Позвольте
представить Вас
моему мужу / моей
жене.
Сизни турмуш ўртоғим /
рафиқам билан
таништиришга ижозат
беринг.
Please give my kind regards
to your mother.
[pliːz gɪv maɪ kaɪnd rɪˈgɑːdz
tuː jɔː ˈmʌðə]
Передайте наилучшие
пожелания от меня
вашей матери.
Онангизга мендан катта
салом айтиб қўйинг.
Say hallo to your father for
me.
[seɪ həˈləʊ tuː jɔː ˈfɑːðə fɔː
miː]
Передавайте привет
папе.
Дадангизга мендан
салом айтиб қўйинг.
I would like to do that, thank
you. With great pleasure,
thank you.
[aɪ wʊd laɪk tuː duː ðæt
θæŋk
juː.
wɪð greɪt ˈplɛʒə
θæŋk juː]
Спасибо, с
удовольствием.
Раҳмат, бажонидил
саломингизни етказиб
қўяман.
I am pleased to do so.
[aɪ æm pliːzd tuː duː səʊ]
С удовольствием.
Бажонидил етказиб
қўяман.
ИЛОВА № 2
How to start a conversation / Начало разговора / Cуҳбатни бошлаш
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
Excuse me...
[ɪksˈkjuːs miː]
Извините...
Кечирасиз...
Sorry for interrupting you...
[ˈsɒri fɔːr ˌɪntəˈrʌptɪŋ juː…]
Извините за то, что
вмешиваюсь...
Сизни безовта қилганим
учун узр...
Are you very busy at the
moment?
[ɑː juː ˈvɛri ˈbɪzi æt ðə
ˈməʊmənt]
Вы очень заняты на
данный момент?
Сиз ҳозир жуда ҳам
бандмисиз?
Could you spare a moment?
[kʊd juː speər ə ˈməʊmənt
]
Не могли бы Вы
уделить минутку?
Бир дақиқа вақтингизни
ажрата оласизми?
I would like to speak to
you.
[aɪ wʊd laɪk tuː spiːk tuː juː]
Я хотел бы поговорить
с Вами.
Мен сиз билан гаплашиб
олмоқчи эдим.
Can I have a word with
Можно сказать Вам кое- Сизга бир гап айтсам
164
you?
[kæn aɪ hæv ə wɜːd wɪð juː]
что?
майлими?
May I ask you a question?
[meɪ aɪ ɑːsk juː ə ˈkwɛsʧən]
Можно ли задать Вам
вопрос?
Сизга бир савол берсам
майлими?
I'd just like to tell you that...
[aɪd ʤʌst laɪk tuː tɛl juː ðæt
…]
Я лишь хотел сказать
Вам, что...
Сизга фақатгина шуни
айтмоқчи эдим-ки...
Haven't we met (before)?
[hævnt wiː mɛt
/
bɪˈfɔː]
Разве мы уже не
встречались (раньше)?
(Аввал) сиз билан
учрашмаганмизми?
I'm going to call you Bill
for short.
[aɪm ˈgəʊɪŋ tuː kɔːl juː bɪl
fɔː ʃɔːt]
Для краткости я буду
звать Вас Билл.
Исмингизни
қисқартириб Бил деб
чақирмоқчиман.
I think we have already
met.
[aɪ θɪŋk wiː hæv ɔːlˈrɛdi
mɛt]
Думаю, мы уже
встречались.
Менимча, сиз билан
аввал учрашганмиз.
I don't think we have met
(before).
[aɪ dəʊnt θɪŋk wiː hæv mɛt
/
bɪˈfɔː]
Мне кажется, (раньше)
мы не встречались.
Менимча, сиз билан
аввал учрашмаганмиз.
It's a fine day, isn't it?
[ɪts ə faɪn deɪ
ˈɪznt ɪt]
Хороший день, не
правда ли?
Бугун кун жуда ҳам
яхши, шундай эмасми?
It's splendid weather, isn't
it?
[ɪts ˈsplɛndɪd ˈwɛðə
ˈɪznt ɪt]
Прекрасная погода, не
так ли?
Бугун ҳаво жуда ҳам
ажойиб, шундай
эмасми?
What a wonderful day!
[wɒt ə ˈwʌndəfʊl deɪ]
Какой замечательный
день!
Кун жуда ажойиб-а!
What weather is it today?
[wɒt ˈwɛðər ɪz ɪt təˈdeɪ]
Какая сегодня погода? Бугун об-ҳаво қандай?
It is cold / hot / rainy /
cloudy
/ cool / sunny today.
[ɪt ɪz kəʊld
/
hɒt
/
ˈreɪni
/
ˈklaʊdi
/
kuːl
/
ˈsʌni təˈdeɪ]
Сегодня холодно /
жарко / дождливо /
пасмурно / прохладно /
солнечно.
Бугун кун совуқ / иcсиқ /
ёмғирли / булутли /
салқин / қуёшли.
It's a nice morning.
[ɪts ə naɪs ˈmɔːnɪŋ]
Прекрасное утро.
Бугун тонг жуда ёқимли.
165
It was cloudy this morning.
[ɪt wɒz ˈklaʊdi ðɪs ˈmɔːnɪŋ]
Сегодня утром было
облачно.
Бугун эрталаб осмонда
булутлар бор эди.
The sky is clear.
[ðə skaɪ ɪz klɪə
]
Небо чистое.
Осмон мусаффо.
The sun is coming out.
[ðə sʌn ɪz ˈkʌmɪŋ aʊt]
Выглянуло солнце.
Қуёш чиқяпти.
The weather is getting
warmer.
[ðə ˈwɛðər ɪz ˈgɛtɪŋ
ˈwɔːmə]
Погода становится
теплее.
Ҳаво илиб бормоқда.
It's raining very hard.
[ɪts ˈreɪnɪŋ ˈvɛri hɑːd]
Идет сильный дождь.
Ёмғир қаттиқ ёғяпти.
The strong wind blows.
[ðə strɒŋ wɪnd bləʊz]
Дует сильный ветер.
Қаттиқ шамол эсяпти.
I'm hot.
[aɪm hɒt]
Мне жарко.
Мен исиб кетяпман.
I'm wet through.
[aɪm wɛt θruː]
Я совсем промок.
Мен ҳўл бўлиб кетдим.
What is the weather
forecast for tomorrow?
[wɒt ɪz ðə ˈwɛðə ˈfɔːkɑːst
fɔː təˈmɒrəʊ]
Какой прогноз погоды
на завтра?
Эртага об-ҳаво қандай
бўлар экан?
Tomorrow it will be warm /
cold.
[təˈmɒrəʊ ɪt wɪl biː wɔːm
/
kəʊld]
Завтра будет тепло /
холодно.
Эртага кун илиқ / совуқ
бўлади.
It's getting foggy.
[ɪts ˈgɛtɪŋ ˈfɒgi]
Опускается туман.
Туман тушяпти.
The sky is clearing up.
[ðə skaɪ ɪz ˈklɪərɪŋ ʌp]
Небо расчищается.
Кун очилаяпти.
Allow me to introduce... to
you.
[əˈlaʊ miː tuː ˌɪntrəˈdjuːs...
tuː juː]
Разрешите мне
представить Вам...
Ижозат беринг сизга ...
таништирай.
May I introduce myself?
[мeɪ ai ˌɪntrəˈdjuːs maisəlf]
Разрешите
представиться?
Ўзимни таништиришга
ижозат беринг.
Nice to meet you.
[naɪs tuː miːt juː]
Приятно с Вами
познакомиться.
Сиз билан
танишганимдан
166
хурсандман.
Glad to meet you.
[glæd tuː miːt juː]
Рад с Вами
познакомиться.
Сиз билан
танишганимдан
хурсандман.
I'm glad to see you again.
[aɪm glæd tuː siː juː əˈgɛin]
Рад снова видеть Вас.
Сизни яна кўриб
турганимдан
хурсандман.
How are you?
[haʊ ɑː juː]
Как поживаете?
Қандайсиз?
I'm fine, thank you. How
about you?
[aɪm faɪn
θæŋk juː.
haʊ
əˈbaʊt juː]
У меня все хорошо,
спасибо. А как вы?
Яхши, раҳмат.
Ўзингизчи?
Where are you from?
[weər ɑː juː frɒm]
Откуда вы?
Сиз қаердан келгансиз?
I'm from Great Britian.
[aɪm frɒm greɪt britən]
Я из Великобритании.
Мен Буюк
Британияданман.
I have always wanted to
visit...
[aɪ hæv ˈɔːlweɪz ˈwɒntɪd tuː
ˈvɪzɪt...]
Я всегда хотел
побывать в...
Мен доим ...га боришни
хоҳлардим.
I'm here as a tourist / on
business.
[aɪm hɪər æz ə ˈtʊərɪst
/
ɒn
ˈbɪznɪs]
Я приехал cюда в
качестве туриста / по
делу.
Мен бу ерга сайёҳ
сифатида / иш юзасидан
келганман.
Welcome!
[ˈwɛlkəm]
Добро пожаловать!
Хуш келибсиз!
Did you have a good trip?
[dɪd juː hæv ə gʊd trɪp]
Благополучно ли Вы
доехали?
Яхши етиб олдингизми?
Do you speak English?
[
Вы говорите по-
английски?
Сиз инглиз тилида
гаплаша оласизми?
I have heard a lot about
you.
[aɪ hæv hɜːd ə lɒt əˈbaʊt
juː]
Я много слышал о Вас.
Мен сиз тўғрингизда
кўп эшитганман.
We have met before. I
know you.
[wiː hæv mɛt bɪˈfɔː.
aɪ nəʊ
juː]
Мы встречались
раньше. Я знаю Вас.
Биз аввал кўришганмиз.
Мен сизни танийман.
167
What languages do you
speak?
[wɒt ˈlæŋgwɪʤɪz duː juː
spiːk]
На каких языках Вы
говорите?
Қайси тилларда гаплаша
оласиз?
I speak English a little.
[aɪ spiːk ˈɪŋglɪʃ ə ˈlɪtl]
Я чуть-чуть
разговариваю на
английском.
Мен инглиз тилида
озгина гаплашаман.
I speak with the help of a
phrase-book.
[aɪ spiːk wɪð ðə hɛlp ɒv ə
freɪz-bʊk]
Я разговариваю с
помощью разговорника.
Мен сўзлашгич
ёрдамида сўзлаша
оламан.
Sorry, what did you say?
[ˈsɒri
wɒt dɪd juː seɪ]
Простите, что Вы
сказали?
Кечирасиз, нима
дедингиз?
Could you say that again?
[kʊd juː seɪ ðæt əˈgɛin]
Не могли бы Вы
повторить?
Такрорлаб
юборолмайсизми?
Do you understand me?
[duː juː ˌʌndəˈstænd miː]
Понимаете ли Вы меня?
Сиз мени
тушуняпсизми?
What can I do for you?
[wɒt kæn aɪ duː fɔː juː]
Что я могу для Вас
сделать?
Сизга бирор ёрдам
керакми?
Let's exchange phone
numbers / postal addresses /
e-mails.
[lɛts ɪksˈʧeɪnʤ fəʊnˈnʌmbə
z / pəʊstəl əˈdrɛsɪz /
iː-meɪlz]
Давайте обменяемся
телефонными номерами
/ почтовыми адресами /
электронными
адресами.
Келинг телефон
рақамларимизни / уй
манзилимизни /
электрон манзилимизни
алмашиб оламиз.
Come again soon!
[kʌm əˈgɛin suːn]
Приезжайте к нам ещё!
Биз тарафларга яна
келинг!
See you soon!
[siː juː suːn]
До скорой встречи!
Кўришгунча хайр!
ИЛОВА № 3
Forms of address / Формы обращение / Мурожаат турлари
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
Mister
[mɪstə]
Мистер, господин
Жаноб
Missis / Mistress
[mɪsɪz
/
ˈmɪstrɪs]
Миссис, госпожа
(употребляется перед
Хоним (турмушга чиққан
аёлларнинг фамилияси
168
фамилией замужней
женщины)
олдидан ифода этилади)
Madame
[ˈmædəm]
Мадам (применяется,
если неизвестны ни
фамилия, ни должность)
Хоним (фамилияси,
лавозими номаълум
бўлган аёл кишига
нисбатан ифода этилади)
Madame, I am at your
service.
[ˈmædəm
aɪ æm æt jɔː
ˈsɜːvɪs]
Мадам, я к Вашим
услугам.
Нима хизматлар бор,
хоним?
Miss
[mɪs]
Мисс (употребляется
перед именем или
фамилией девушки или
незамужней женщины)
Хонимча (турмуш
қурмаган қизларнинг
исми ёки фамилияси
олдидан ифода этилади)
Young lady!
[ʌŋ ˈleɪdi]
Молодая (юная) леди,
девушка
Хоним (ўзбек тилида
синглим
,
қизим
сўзлари
ҳам ифода этилади)
Ladies and gentlemen!
[ˈleɪdɪz ænd ˈʤɛnt(ə)lmən]
Дамы и господа!
Хонимлар ва жаноблар!
Dear friends!
[dɪə frɛndz]
Дорогие друзья!
Ҳурматли дўстлар!
Esteemed colleagues!
[ɪsˈtiːmd ˈkɒliːgz]
Уважаемые коллеги!
Ҳурматли ҳамкасблар!
My dear / darling
[maɪ dɪə
/
ˈdɑːlɪŋ]
Дорогой, дорогая
Азизим, жоним
My life
[maɪ laɪf]
Моя жизнь
Ҳаётим
Sir
[sɜː]
Сэр (применяется, если
неизвестны ни
должность, ни фамилия)
Сэр, жаноб (ўзбек тилида
ака, ука
каби сўзлар ҳам
қўлланилади)
Dear sir!
[dɪə sɜː]
Уважаемый сэр!
Ҳурматли жаноб!
Dear friend!
[dɪə frɛnd]
Дорогой друг!
Азиз / ҳурматли дўстим!
Look, young man!
[lʊk
jʌŋ mæn]
Послушайте, молодой
человек!
Қулоқ солинг, яхши
йигит!
Attention, folks!
[əˈtɛnʃ(ə)n
fəʊks]
Внимание, народ!
Халойиқ, диққат!
169
Оld boy, old chap, old man
[əʊld bɔɪ
əʊld ʧæp
əʊld
]
Друг, старина, дружище
(более фамильярная
форма обращения
мужчин друг к другу)
Қадрдоним, оғайни,
дўстим, ошна (таниш
эркакларнинг бир-
бирларига бўлган
мурожаат шакли)
Grandfather, grandpa,
granddad
[ˈgrændˌfɑːðə
ˈgrænpɑː
ˈgrændæd]
Дедушка, дед, дедуля
Бува(жон), бобо(жон)
Grandmоther, grandma,
granny, nanny, gran
[ˈgrændˈmʌðə
ˈgrænmɑː
ˈgræni
ˈnæni
græn
]
Бабушка, бабулечка
Буви(жон), момо(жон),
ойи(жон)
Father, dad, daddy, pa,
papa
[ˈfɑːðə
dæd
ˈdædi
pɑː
pəˈpɑː]
Отец, папа, папочка, пап
Дада, ада, адажон, ота
Mother, ma, mam,
mum, mamma, mummy
[ˈmʌðə
mɑː
mæm
mʌm
ˈmʌmi]
Мама, мам, мамочка,
мамулечка
Ойи, опа, опажон, она
Son! Sonny! Boy!
[sʌn
.
ˈsʌni.
bɔɪ.]
Сынок! Мальчик!
Ўғлим! Болам!
My dear daughter!
[maɪ dɪə ˈdɔːtə]
Дочкенька моя!
Қизалоғим!
Aunt(ie) [ɑːnt
(
iː
)
]
Тётя, тётушка
Хола, опоқи, амма(жон)
Uncle [ˈʌŋkl]
Дядя
Тоға, амаки
Brother! Buddy! Mate!
Pal!
[
ˈbrʌðə. ˈbʌdi. meɪt. pæl
]
Брат! Братан! Дружище!
Приятель!
Укам! Ака! Акахон!
Дўстим! Ошна!
Sister! [ˈsɪstə]
Cестра! Сестрёнка!
Опажон! Сингилжон!
Guys! [gaɪz]
Ребята!
Йигитлар!
Hey! Twins. [heɪ.
twɪnz]
Эй, близняшки!
Ҳой, Ҳасан-Ҳусанлар!
Ҳой, Фотима- Зуҳралар!
Ҳой, эгизаклар!
Darling! Dear! Love!
[ˈdɑːlɪŋ.
dɪə.
lʌv]
Милая! Дорогая! Любовь
моя!
Жоним! Азизим!
Севгилим!
Look, young gentlemen!
Послушайте, господа /
Диққат, жаноблар!
170
[lʊk
jʌŋ ˈʤɛnt(ə)lmən]
молодые люди!
Young man!
[jʌŋ mæn]
Молодой человек!
Йигитча! Укам!
Young woman!
[jʌŋ ˈwʊmən]
Женщина!
Опа! Сингилим!
Your Majesty
[jɔː ˈmæʤɪsti]
Ваше величество
(форма обращения к
королю или королеве)
Ҳазрати олийлари (қирол
ва қироличаларга
мурожаат шакли)
Your (Royal) Highness
[jɔː
(
ˈrɔɪəl
)
ˈhaɪnɪs
]
Ваше (королевское)
Высочество (форма
обращения к принцу или
герцогу)
(Қирол) олий ҳазратлари
(шаҳзода ёки герцогга
мурожаат шакли)
Your Grace
[jɔː greɪs]
Ваша светлость (форма
обращения к герцогу)
Ҳазрати олийлари
(герцогга мурожаат
шакли)
Your Lordship
[jɔː ˈlɔːdʃɪp]
Ваша светлость (форма
обращения к лорду или
судье Верховного суда
)
Судья жаноблари
(Олий суд судьясига ёки
лордга мурожаат шакли)
Your Honour [jɔːr ˈɒnə]
Ваша честь
(форма
обращения к судье
нижестоящей инстанции)
Судья жаноблари (қуйи
суд судьясига мурожаат
шакли)
My Lord [jɔː ˈlɔːdʃɪp]
Уважаемый лорд (форма
обращения к лорду в
Британии)
Ҳурматли Лорд
(Британия лордига
мурожаат шакли)
Mr Mayor [mɪstə meə]
Господин мэр (форма
обращения к мэру
города
)
Ҳоким жаноблари
(шаҳар ҳокимига
мурожаат шакли)
Your Excellency
[jɔːr ˈɛksələnsi]
Ваше
Превосходительство
(официальное обращение
к послу)
Элчи жаноблари (элчига
расмий мурожаат шакли)
Professor [prəˈfɛsə]
Профессор
Профессор
Officer! Constable!
Inspector!
[ˈɒfɪsə.
ˈkʌnstəbl
.
ɪnˈspɛkt
ə]
Офицер (обращение к
полицейскому)
Офицер (ички ишлар
ходимига нисбатан
мурожаат шакли) Ўзбек
тилида
ака, ука
каби
сўзлар ҳам ифода
171
этилади.
Admiral / general / сolonel
/ major / сaptain /
lieutenant / sergeant
[ˈædmərəl
/
ˈʤɛnərəl
/
ˈkelənel / ˈmeɪʤə /
kɛptən
ˈseːʤənt]
Aдмирал, генерал,
полковник, майор,
капитан, лейтенант
сержант (форма
обращения к военному по
званию)
Aдмирал, генерал,
полковник, майор,
капитан, лейтенант,
сержант (ҳарбий
хизматчига лавозимига
қараб ифода этилади)
Doctor! [ˈdoktə]
Доктор!
Доктор!
Waiter! [ˈweɪtə]
Офицант!
Офицант!
Nurse/matron/sister!
[nɜːs
/
ˈmeɪtrən
/
ˈsɪstə]
Mедсестра!
Ҳамшира!
Porter! [ˈpɔːtə]
Молодой человек!
(форма обращения к
носильщику на вокзале)
Йигитча! (вокзал юк
ташувчисига нисбатан
мурожаат шакли)
Аngel, honey
[ˈeɪnʤəl
ˈhʌni]
Мой ангел, милый
Фариштам, асалим
Кid, love, lovely, sweet
[kɪd
lʌv
ˈlʌvli
swiːt]
Дитья, любовь моя,
милая, мой сладкий
Болажоним, жоним,
шириним, шакарим
Hello, kids!
[hɛˈləʊ
kɪdz]
Здравствуйте, дети!
Салом, болажонлар!
You two, come here,
please!
[juː tuː
kʌm hɪə
pliːz]
Вы двое, подойдите
сюда, пожалуйста!
Сиз иккингиз марҳамат
қилиб бу ерга келсангиз!
ИЛОВА № 4
Request / Просьба / Илтимос қилиш
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
I beg your pardon.
[aɪ bɛg jɔː ˈpɑːdn]
Простите.
Кечирасиз. Узр.
Say it once more please.
[seɪ ɪt wʌns mɔː pliːz]
Повторите, пожалуйста. Илтимос, такроран
айтиб юборолмайсизми?
Please speak more slowly.
[pliːz spiːk mɔː ˈsləʊli]
Пожалуйста, говорите
немного медленнее.
Илтимос, озгина
секинроқ гапирсангиз.
Please write it here.
[pliːz raɪt ɪt hɪə]
Напишите это здесь,
пожалуйста.
Бу ерга ёзинг, илтимос.
172
Please hurry up.
[pliːz ˈhʌri ʌp]
Пожалуйста,
поторопитесь.
Тезроқ бўлсангиз,
илтимос.
Come with me!
[kʌm wɪð miː]
Пойдемте со мной!
Мен билан юрсангиз.
Please call a doctor.
[pliːz kɔːl ə ˈdɒktə]
Пожалуйста, вызовите
врача.
Илтимос, шифокорни
чақириб беринг.
Can you lend me...?
[kæn juː lɛnd miː...]
Не одолжите ли Вы мне
...?
Менга бериб
туролмайсизми?
Will you do me a favor?
[wɪl juː duː miː ə ˈfeɪvə]
Сделайте одолжение.
Илтимос, ёрдамингиз
керак бўлиб қолди.
May I take a look at it?
[meɪ aɪ teɪk ə lʊk æt ɪt]
Можно взглянуть?
Майлими шундоққина
қараб олсам?
Can I borrow your pen?
[kæn aɪ ˈbɒrəʊ jɔː pɛn]
Можно одолжить Вашу
ручку?
Ручкангизни олиб
турсам майлими?
Would you please help me
carry this?
[wʊd juː pliːz hɛlp miː ˈkæri
ðɪs]
Помогите донести мне
это, пожалуйста.
Менга мана буни
кўтаришиб
юборолмайсизми?
Could you give me a hand
with these parcels?
[kʊd juː gɪv miː ə hænd
wɪð ðiːz ˈpɑːslz]
Пожалуйста, помогите
мне с этими пакетами.
Менга мана шу
сумкаларни кўтаришиб
юборолмайсизми?
Will you please mail this
letter for me?
[wɪl juː pliːz meɪl ðɪs ˈlɛtə
fɔː miː]
Не отправите ли за меня
письмо?
Мана шу хатни электрон
почта орқали жўнатиб
беролмайсизми?
Will you help me with this
problem?
[wɪl juː hɛlp miː wɪð ðɪs
ˈprɒbləm]
Помогите мне с этой
проблемой.
Мазкур масала бўйича
ёрдам бериб
юборолмайсизми?
May I have your address?
[meɪ aɪ hæv jɔːr əˈdrɛs]
Можно узнать Ваш
адрес?
Сизнинг манзилингизни
билсак бўладими?
Could you drop me
downtown, please?
[kʊd juː drɒp miː ˈdaʊntaʊn
pliːz]
Не подбросите до
центра?
Илтимос, мени шаҳар
марказигача олиб бориб
қўйсангиз.
What does this mean?
[wɒt dʌz ðɪs miːn]
Что это значит?
Бу нимани англатади?
173
Can I / Could I / May I ask
you to…?
[kæn aɪ
/
kʊd aɪ
/
meɪ aɪ
ɑːsk juː tuː…]
Могу ли я попросить
вас сделать...
Сиздан ...ни сўрасам
майлими?
Do you mind if…
[duː juː maɪnd ɪf…]
Вы будете не против,
если... ?
Қарши эмасмисиз агар...
?
Sorry to bother you. Сould I
have…
[ˈsɒri tuː ˈbɒðə juː.
kʊd aɪ hæv…]
Простите за
беспокойство. Могу ли
я попросить Вас о...
Кечирасиз сизни безовта
қилдим. Сиздан ...ни
сўрасам майлими?
Would it be ok, if I sit
here?
[wʊd ɪt biː ˈəʊˈkeɪ
ɪf aɪ sɪt
hɪə]
Ничего, если я тут
присяду?
Шу ерда ўтириб турсам,
халақит қилмайманми?
Can I ask a favour of you?
[kæn aɪ ɑːsk ə ˈfeɪvər ɒv
juː]
Могу ли я Вас
попросить об
одолжении?
Сиздан ёрдам сўрасам
майлими?
Could you do me a favor?
[kʊd juː duː miː ə ˈfeɪvə]
Не могли бы Вы оказать
мне услугу?
Менга ёрдам бериб
юборолмайсизми?
Can you tell me...?
[kæn juː tɛl miː...]
Не скажете мне...?
Айтолмайсизми...?
May I have your pen?
[meɪ aɪ hæv jɔː pɛn]
Не дадите мне Вашу
ручку?
Ручкангизни бериб
туролмайсизми?
Would you, please, keep an
eye on my baggage?
[wʊd juː pliːz kiːp ən aɪ ɒn
maɪ ˈbægɪʤ]
Вы не посмотрите за
моим багажом?
Юкларимга бир оз
қараб туролмайсизми?
Allow me to help you?
[əˈlaʊ miː tuː hɛlp juː]
Разрешите помочь Вам?
Ижозат беринг,
ёрдамлашиб юборай.
Would you mind waiting
outside?
[wʊd juː maɪnd ˈweɪtɪŋ
ˌaʊtˈsaɪd]
Подождите,
пожалуйста, за дверью.
Илтимос, қийин бўлмаса
ташқарида кутиб
турсангиз.
Could you possibly give
me…
[kʊd juː ˈpɒsəbli gɪv miː…]
Если Вам не трудно,
дайте мне…,
пожалуйста.
Қийин бўлмаса менга
...ни бериб турсангиз.
Can I trouble you to give
me…, please?
[kæn aɪ ˈtrʌbl juː tuː gɪv
Если вас не затруднит,
дайте мне…,
пожалуйста.
Агар малол келмаса,
илтимос менга ...ни
бериб туринг.
174
miː… pliːz]
Can I add something here?
[kæn aɪ æd ˈsʌmθɪŋ hɪə]
Можно мне кое-что
сказать?
Мумкинми бир оғиз сўз
айтсам?
Is it okay if I jump in for a
second?
[ɪz ɪt ˈəʊˈkeɪ ɪf aɪ ʤʌmp ɪn
fɔːr ə ˈsɛkənd]
Ничего, если я скажу
словечко?
Икки оғиз сўз айтсам,
қаршимасмисизлар?
If I might add something...
[ɪf aɪ maɪt æd ˈsʌmθɪŋ...]
Если позволите мне
сказать...
Ижозатингиз билан
айтишим мумкин-ки...
Would you kindly give
me… please?
[wʊd juː ˈkaɪndli gɪv miː…
pliːz]
Окажите любезность,
дайте…, пожалуйста.
Илтимос, менга ...ни
бериб туринг.
Will you turn off the radio,
please?
[wɪl juː tɜːn ɒf ðə ˈreɪdɪəʊ
pliːz]
Вы не выключите
радио, пожалуйста?
Илтимос, малол келмаса
радиони ўчириб
қўйсангиз.
Could you lend me your
book for a couple of days?
[kʊd juː lɛnd miː jɔː bʊk
fɔːr ə ˈkʌpl ɒv deɪz]
Вы могли бы одолжить
мне свою книгу на пару
дней?
Китобингизни икки
кунга бериб
туролмайсизми?
Could you shut the window,
please?
[kʊd juː ʃʌt ðə ˈwɪndəʊ
pliːz]
Могли бы Вы закрыть
окно?
Малол келмаса, ойнани
беркитиб юборсангиз.
Could I ask you to keep
quiet, please!
[kʊd aɪ ɑːsk juː tuː kiːp
ˈkwaɪət
pliːz]
Мог бы я Вас попросить
быть потише,
пожалуйста!
Илтимос қиламан,
тинчликни сақланг.
May I ask you for a little
quiet?
[meɪ aɪ ɑːsk juː fɔːr ə ˈlɪtl
ˈkwaɪət]
Можно Вас попросить
немножко потише?
Илтимос, озгина
секинроқ гаплашинг.
I’ll thank you not to smoke
here.
[aɪl θæŋk juː nɒt tuː sməʊk
hɪə]
Я буду очень радь, если
Вы не будете курить
здесь.
Агар бу ерда
чекмасангиз сиздан
жуда миннатдор бўлар
эдим.
May I trouble you for the
salt?
[meɪ aɪ ˈtrʌbl juː fɔː ðə sɔːlt]
Можно Вас
побеспокоить?
Передайте соль,
Малол келмаса, тузни
узатиб юборсангиз,
илтимос.
175
пожалуйста.
Could you possibly do
some shopping for me?
[kʊd juː ˈpɒsəbli
ˈʃɒpɪŋ fɔː miː]
Не сочтите за труд,
купите кое-что для
меня.
Агар қийин бўлмаса,
менга ... сотиб олиб
келсангиз.
Would you mind to let me
through?
[wʊd juː maɪnd tuː lɛt miː
θruː]
Позвольте пройти,
пожалуйста.
Илтимос, ўтиб кетсам
майлими?
Would you move aside
please?
[wʊd juː muːv əˈsaɪd pliːz]
Вы не могли бы
подвинуться?
Озгина сурилсангиз,
илтимос.
Would you mind to move
your things a little so I can
sit down?
[wʊd juː maɪnd tuː muːv jɔː
θɪŋz ə ˈlɪtl səʊ aɪ kæn sɪt
daʊn]
Вы не могли бы
подвинуть свои вещи
немного, чтобы я
мог(ла) сесть?
Нарсаларингизни бир оз
суролмайсизми?
Ўтирмоқчи эдим.
May I smoke here?
[meɪ aɪ sməʊk hɪə]
Можно покурить здесь? Шу ерда чексам
майлими?
May I have a cigarette,
please?
[meɪ aɪ hæv ə ˌsɪgəˈrɛt pliːz]
У Вас не найдутся
сигареты?
Сизда сигарет
топилмайдими?
May I trouble you for a
light?
[meɪ aɪ ˈtrʌbl juː fɔːr ə laɪt]
Разрешите прикурить? Сизда гугурт
топилмайдими?
Do you mind if I smoke?
[duː juː maɪnd ɪf aɪ sməʊk]
Вы не против, если я
закурю?
Агар чексам,
қаршимасмисиз?
Shall / should I help you
with your exercise?
[ʃæl / ʃʊd aɪ hɛlp juː wɪð jɔːr
ˈɛksəsaɪz]
Помочь Вам с
упражнениями?
Машқларни бажаришга
ёрдам керакмасми?
Could you give me a wake-
up call at 7.30, please?
[kʊd juː gɪv miː ə weɪk-ʌp
kɔːl æt sɛvn θə:ti: pliːz]
Вы не могли бы
разбудить меня завтра в
7.30, пожалуйста.
Илтимос, эртага мени
соат 7.30да уйғотиб
юборолмайсизми?
Could you please give me a
minute?
[kʊd juː pliːz gɪv miː ə
ˈmɪnɪt]
Не могли бы Вы,
пожалуйста, дать мне
минуту?
Менга бир дақиқа вақт
беринг, илтимос.
176
You couldn’t tell me the
time, could you?
[juː ˈkʊdnt tɛl miː ðə taɪm
kʊd juː]
Вы не подскажете,
который час?
Соат неча бўлганини
айтиб юборолмайсизми?
Сan I have a ticket to
London, рlease?
[kən aɪ hæv ə ˈtɪkɪt tuː
ˈlʌndən рliːs]
Можно мне один билет
в Лондон, пожалуйста?
Лондонга битта билет
бериб юбoринг,
илтимос.
I wonder if you would take
a moment to talk to us in
English?
[aɪ ˈwʌndər ɪf juː wʊd teɪk ə
ˈməʊmənt tuː tɔːk tuː ʌs ɪn
ˈɪŋglɪʃ]
Вы можете поговорить
с нами на английском
языке?
Cиз биз билан инглиз
тилида гаплашa
олмайсизми?
No smoking, please.
[nəʊ ˈsməʊkɪŋ pliːz]
Прошу не курить.
Илтимос, чекилмасин.
Keep quiet, please.
[kiːp ˈkwaɪət pliːz]
Прошу не шуметь.
Илтимос, тинчликни
сақланг.
I wish you would be quiet.
[aɪ wɪʃ juː wʊd biː ˈkwaɪət]
Пожалуйста, тише.
Илтимос, секинроқ.
I would kindly appreciate it
very much if you didn’t
disturb me.
[aɪ wʊd ˈkaɪndli əˈpriːʃɪeɪt ɪt
ˈvɛri mʌʧ ɪf juː dɪdnt
dɪsˈtɜːb miː]
Буду очень
признателень(льна),
если Вы не будете мне
мешать.
Менга халақит
қилмасангиз, сиздан
жуда миннатдор бўлар
эдим.
May I please see your
passport?
[meɪ aɪ pliːz siː jɔː
ˈpɑːspɔːt]
Можно посмотреть на
ваш паспорт?
Паспортингизни кўрсам
майлими?
Might I have your
umbrella?
[maɪt aɪ hæv jɔːr ʌmˈbrɛlə]
Могу ли я
воспользоваться Вашим
зонтом?
Сизнинг соябонингизни
олиб турсам майлими?
Might I have a cup of tea?
[maɪt aɪ hæv ə kʌp ɒv tiː]
Можно мне чашку чая? Бир пиёла чой
берсангиз.
Can I borrow a few dollars?
[kæn aɪ ˈbɒrəʊ ə fjuː ˈdɒləz]
Можете занять мне
несколько долларов?
Бир неча доллар бериб
туролмайсизми?
Can I have a look at your
picture?
[kæn aɪ hæv ə lʊk æt jɔː
Можно взглянуть на
Вашу картину?
Майлими расмингизни
бир кўрсам?
177
ˈpɪkʧə]
Would you remove your
books from the table
please?
[wʊd juː rɪˈmuːv jɔː bʊks
frɒm ðə ˈteɪbl pliːz]
Не могли бы Вы убрать
Ваши книги со стола?
Илтимос,
китобларингизни стол
устидан олиб қўйсангиз.
Could you finish this work
for me please?
[kʊd juː ˈfɪnɪʃ ðɪs wɜːk fɔː
miː pliːz]
Не могли бы Вы
закончить эту работу за
меня?
Ушбу ишни менинг
ўрнимга бажариб
қўёлмайсизми?
Can you please wash the
dishes?
[kæn juː pliːz wɒʃ ðə ˈdɪʃɪz]
Не могли бы Вы
вымыть посуду?
Идишларни ювиб
қўёлмайсизми?
Would you mind if I invite
my friends tonight?
[wʊd juː maɪnd ɪf aɪ ɪnˈvaɪt
maɪ frɛndz təˈnaɪt]
Вы не против, если я
приглашу друзей
сегодня вечером?
Кечки пайт дўстларимни
таклиф қилсам қарши
эмасмисиз?
Would you mind if I go out
tonight?
[wʊd juː maɪnd ɪf aɪ gəʊ aʊt
təˈnaɪt]
Вы не против, если я
cхожу куда-нибудь
сегодня?
Бугун кечки пайт бирор
ерга бориб келсам
қарши бўлмайсизми?
Speak louder / slower,
please.
[spiːk ˈlaʊdə / ˈsləʊə pliːz]
Говорите громче /
медленнее, пожалуйста.
Илтимос, баландроқ /
cекинроқ гапирсангиз.
Speak, please.
[spiːk pliːz]
Говорите, пожалуйста. Илтимос, гапиринг.
Please, say it again.
[pliːz seɪ ɪt əˈgɛin]
Повторите пожалуйста. Илтимос, такрорлаб
юборинг.
I would like to speak to
you.
[aɪ wʊd laɪk tuː spiːk tuː juː]
Я хотел бы с Вами
поговорить.
Мен сиз билан гаплашиб
олмоқчи эдим.
Are you very busy at the
moment?
[ɑː juː ˈvɛri ˈbɪzi æt ðə
ˈməʊmənt]
Вы сейчас очень
заняты?
Сиз ҳозир жуда ҳам
бандмисиз?
Could you spare me a
moment?
[kʊd juː speə miː ə
ˈməʊmənt]
Не уделите мне
минутку?
Озгина вақтингизни мен
учун ажрата оласизми?
178
Can I have a word with
you?
[kæn aɪ hæv ə wɜːd wɪð juː]
Можно поговарить с
Вами?
Сиз билан гаплашиб
олсам майлими?
May I ask you a question?
[meɪ aɪ ɑːsk juː ə ˈkwɛsʧən]
Могу я у вас спросить?
Сиздан бир савол
сўрасам майлими?
ИЛОВА № 5
Invitation / Приглашение / Таклиф қилиш
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
Can I help you with your
hometask?
[kæn aɪ hɛlp juː wɪð jɔː
həʊmtɑːsk]
Могу ли я Вам помочь с
Вашим домашним
заданием?
Уй вазифаларини
бажаришга ёрдам
бериб юборайми?
If you allow me I’ll have
much pleasure in driving
you home.
[ɪf juː əˈlaʊ miː aɪl hæv mʌʧ
ˈplɛʒər ɪn ˈdraɪvɪŋ juː həʊm]
Если Вы не против, я с
удовольствием подвезу
Вас домой.
Қарши бўлмасангиз,
уйингизга
бажонидил олиб
бориб қўярдим.
Come over and visit.
[kʌm ˈəʊvər ænd ˈvɪzɪt]
Приходите к нам.
Бизникига келиб
туринг.
Come to see us tonight.
[kʌm tuː siː ʌs təˈnaɪt]
Заходите к нам сегодня
вечером.
Бугун кечқурун
бизникига келинг.
Come and see me some
time.
[kʌm ænd siː miː sʌm taɪm]
Заходите как-нибудь.
Вақт топиб
бизникига келинг.
Come and see me on
Sunday. You’re always
welcome.
[kʌm ænd siː miː ɒn
ˈsʌndeɪ. jʊər ˈɔːlweɪz
ˈwɛlkəm]
Приходите ко мне в
воскресенье. Всегда вам
рады.
Якшанба куни
бизникига келинг.
Биз доим хурсанд
бўламиз.
I’ll be happy to see you any
time you can make it.
[aɪl biː ˈhæpi tuː siː juː ˈɛni
taɪm juː kæn meɪk ɪt]
Буду рад видеть Вас в
любое время.
Хоҳлаган
вақтингизда келинг.
Мен бундан фақат
хурсанд бўламан.
I’d like to invite уоu…
[aɪd laɪk tuː ɪnˈvaɪt juː…]
Я хотел бы пригласить
Вас…
Мен сизни ...га
таклиф қилмоқчи
179
эдим.
May I invite you…
[meɪ aɪ ɪnˈvaɪt juː…]
Разрешите пригласить
Вас…
Ижозат беринг,
сизни ...га таклиф
қилсам.
How about going there
together?
[haʊ əˈbaʊt ˈgəʊɪŋ ðeə
təˈgɛðə]
Как насчет того, чтобы
сходить туда вместе?
У ерга бирга борсак
нима дейсиз?
We can go there together.
[wiː kæn gəʊ ðeə təˈgɛðə]
Мы можем сходить туда
вместе.
Биз у ерга бирга
боришимиз мумкин.
I’d like the two of us to
go…
[aɪd laɪk ðə tuː ɒv ʌs tuː
gəʊ…]
Я хотел бы, чтобы мы
оба пошли…
Мен икковимиз
боришимизни
хоҳлардим.
Will you come along with
me…?
[wɪl juː kʌm əˈlɒŋ wɪð
miː…]
Пойдете со мной…?
Мен билан бирга
...га борасизми?
Would you accompany
me…?
[wʊd juː əˈkʌmpəni miː…]
Вы согласитесь пойти
со мной …?
Менга ҳамроҳлик
қилишга нима
дейсиз?
Will you be coming? Shall I
expect you?
[wɪl juː biː ˈkʌmɪŋ. ʃæl aɪ
ɪksˈpɛkt juː]
Придете ко мне? Вас
подождать?
Келасизми?
Кутайми?
Would you like to go on a
date with me?
[wʊd juː laɪk tuː gəʊ ɒn ə
deɪt wɪð miː]
Могу я пригласить вас
на свидание?
Сизни учрашувга
таклиф қилсам
майлими?
Come to my birthday party.
[kʌm tuː maɪ ˈbɜːθdeɪ
ˈpɑːti]
Приходите ко мне на
день рождения.
Туғилган кунимга
келинг.
Come to dinner.
[kʌm tuː ˈdɪnə]
Приходите на ужин.
Кечки овқатга
келинг.
Look in… / Drop by… /
Drop round… / Drop in…
[lʊk ɪn… / drɒp baɪ… /
drɒp raʊnd… / drɒp ɪn]
Заходите.
Бизникига келиб
(кириб) туринг.
Come in! This way, please! Проходите. Сюда,
Ичкарига киринг.
180
[kʌm ɪn. ðɪs weɪ pliːz]
пожалуйста.
Марҳамат қилиб, бу
ерга юринг.
I’d like to invite you to the
premiere this Saturday.
[aɪd laɪk tuː ɪnˈvaɪt juː tuː ðə
ˈprɛmɪeə ðɪs ˈsætədeɪ]
Я хочу пригласить вас в
субботу на премьеру
спектакля.
Бугун сизни
спектакль
премьерасига
таклиф қилмоқчи
эдим.
I’d very much like to see
you all at my house.
I’d like to welcome all of
you at my place.
[aɪd ˈvɛri mʌʧ laɪk tuː siː juː
ɔːl æt maɪ haʊs. aɪd laɪk tuː
ˈwɛlkəm ɔːl ɒv juː æt maɪ
pleɪs]
Мне хочется пригласить
всех Вас к себе домой.
Мен барчангизни ўз
уйимга таклиф
қилмоқчи эдим.
May I invite you to our
readers’ conference?
[meɪ aɪ ɪnˈvaɪt juː tuː ˈaʊə
ˈriːdəz ˈkɒnfərəns]
Можно ли пригласить
вас к нам на
читательскую
конференцию?
Сизни китобхонлар
анжуманига таклиф
қилсам майлими?
Come to tea tonight.
Come over / round for a cup
of tea tonight.
[kʌm tuː tiː təˈnaɪt. kʌm
ˈəʊvə / raʊnd fɔːr ə kʌp ɒv
tiː təˈnaɪt]
Приходите к нам
вечером на чашку чая.
Кечки пайт
бизникига бир
пиёла чойга келинг.
Let’s go to the stadium on
Sunday.
[lɛts gəʊ tuː ðə ˈsteɪdjəm ɒn
ˈsʌndeɪ]
Пойдем на стадион в
воскресенье.
Юринг, якшанба
куни стадионга
борамиз.
Let’s go to the theatre for
the premiere.
[lɛts gəʊ tuː ðə ˈθɪətə fɔː ðə
ˈprɛmɪeə]
Давайте сходим в театр
на премьеру.
Юринг, театрга
премьера
намойишига
борамиз.
May be we can have lunch
together?
[meɪ biː wiː kæn hæv lʌnʧ
təˈgɛðə]
Может, пообедаем
вместе?
Балки, бирга
тушлик қилармиз?
Sit down, please!
[sɪt daʊn pliːz]
Садитесь, пожалуйста!
Илтимос, ўтиринг.
Make yourself at home!
[meɪk jɔːˈsɛlf æt həʊm]
Устраивайтесь.
Ўз уйингиздек ҳис
қилинг.
181
After you.
[ˈɑːftə juː]
После Вас.
Фақат сиздан кейин.
I want to invite you to
lunch.
[aɪ wɒnt tuː ɪnˈvaɪt juː tuː
lʌnʧ]
Хочу пригласить Вас на
обед.
Мен сизни тушки
овқатга таклиф
қилмоқчиман.
How about coming with us
to the club?
[haʊ əˈbaʊt ˈkʌmɪŋ wɪð ʌs
tuː ðə klʌb]
Давай пойдём с нами в
клуб?
Клубга биз билан
боришга нима
дейсиз?
Would you like to have
some coffee?
[wʊd juː laɪk tuː hæv sʌm
ˈkɒfi]
Не хотите выпить кофе?
Озгина қаҳва
ичишга нима
дейсиз?
Would you like to come for
a walk?
[wʊd juː laɪk tuː kʌm fɔːr ə
wɔːk]
Не хотите ли
прогуляться?
Бир оз айланиб
келишни
хоҳлайсизми?
Would you care to come to
my place and have a drink?
[wʊd juː keə tuː kʌm tuː
maɪ pleɪs ænd hæv ə drɪŋk]
Не хотите зайти ко мне
и выпить?
Меникига кириб
озгина ичимлик
ичишга нима
дейсиз?
Come to dinner.
[kʌm tuː ˈdɪnə]
Приходите на ужин.
Кечки овқатга
келинг.
Call any day you like.
[kɔːl ˈɛni deɪ juː laɪk]
Звоните, когда угодно.
Хоҳлаган
пайтингизда
телефон қилинг.
Will you be free tomorrow?
[wɪl juː biː friː təˈmɒrəʊ]
Вы завтра свободны?
Эртага бўш
бўласизми?
Would you like to come
with me?
[wʊd juː laɪk tuː kʌm wɪð
mi]
Хотите пойти со мной?
Мен билан боришни
истайсизми?
Let me be your guide.
[lɛt miː biː jɔː gaɪd]
Позвольте мне быть
Вашим гидом.
Сизга гид бўлсам
қаршимасмисиз?
Won't you go shopping with
me?
[wəʊnt juː gəʊ ˈʃɒpɪŋ wɪð
miː]
Пойдете со мной за
покупками?
Юринг, биргаликда
дўконга харид
қилгани борамиз.
182
Let's go swimming.
[lɛts gəʊ ˈswɪmɪŋ]
Пойдемте купаться.
Чўмилишга
борамизми?
Would you care for
something to eat?
[wʊd juː keə fɔː ˈsʌmθɪŋ tuː
iːt]
Не хотите чего-нибудь
поесть?
Нимадир еб
оламизми?
That sounds good.
[ðæt saʊndz gʊd]
Звучит неплохо.
Бу яхши фикр.
How about a drink?
[haʊ əˈbaʊt ə drɪŋk]
Хотите чего-нибудь
выпить?
Бирон ичимлик
ичишга нима
дейсиз?
Cheers! [ʧɪəz]
Ваше здоровье!
Сизнинг
соғлиғингиз учун
ичамиз!
Let's take a coffee break.
[lɛts teɪk ə ˈkɒfi breɪk]
Не пора ли попить
кофейку?
Қаҳва ичиб
олмаймизми?
I'd like another cup of
coffee.
[aɪd laɪk əˈnʌðə kʌp ɒv
ˈkɒfi]
Еще чашечку кофе,
пожалуйста.
Яна бир пиёла
қаҳва, илтимос.
Can I get you some ice
cream?
[kæn aɪ gɛt juː sʌm aɪs
kriːm]
Не хотите ли Вы
мороженого?
Сизга музқаймоқ
олиб келайми?
May I offer you a cigarette /
a cup of coffee / a glass of
wine?
[meɪ aɪ ˈɒfə juː ə ˌsɪgəˈrɛt /
ə kʌp ɒv ˈkɒfi / ə glɑːs ɒv
waɪn]
Могу я предложить Вам
сигарету / чашку кофе /
рюмку вина?
Cизга сигарет / бир
пиёла қаҳва / вино
таклиф қилсам нима
дейсиз?
Let's go fifty-fifty on the
bill.
[lɛts gəʊ ˈfɪftɪ-ˈfɪfti ɒn ðə
bɪl]
Давайте платить
пополам.
Келинг тенг
ярмидан тўлаймиз.
He'll pay the bill.
[hiːl peɪ ðə bɪl]
Он платит счет.
Пулни у тўлайди.
Be sure to look me up next
time you’re here.
[biː ʃʊə tuː lʊk miː ʌp nɛkst
taɪm jʊə hɪə]
Будешь в наших краях
заходи обязательно.
Биз тарафларга
келганингизда
бизникига кириб
ўтишни унутманг.
183
Answers / Ответы / Жавоблар
Thank you.
[θæŋk juː]
Спасибо.
Раҳмат.
With pleasure.
[wɪð ˈplɛʒə]
С удовольствием.
Бажонидил.
Of course.
[ɒv kɔːs]
Обязательно.
Албатта.
I’ll come.
[aɪl kʌm]
Приду.
Келаман.
With the greatest of
pleasure.
Gladly. Willingly!
[wɪð ðə ˈgreɪtɪst ɒv ˈplɛʒə.
ˈglædli. ˈwɪlɪŋli]
С большим
удовольствием!
Жоним билан.
Бажонидил.
I have no objection. I don’t
mind.
[aɪ hæv nəʊ əbˈʤɛkʃən. aɪ
dəʊnt maɪnd]
Я не возражаю.
Қарши эмасман.
I have nothing against it.
[aɪ hæv ˈnʌθɪŋ əˈgɛnst ɪt]
Ничего не имею против.
Қаршилигим йўқ.
Yes. All right. OK.
[jɛs. ɔːl raɪt. ˈəʊˈkeɪ]
Согласен. Хорошо.
Ҳа, майли. Яхши.
Well, I wouldn’t say no.
[wɛl aɪ ˈwʊdnt seɪ nəʊ]
Не откажусь.
Хўп майли, нима
ҳам дердим,
розиман.
I’m all for. [aɪm ɔːl fɔː]
Я «за».
Мен розиман.
No objection. Let’s.
[nəʊ əbˈʤɛkʃən. lɛts]
Нет возражений.
Пойдем.
Қаршиликлар йўқ.
Кетдик.
Agreed. Settled.
[əˈgriːd. ˈsɛtld]
Договорились. Решено.
Келишдик.
Why not? [waɪ nɒt]
А почему бы и нет?
Нега энди йўқ?
Don’t know. Not sure.
Can’t say.
[dəʊnt nəʊ. nɒt ʃʊə. kɑːnt
seɪ]
Не знаю, не могу
сказать.
Билмадим,
айтолмайман.
Not sure I’ll be able to.
[nɒt ʃʊər aɪl biː ˈeɪbl tuː]
Не знаю, смогу ли.
Билмайман,
қўлимдан келадими
ёки йўқми.
184
I might. [aɪ maɪt]
Может быть.
Балким.
I’ll do my best. I’ll try.
[aɪl duː maɪ bɛst. aɪl traɪ]
Постараюсь.
Ҳаракат қиламан.
ИЛОВА № 6
Сompliments / Комлименты / Мақтовлар
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
You look very pretty.
[uː lʊk ˈvɛri ˈprɪti]
Вы выглядите очень
красиво.
Кўринишингиз жуда
чиройли.
You look well.
[juː lʊk wɛl]
Вы выглядите хорошо. Кўринишингиз яхши.
You look lovely.
[juː lʊk ˈlʌvli]
Вы прекрасно
выглядите.
Кўринишингиз ажойиб.
You look so well after the
holiday!
[juː lʊk səʊ wɛl ˈɑːftə ðə
ˈhɒlədeɪ]
Как Вы хорошо
выглядите после
отпуска.
Таътилдан сўнг
кўринишгиз жуда ҳам
яхши.
You don't look your age.
[juː dəʊnt lʊk jɔːr eɪʤ]
Вам не дашь Ваших лет. Ёш кўринасиз.
You say you’re forty? No…
You can’t be forty. You
don’t look it.
[juː seɪ jʊə ˈfɔːti. nəʊ… juː
kɑːnt biː ˈfɔːti. juː dəʊnt lʊk
ɪt]
Вы сказали, вам сорок?
Нет… Вам не может
быть сорок. Вы не
выглядите на этот
возраст.
Сиз қирқ ёшдаман
дедингизми? Йўқ,
бўлиши мумкин эмас.
Сизга қирқ ёш бермайди
киши.
You do wear well.
[juː duː weə wɛl]
Время Вас не берёт!
Вақт сизга ўз таъсирини
ўтказмас экан.
You are very beautiful
tonight.
[juː ɑː ˈvɛri ˈbjuːtəfʊl
təˈnaɪt]
Вы очень красивая
сегодня.
Cиз бугун жуда ҳам
гўзалсиз.
You look great.
[juː lʊk greɪt]
Вы отлично выглядите. Кўринишингиз зўр.
I like your outfit.
[aɪ laɪk jɔːr ˈaʊtfɪt]
Мне нравится Ваш
наряд.
Сизнинг кийимингиз
менга жуда ҳам ёқди.
Your new hairdo is not bad.
[jɔː njuː ˈheəduː ɪz nɒt bæd]
Мне нравится Ваша
новая прическа.
Cизнинг соч
турмагингиз жуда ҳам
185
менга ёқди.
You have wonderful taste in
clothes.
[juː hæv ˈwʌndəfʊl teɪst ɪn
kləʊðz]
У Вас великолепный
вкус в одежде.
Кийим танлаш бўйича
дидингиз зўр экан.
You have nice eyes.
[juː hæv naɪs aɪz]
У Вас красивые глаза.
Кўзларингиз чиройли
экан.
You have beautiful hair.
[juː hæv ˈbjuːtəfʊl heə]
У Вас красивые волосы.
Сочларингиз жуда
чиройли экан.
You look very smart in this
suit.
[juː lʊk ˈvɛri smɑːt ɪn ðɪs
sjuːt]
Вам идёт этот костюм.
Костюм cизга жуда
ярашибди.
This hairstyle is just right
for you.
[ðɪs ˈheəˌstaɪl ɪz ʤʌst raɪt
fɔː juː]
Вам идёт эта прическа.
Соч турмаги cизга жуда
ярашибди.
This blouse looks well on
you.
[ðɪs blaʊz lʊks wɛl ɒn juː]
Вам к лицу эта блузка.
Бу блузка сизга
ярашибди.
You are so elegantly
dressed.
[juː ɑː səʊ ˈɛlɪgəntli drɛst]
Вы так элегантно одеты.
Сиз жуда байрамона
кийиниб олибсиз.
A smile becomes you.
[ə smaɪl bɪˈkʌmz juː]
Вас красит улыбка.
Табассумингиз
ўзингизга ярашар экан.
What a nice dress!
[wɒt ə naɪs drɛs]
Какое симпатичное
платьице.
Бунча чиройли кўйлак
экан!
You are looking gorgeous.
[juː ɑː ˈlʊkɪŋ ˈgɔːʤəs]
Вы выглядите
великолепно.
Кўринишингизга гап
йўқ!
You are so cute.
[juː ɑː səʊ kjuːt]
Вы очень милая.
Сиз жуда ёқимтойсиз.
You have a good voice.
[juː hæv ə gʊd vɔɪs]
У Вас хороший голос.
Овозингиз ёқимли экан.
You are good-natured.
[juː ɑː ˈgʊdˈneɪʧəd]
У Вас хороший
характер.
Сиз яхши табиатли
инсонсиз.
You are sweet-tempered.
[juː ɑː ˈswiːtˈtɛmpəd]
У вас мягкий характер.
Сиз кўнгли юмшоқ
инсонсиз.
You are kind-hearted.
У Вас добрый характер. Сиз табиатан
186
[juː ɑː ˈkaɪnd-ˈhɑːtɪd]
меҳрибонсиз.
You are a person of refined
taste.
[juː ɑːr ə ˈpɜːsn ɒv rɪˈfaɪnd
teɪst]
У Вас прекрасный вкус. Дидингизга гап йўқ.
You have a fine sense of
humor.
[juː hæv ə faɪn sɛns ɒv
ˈhjuːmə]
У Вас хорошее чувство
юмора.
Хазилни жуда яхши
тушунар экансиз.
You are fun to be with.
[juː ɑː fʌn tuː biː wɪð]
C Вами весело.
Сиз билан зерикмайди
киши.
You are a good listener.
[juː ɑːr ə gʊd ˈlɪsnə]
Вы прекрасный
слушатель.
Cиз яхши тингловчисиз.
You are a terrific leader.
[juː ɑːr ə təˈrɪfɪk ˈliːdə]
Вы потрясающий лидер. Сиз ажойиб раҳбарсиз.
You make working on a
project a joy.
[juː meɪk ˈwɜːkɪŋ ɒn ə
ˈprɒʤɛkt ə ʤɔɪ]
Вы превращаете работу
над проектом в
удовольствие.
Мазкур лойиҳа устида
ишлашни жуда
қизиқарли қилиб
юборасиз.
You always motivate me.
[juː ˈɔːlweɪz ˈməʊtɪveɪt miː]
Вы всегда мотивируете
меня.
Сиз доим мени ишга
қизиқтирасиз.
You are so kind and caring.
[juː ɑː səʊ kaɪnd ænd
ˈkeərɪŋ]
Вы такая добрая и
заботливая.
Сиз жуда меҳрибон ва
ғамхўрсиз.
You are a wonderful
person.
[juː ɑːr ə ˈwʌndəfʊl ˈpɜːsn]
Вы замечательный
человек.
Сиз ажойиб инсонсиз.
You are very intelligent.
[juː ɑː ˈvɛri ɪnˈtɛlɪʤənt]
Вы очень умный /
умная.
Сиз жуда ақллисиз.
I am so proud of you.
[aɪ æm səʊ praʊd ɒv juː]
Я Вами так горжусь.
Мен сиз билан
фахрланаман.
I am impressed by your
knowledge in this area.
[aɪ æm ɪmˈprɛst baɪ jɔː
ˈnɒlɪʤ ɪn ðɪs ˈeərɪə]
Я поражен Вашими
знаниями в этой
области.
Мазкур соҳадаги
билимингизга тан
бердим.
You are easy to deal with.
You are easy-going.
[juː ɑːr ˈiːzi tuː diːl wɪð. juː
ɑːr ˈiːzɪˌgəʊɪŋ]
У вас погладистый
характер.
Сиз билан ишлаш осон.
Сиз билан чиқишиб
кетиш осон.
187
People of your kind must
find life easy.
[ˈpiːpl ɒv jɔː kaɪnd mʌst
faɪnd laɪf ˈiːzi]
С Вашим характером
легко жить.
Сиз каби кишилар
ҳаётда ўз ўринларини
осонлик билан топиб
кетсалар керак.
You’re a good mixer.
You’re sociable /
communicative.
[jʊər ə gʊd ˈmɪksə. jʊə
ˈsəʊʃəbl / kəˈmjuːnɪkətɪv]
Вы общительный
человек.
Сиз дилкаш инсонсиз.
Кишилар билан жуда
осонлик билан
мулоқотга киришиб
кетасиз.
You are a good specialist.
[juː ɑːr ə gʊd ˈspɛʃəlɪst]
Вы хороший
специалист.
Сиз яхши
мутахассиссиз.
You are an excellent
teacher.
[juː ɑːr ən ˈɛksələnt ˈtiːʧə]
Вы прекрасный
преподаватель.
Сиз ажойиб
ўқитувчисиз.
You are a first-class
interpreter.
[juː ɑːr ə ˈfɜːst-klɑːs
ɪnˈtɜːprɪtə]
Вы прекрасный
переводчик.
Сиз кучли
таржимонсиз.
You are an exceptional
mathematician.
[juː ɑːr ən ɪkˈsɛpʃənl
ˌmæθɪməˈtɪʃən]
Вы исключительный
математик.
Математика соҳасида
сиз тенги йўқсиз.
You are an outstanding
musician.
[juː ɑːr ən aʊtˈstændɪŋ
mju(ː)ˈzɪʃən]
Вы превосходный
музыкант.
Сиз етук мусиқачисиз.
You are a good singer.
[juː ɑːr ə gʊd ˈsɪŋə]
Вы хорошо поете.
Сиз жуда ёқимли
куйлайсиз.
You’re a first-class dancer.
[jʊər ə ˈfɜːst-klɑːs ˈdɑːnsə]
Вы прекрасно танцуете!
Рақс тушишни қойил
қиласиз.
You’re an excellent chess-
player.
[jʊər ən ˈɛksələnt ʧɛs-
ˈpleɪə]
Вы прекрасно играете в
шахматы.
Шахмат ўйнашни
боплайсиз.
At a boy / girl!
[æt ə bɔɪ / gɜːl]
Молодец!
Яшавор! Йигитча!
Қизалоқ!
A number one!
[ə ˈnʌmbə wʌn]
Класс!
Аъло! Зўр!
You have a lovely child.
У Вас прелестный
Фарзандингиз бунча
188
[juː hæv ə ˈlʌvli ʧaɪld]
ребенок.
асал!
What a charming /
delightful child!
[wɒt ə ˈʧɑːmɪŋ / dɪˈlaɪtfʊl
ʧaɪld]
Какой очаровательный,
прелестный,
восхитительный,
ребенок!
Бунча ширин бу бола!
Бунча ажойиб экан бу
бола!
You have such nice parents.
[juː hæv sʌʧ naɪs ˈpeərənts]
У Вас симпатичные
родители.
Ажойиб ота-онангиз бор
экан!
Your daughter is so sweet!
[jɔː ˈdɔːtər ɪz səʊ swiːt]
Какая у Вас милая
дочка!
Қизингиз бунча ширин!
You’ve got such a young
mother!
[uːv gɒt sʌʧ ə jʌŋ ˈmʌðə]
У Вас такая молодая
мать!
Онангиз жуда ёш
эканлар!
You did well. You acted
well.
[juː dɪd wɛl. juː ˈæktɪd wɛl]
Вы хорошо поступили. Жуда яхши иш
қилдингиз-да!
You did the right thing.
You did right.
[juː dɪd ðə raɪt θɪŋ. juː dɪd
raɪt]
Вы правильно сделали. Жуда тўғри иш
қилдингиз.
You said the right thing.
[juː sɛd ðə raɪt θɪŋ]
Вы правильно сказали. Тўппа-тўғри айтдингиз.
You were fair. You acted
fairly.
[juː wɜː feə. juː ˈæktɪd
ˈfeəli]
Вы справедливо
поступили.
Сиз адолатли йўл
тутдингиз.
Well done! [wɛl dʌn]
Вы молодец!
Яшанг!
You have such a wonderful
/ beautiful home /
apartment.
[juː hæv sʌʧ ə ˈwʌndəfʊl /
ˈbjuːtəfʊl həʊm /
əˈpɑːtmənt]
У Вас есть такой
замечательный(ая) /
красивый дом /
квартира.
Уйингиз / квартирангиз
жуда зўр / чиройли экан.
You have such a cozy
home.
[juː hæv sʌʧ ə ˈkəʊzi həʊm]
У Вас такой уютный
дом.
Уйингиз жуда шинам
экан.
I have to admit I'm jealous
of your lovely garden.
[aɪ hæv tuː ədˈmɪt aɪm
Я должен признать, что
я завидую Вам, что у
Вас такой прекрасный
Тан олиб айтаманки,
сизнинг бу гўзал
боғингизга ҳавасим
189
ˈʤɛləs ɒv jɔː ˈlʌvli ˈgɑːdn] сад.
келяпти.
Tom, I couldn't help but
notice your Mercedes.
It's a beauty!
[tɒm, aɪ ˈkʊdnt hɛlp bʌt
ˈnəʊtɪs jɔː mɜːˈseɪdɪz. ɪts ə
ˈbjuːti]
Том, я не мог не
заметить, Ваш
Mercedes. Это красота!
Том, сизнинг
мерседесингизга
эътибор қилмасликнинг
иложи йўқ. Нақадар
ажойиб!
You’re a fantastic cook.
[jʊər ə fænˈtæstɪk kʊk]
Вы великолепный
повар.
Жуда қўли ширин
пазанда экансиз.
The cherry pie уou cooked
is out of this world.
[ðə ˈʧɛri paɪ уou kʊkt ɪz aʊt
ɒv ðɪs wɜːld]
Вишнёвый пирог
изготовленный Вами
бесподобный.
Сиз тайёрлаган олчали
пишириққа гап йўқ.
That was delicious. My
compliments to the chef!
[ðæt wɒz dɪˈlɪʃəs. maɪ
ˈkɒmplɪmənts tuː ðə ʃɛf]
Блюдо очень вкусное.
Мои комплименты
повару!
Жуда ширин таом
бўлибди. Ошпазнинг
қўллари дард кўрмасин!
That new shirt looks great
on you.
[ðæt njuː ʃɜːt lʊks greɪt ɒn
juː]
Это новая рубашка
отлично выглядит на
Вас.
Бу янги кўйлак сизда
жуда яхши турибди.
The suit becomes you.
[ðə sjuːt bɪˈkʌmz juː]
Вам идет этот костюм.
Костюм сизга ярашибди.
The suit shows you to great
advantage.
[ðə sjuːt ʃəʊz juː tuː greɪt
ədˈvɑːntɪʤ]
Вас красит этот костюм.
Костюмда сиз ўзгача
кўриняпсиз.
You look very smart in this
suit / costume.
[juː lʊk ˈvɛri smɑːt ɪn ðɪs
sjuːt / ˈkɒstjuːm]
Вы очень хорошо
выглядите в этом
костюме.
Бу костюмда жуда
савлатли кўринасиз.
That’s a very nice suit /
costume you’re wearing.
[ðæts ə ˈvɛri naɪs sjuːt /
ˈkɒstjuːm jʊə ˈweərɪŋ]
На Вас очень хороший
костюм.
Эгнингиздаги костюм
жуда яхши экан.
That’s a really nice sweater.
[ðæts ə ˈrɪəli naɪs ˈswɛtə]
Милый свитер.
Бу жуда яхши свитер
экан.
The hat looks fabulous.
[ðə hæt lʊks ˈfæbjʊləs]
Эта шляпка смотрится
потрясающе.
Шляпа жуда ҳам зўр
экан.
190
The hat gives you a
youthful air.
[ðə hæt gɪvz juː ə ˈjuːθfʊl
eə]
Эта шляпка Вас очень
молодит.
Шляпада яна ҳам
ёшариб кетибсиз.
The hat is very pretty on
you.
[ðə hæt ɪz ˈvɛri ˈprɪti ɒn juː]
Эта шляпка прелестно
на Вас выглядит.
Шляпа жуда ярашибди.
You are so intelligent!
[juː ɑː səʊ ɪnˈtɛlɪʤənt]
Вы так умны!
Сиз жуда ҳам оқилсиз!
The most attractive man in
the world!
[ðə məʊst əˈtræktɪv mæn ɪn
ðə wɜːld]
Вы самый
привлекательный
мужчина в мире!
Дунёдаги энг жозибадор
инсонсиз!
You are my stronghold!
[juː ɑː maɪ ˈstrɒŋhəʊld]
Вы моя опора!
Сиз менинг ишонган
боғим, суянган
тоғимсиз!
My strong, confident and
powerful!
[maɪ strɒŋ, ˈkɒnfɪdənt ænd
ˈpaʊəfʊl]
Мой сильный,
уверенный и властный! Менинг баҳодирим,
қўрқмас паҳлавонимсиз!
With you I feel like a real
lady!
[wɪð juː aɪ fiːl laɪk ə rɪəl
ˈleɪdi]
С Вами я чувствую себя
настоящей леди!
Cизнинг олдингизда
ўзимни ҳақиқий
хонимлардек ҳис
қиламан!
I always feel safe when I’m
around you.
[aɪ ˈɔːlweɪz fiːl seɪf wɛn aɪm
əˈraʊnd juː]
Я всегда чувствую себя
в безопасности, когда я
рядом с Вами.
Сизнинг олдингизда
ўзимни хавфсиз ҳис
қиламан.
You make me laugh like no
other!
[uː meɪk miː lɑːf laɪk nəʊ
ˈʌðə]
Вы заставляете меня
смеяться, как никто
другой!
Ҳеч ким мени сизчалик
кулдира олмайди!
You are very creative.
[juː ɑː ˈvɛri kri(ː)ˈeɪtɪv]
Вы очень творческий
человек.
Сиз жуда ижодкор
инсонсиз.
You are a good provider.
[juː ɑːr ə gʊd prəˈvaɪdə]
Вы хороший
поставщик.
Сиз таъминловчиликни
ҳам боплайсиз.
It’s a pleasure to deal with
you.
[ɪts ə ˈplɛʒə tuː diːl wɪð juː]
С Вами приятно иметь
дело.
Сиз билан ишлаш
мароқли.
191
You did a really good job!
[juː dɪd ə ˈrɪəli gʊd ʤɒb]
Вы действительно
хорошо поработали.
Сиз ҳақиқатдан ҳам
жуда яхши ишладингиз!
You handled that situation
very well!
[juː ˈhændld ðæt ˌsɪtjʊˈeɪʃən
ˈvɛri wɛl]
Вы держались в этой
ситуации очень
достойно.
Сиз мазкур шароитда
ўзингизни жуда яхши
тутдингиз.
I am convinced your
experience will help us to
achieve success.
[aɪ æm kənˈvɪnst jɔːr
ɪksˈpɪərɪəns wɪl hɛlp ʌs tuː
əˈʧiːv səkˈsɛs]
Я убежден, что Ваш
опыт поможет нам
достичь успеха.
Сизнинг тажрибангиз
бизга ютуқлар олиб
келишига ишонаман.
That report you wrote was
fantastic.
[ðæt rɪˈpɔːt juː rəʊt wɒz
fænˈtæstɪk]
Отчет, который Вы
написали, просто
фантастический!
Сиз тайёрлаган ҳисобот
сўзсиз яхши чиқибди.
You did an excellent job
yesterday.
[juː dɪd ən ˈɛksələnt ʤɒb
ˈjɛstədeɪ]
Вы были молодцом
вчера.
Сиз кеча жуда яхши иш
қилдингиз.
You are a terrific leader.
[juː ɑːr ə təˈrɪfɪk ˈliːdə]
Вы – потрясающий
лидер.
Сиз ажойиб бошлиқсиз.
You have a way with
people.
[juː hæv ə weɪ wɪð ˈpiːpl]
Вы знаете как делеть
подход к людям.
Сиз инсонлар билан тил
топиша оласиз.
You look so well after the
holiday.
[juː lʊk səʊ wɛl ˈɑːftə ðə
ˈhɒlədeɪ]
Вы отлично выглядите
после отпуска.
Таътилдан сўнг
кўринишингиз жуда
яхши.
You are sharp-witted.
[juː ɑː ˈʃɑːpˈwɪtɪd]
У Вас острый ум.
Сиз ўткир ақл
соҳибисиз.
You’re wonderfully kind!
[jʊə ˈwʌndəfʊli kaɪnd]
Вы очень добры.
Сиз жуда меҳрибонсиз!
You have a charming wife.
[juː hæv ə ˈʧɑːmɪŋ waɪf]
У Вас очаровательная
жена.
Жуда латофатли
аёлингиз бор!
You are charming.
[juː ɑː ˈʧɑːmɪŋ]
Вы обаятельный.
Сиз мафтункорсиз.
I didn’t know that you are
Я не знал, что Вы так
Машинани шунчалик
192
such a perfect driver.
[aɪ dɪdnt nəʊ ðæt juː ɑː sʌʧ
ə ˈpɜːfɪkt ˈdraɪvə]
хорошо водите
машину.
яхши бошқаришингизни
билмас эканман.
I wish I could drive as well
as you!
[aɪ wɪʃ aɪ kʊd draɪv æz wɛl
æz juː]
Я так бы хотел водить
машину как Вы!
Қанийди машинани сиз
каби яхши бошқаришни
билсам.
Wow, you are the best at
driving!
[waʊ juː ɑː ðə bɛst æt
ˈdraɪvɪŋ]
Супер! Вы отлично
водите!
Қойил! Машинани
бошқаришни
бопларкансиз!
You are so witty.
[juː ɑː səʊ ˈwɪti]
Вы такой остроумный. Жуда доносиз-да.
You are the best of the
best!
[juː ɑː ðə bɛst ɒv ðə bɛst]
Вы лучший из лучших!
Тенги йўқ инсонсиз!
You are the strongest of all.
[juː ɑː ðə ˈstrɒŋgɪst ɒv ɔːl]
Вы самый сильный.
Кучда сизга тенг
келадиган инсон йўқ!
You are so
understanding…
[juː ɑː səʊˌʌndəˈstændɪŋ…]
Вы такой понимающий
человек.
Сиз мени доим
тушунасиз.
You are my perfect man!
[juː ɑː maɪ ˈpɜːfɪkt mæn]
Вы мой идеальный
мужчина!
Сиз мен орзу қилган
инсонсиз!
You are so kind /
kindhearted.
[juː ɑː səʊ kaɪnd /
ˈkaɪndˈhɑːtɪd]
Вы такой добрый.
Сиз жуда меҳрибонсиз.
You always generate bright
ideas.
[juː ˈɔːlweɪz ˈʤɛnəreɪt braɪt
aɪˈdɪəz]
Вы всегда блещете
умом.
Сиздан доим яхши ва
ижобий фикрлар олиш
мумкин.
You are so fearless!
[juː ɑː səʊ ˈfɪəlɪs]
Вы такой бесстрашный! Сиз довюраксиз.
You are a real gentleman.
[juː ɑːr ə rɪəl ˈʤɛntlmən]
Вы настоящий
джентельмен.
Сиз ҳақиқий эркаксиз.
You are incomparable.
[juː ɑːr ɪnˈkɒmpərəbl]
Никто с Вами не
сравнится.
Сиз тенги йўқ инсонсиз.
193
I can always count on you
for the best advice.
[aɪ kæn ˈɔːlweɪz kaʊnt ɒn
juː fɔː ðə bɛst ədˈvaɪs]
Я всегда могу
рассчитывать на то, что
Вы мне дадите лучший
совет.
Мен доим сизнинг доно
маслаҳатларингизга
таянаман.
You always give the best
advice.
[juː ˈɔːlweɪz gɪv ðə bɛst
ədˈvaɪs]
Вы всегда даете лучшие
советы.
Сиз доим доно
маслаҳатлар берасиз.
You really know how to
treat a woman.
[juː ˈrɪəli nəʊ haʊ tuː triːt ə
ˈwʊmən]
Вы знаете, как
обращаться с
женщиной.
Cиз аёллар билан қандай
муомала қилишни жуда
яхши биласиз.
It’s so nice to see a man
who can cook.
[ɪts səʊ naɪs tuː siː ə mæn
huː kæn kʊk]
Как хорошо видеть
мужчину, который
умеет готовить.
Овқат пиширишни
биладиган кишини
кузатиш қанчалар
мароқли.
You are а beautiful woman.
[juː ɑː а ˈbjuːtəfʊl ˈwʊmən]
Вы красивая женщина.
Сиз жуда гўзал аёлсиз.
How do you always manage
to look so beautiful?
[haʊ duː juː ˈɔːlweɪz
ˈmænɪʤ tuː lʊk səʊ
ˈbjuːtəfʊl]
Как у Вас всегда
получается выглядеть
такой красивой?
Доим шундай гўзал
бўлиб юришга қандай
улгурасиз?
May I be so bold as to
compliment your dress /
hair?
[meɪ aɪ biː səʊ bəʊld æz tuː
ˈkɒmplɪmənt jɔː drɛs / heə]
Могу ли я быть столь
смелым, чтобы хвалить
Ваше платье / волосы?
Сизнинг кўйлагингизни
/ сочингизни мақташга
ҳаддим етармикин?
You are a good mother.
[juː ɑːr ə gʊd ˈmʌðə]
Вы хорошая мама.
Cиз яхши онасиз.
I’ve never seen you looking
so happy / bright.
[aɪv ˈnɛvə siːn juː ˈlʊkɪŋ səʊ
ˈhæpi / braɪt]
Никогда не видел Вас
такой счастливой /
яркой.
Сизни ҳеч ҳам бунчалик
бахтиёр / хушчақчақ
кўрмаганман.
You were amazing.
[juː wɜːr əˈmeɪzɪŋ]
Вы были
изумительным.
Сиз ажойиб эдингиз.
Your charm is irresistible!
[jɔː ʧɑːm ɪz ˌɪrɪˈzɪstəbl]
Нельзя устоять перед
Вашим обаянием.
Сизнинг
жозибадорлигингиз
кишини лол қолдиради.
You are so nice.
Вы такая милая.
Сиз жуда ёқимтойсиз.
194
[juː ɑː səʊ naɪs]
You are so clever and
intelligent!
[juː ɑː səʊ ˈklɛvər ænd
ɪnˈtɛlɪʤənt]
Вы такая умная и
интелигентная!
Сиз жуда доно ва
ақллисиз!
You look so young. You аre
more like sisters than
mother and daughter!
[juː lʊk səʊ jʌŋ. juː аriː mɔː
laɪk ˈsɪstəz ðæn ˈmʌðər ænd
ˈdɔːtə]
Вы так молодо
выглядите. Вы скорее
похожи на сестер, чем
на маму и дочь!
Сиз жуда ёш кўринасиз.
Сизлар она-бола эмас,
кўпроқ опа-сингилларга
ўхшайсизлар.
Your smile is attractive.
[jɔː smaɪl ɪz əˈtræktɪv]
У Вас привлекательная
улыбка.
Сизнинг табассумингиз
жозибали экан.
You have a nice smile.
[juː hæv ə naɪs smaɪl]
У Вас приятная улыбка. Табассумингиз ёқимли
экан.
You should smile more
often.
[juː ʃʊd smaɪl mɔːr ˈɒf(ə)n]
Вам нужно почаще
улыбаться.
Кўпроқ табассум қилиб
юринг.
A smile becomes you more
than anything.
[ə smaɪl bɪˈkʌmz juː mɔː
ðæn ˈɛnɪθɪŋ]
Улыбка идет Вам
больше всего.
Ҳаммасидан
табассумингиз ўзингизга
ярашар экан.
When you smile you look
much younger.
[wɛn juː smaɪl juː lʊk mʌʧ
ˈjʌŋə]
Когда Вы улыбаетесь,
Вы выглядите гораздо
моложе.
Табассум қилсангиз
янада ёшариб
кетаркансиз.
There’s such warmth in
your eyes.
[ðeəz sʌʧ wɔːmθ ɪn jɔːr aɪz]
В Ваших глазах столько
тепла.
Кўзларингиз меҳрга
тўла.
You have the prettiest eyes.
[juː hæv ðə ˈprɪtɪɪst aɪz]
У Вас самые
прелестные глаза.
Энг чиройли кўзлар
соҳибасисиз.
You are special.
[juː ɑː ˈspɛʃəl]
Вы особенная.
Сиз бошқачасиз.
You are my baby.
[juː ɑː maɪ ˈbeɪbi]
Ты моя малышка.
Менинг жоним, асалим,
шириним.
That’s a really pretty dress.
[
ðæts ə ˈrɪəli ˈprɪti drɛs]
Это платье
превосходно.
Бу ҳақиқатдан ҳам
чиройли кўйлак экан.
It’s a pleasure to talk to
you.
С Вами приятно
говорить.
Сиз билан суҳбатлашиш
жуда мароқли.
195
[ɪts ə ˈplɛʒə tuː tɔːk tuː juː]
You’re easy to talk to.
[jʊər ˈiːzi tuː tɔːk tuː]
С Вами легко говорить.
Сиз билан суҳбатлашиш
жуда осон.
I like the way your mind
works.
[aɪ laɪk ðə weɪ jɔː maɪnd
wɜːks]
Мне нравится ход
Ваших мыслей.
Менга сизнинг
фикрлашингиз ёқади.
You’re irreplaceable.
[jʊər ˌɪrɪˈpleɪsəbl]
Вы незаменима.
Сиз тенги йўқ инсонсиз.
I am so proud of you.
[aɪ æm səʊ praʊd ɒv juː]
Я так горжусь Вами.
Мен сиз билан
фахрланаман.
You are charming.
[juː ɑː ˈʧɑːmɪŋ]
Вы обаятельная.
Сиз латофатлисиз.
You have a very
intelligent husband.
[juː hæv ə ˈvɛri ɪnˈtɛlɪʤənt
ˈhʌzbənd]
У Вас очень умный
муж!
Турмуш ўртоғингиз
жуда оқил инсон
эканлар!
The blouse is flattering you.
[ðə blaʊz ɪz ˈflætərɪŋ juː]
Это блузка Вам идет.
Бу блузка сизга
ярашибди.
This is your color.
[ðɪs ɪz jɔː ˈkʌlə]
Это Ваш цвет.
Бу ранг сизни очибди.
You have a nice smile.
[juː hæv ə naɪs smaɪl]
У Вас милая улыбка.
Табассумингиз жуда
ёқимли экан.
Nice hair. [naɪs heə]
Красивые волосы.
Сочларингиз чиройли
экан.
You are a wonderful,
wonderful person. How can
you be so caring, loving,
and selfless; all at the same
time?
[juː ɑːr ə ˈwʌndəfʊl
ˈwʌndəfʊl ˈpɜːsn haʊ kæn
juː biː səʊ ˈkeərɪŋ ˈlʌvɪŋ
ænd ˈsɛlflɪs ɔːl æt ðə seɪm
taɪm]
Вы замечательный,
замечательный человек.
Как Вы можете быть
одновременно такой
заботливой, любящей и
бескорыстной?
Cиз жуда ажойиб,
ғаройиб инсонсиз. Бир
вақтнинг ўзида қандай
қилиб ҳам ғамхўр, ҳам
меҳрибон, ҳам
очиқкўнгил бўлиш
мумкин?
With your cut short you
look much younger.
A short hair-cut style gives
Вас молодит короткая
стрижка.
Калта соч турмагида сиз
янада ёшариб кетибсиз.
196
you a youthful look.
[wɪð jɔː kʌt ʃɔːt juː lʊk mʌʧ
ˈjʌŋə. ə ʃɔːt heə-kʌt staɪl
gɪvz juː ə ˈjuːθfʊl lʊk]
I really love your haircut. It
makes you look like a
movie star.
[aɪ ˈrɪəli lʌv jɔː ˈheəkʌt. ɪt
meɪks juː lʊk laɪk ə ˈmuːvi
stɑː]
Мне очень нравится
Ваша прическа. Вы с
ней выглядите как
кинозвезда.
Соч турмагингиз жуда
менга ёқди. Худди кино
юлдузига ўхшаб
кетибсиз.
That dress really suits you.
[ðæt drɛs ˈrɪəli sjuːts juː]
Это платье Вам
действительно идет.
Кўйлак сизга ҳақиқатдан
ҳам роса ярашибди.
You keep surprising me
with your beauty.
[juː kiːp səˈpraɪzɪŋ miː wɪð
jɔː ˈbjuːti]
Вы продолжаете меня
удивлять своей
красотой.
Чиройингиз ҳамон мени
лол қолдиради.
You are so caring.
[juː ɑː səʊ ˈkeərɪŋ]
Вы такая заботливая.
Жуда ғамхўрсиз.
You have a marvelous
figure.
[juː hæv ə ˈmɑːvələs ˈfɪgə]
У вас потрясающая
фигура.
Сиз жуда хушбичимсиз.
You dazzle me.
[juː ˈdæzl miː]
Вы меня ослепляете.
Гўзаллигингиз кўзни
қамаштиради.
You look like a morning
lily.
[juː lʊk laɪk ə ˈmɔːnɪŋ ˈlɪli]
Вы выглядите как
утренняя лилия.
Сиз тонги гулдек
гўзалсиз.
You bring out the best in
me.
[juː brɪŋ aʊt ðə bɛst ɪn miː]
Вы раскрываете все
самое лучшее во мне.
Cиз менинг ижобий
қирраларимни юзага
чиқарасиз.
Women should be furious
seeing your beauty.
[ˈwɪmɪn ʃʊd biː ˈfjʊərɪəs
ˈsiːɪŋ jɔː ˈbjuːti]
Женщины должно быть
приходят в ярость, видя
Вашу красоту.
Аёллар сизнинг
чиройингизга ҳасад
қилсалар керак.
That colour really suits
you.
[ðæt ˈkʌlə ˈrɪəli sjuːts juː]
Вам подходит этот цвет.
Бу ранг cизга ярашибди.
You look as young as ever.
[juː lʊk æz jʌŋ æz ˈɛvə]
Вы выглядите так же
молодо как всегда.
Сиз ҳар доимгидек ёш
кўринасиз.
197
Share with me the secret of
perennial youth.
[ʃeə wɪð miː ðə ˈsiːkrɪt ɒv
pəˈrɛnjəl juːθ]
Поделитесь со мной
секретом вечной
молодости.
Доим ёш бўлиб юриш
сирларини менга ҳам
ўргатинг.
You never change.
[juː ˈnɛvə ʧeɪnʤ]
Вы не меняетесь.
Сиз ҳеч ҳам
ўзгармайсиз.
Time is kind to you.
[taɪm ɪz kaɪnd tuː juː]
Время вас щадит.
Вақт сизга ўз таъсирини
ўтказмайди.
Age is kind to you.
[eɪʤ ɪz kaɪnd tuː juː]
Возраст вас щадит.
Жуда ёш кўринасиз.
You look splendid / superb.
[juː lʊk ˈsplɛndɪd /
sju(ː)ˈpɜːb]
Вы превосходны /
великолепно выглядите.
Кўринишингиз ажойиб /
зўр.
I like your alluring eyes.
[aɪ laɪk jɔːr əˈljʊərɪŋ aɪz]
Мне нравятся Ваши
соблазнительные глаза.
Сизнинг жозибадор
кўзларингиз менга
ёқади.
You are cool / stunning girl!
[juː ɑː kuːl / ˈstʌnɪŋ gɜːl]
Ты классная
/ потрясающая
девчонка.
Сен ажойиб ва зўр
қизсан!
What a charming girl you
are!
[wɒt ə ˈʧɑːmɪŋ gɜːl juː ɑː]
Какая Вы
очаровательная
девушка!
Жуда лотофатли қиз
экансиз!
This hairstyle is just right
for you.
[ðɪs ˈheəˌstaɪl ɪz ʤʌst raɪt
fɔː juː]
Вам идёт эта причёска.
Бу соч турмаги сизга
роса ярашибди.
You’re always dressed in
the best of taste.
[jʊər ˈɔːlweɪz drɛst ɪn ðə
bɛst ɒv teɪst]
Вы всегда одеты со
вкусом.
Сиз доим жуда яхши
дид билан кийинасиз.
Your taste in clothes is
impeccable.
[jɔː teɪst ɪn kləʊðz ɪz
ɪmˈpɛkəbl]
Ваш вкус в одежде
безупречен.
Кийимлар танлаш
борасида дидингиз жуда
зўр экан.
You’re always dressed
according to the latest
fashion.
[jʊər ˈɔːlweɪz drɛst əˈkɔːdɪŋ
tuː ðə ˈleɪtɪst ˈfæʃən]
Вы всегда одеты по
последней моде.
Доим янги русумдаги
кийимларни кийиб
юрасиз.
198
You have a good / nice
voice.
[juː hæv ə gʊd / naɪs vɔɪs]
У Вас приятный /
чудесный голос.
Овозингиз ёқимли /
чиройли экан.
You are absolutely,
astoundingly gorgeous and
that’s the least interesting
thing about you.
[juː ɑːr ˈæbsəluːtli
əsˈtaʊndɪŋli ˈgɔːʤəs ænd
ðæts ðə liːst ˈɪntrɪstɪŋ θɪŋ
əˈbaʊt juː]
Вы совершенно и
изумительно шикарны,
и это еще не самое
интересное в Вас.
Cиз кишини лол
қолдирадиган даражада
мафтункорсиз. Бу сиз
ҳақингиздаги
фикрларнинг энг
камтаронаси.
I love seeing your smile, it
brightens my day every
time.
[aɪ lʌv ˈsiːɪŋ jɔː smaɪl ɪt
ˈbraɪtnz maɪ deɪ ˈɛvri taɪm]
Люблю видеть Вашу
улыбку. Каждый раз
мой день становится
ярче.
Cизнинг
табассумингизни жуда
ёқтираман. У менинг
ҳар кунимга файз
бағишлайди.
Your pаrfume smells
wonderful, what parfume
are you wearing?
[jɔː pа:fju:m smɛlz
ˈwʌndəfʊl wɒt pа:fju:m ɑː
juː ˈweərɪŋ]
Прекрасный запах, что
за парфюм?
Атирингизнинг ҳиди зўр
экан, қандай атир
сепасиз?
I couldn’t have asked for a
better woman.
[aɪ ˈkʊdnt hæv ɑːskt fɔːr ə
ˈbɛtə ˈwʊmən]
Я не мог даже и просить
о лучшей женщине.
Мен бундан яхши аёлни
топа олмасдим ҳам.
You make me feel so
comfortable.
[juː meɪk miː fiːl səʊ
ˈkʌmfətəbl]
С Вами так уютно.
Сиз билан ўзимни жуда
яхши ҳис қиламан.
I like you just the way you
are.
[aɪ laɪk juː ʤʌst ðə weɪ juː
ɑː]
Вы мне нравитесь
такой, какая вы есть.
Менга қандай
бўлсангиз,
шундайлигингизча
ёқасиз.
Only you could make that
boring grey t-shirt look
sizzling hot. You’re a diva!
[
ˈ
əʊnli juː kʊd meɪk ðæt
ˈbɔːrɪŋ greɪ ˈtiːʃɜːt lʊk
ˈsɪzlɪŋ hɒt. jʊər ə ˈdiːvə]
Никто не может
выглядеть настолько
роскошно в скучной
серой футболке. Вы
просто дива!
Сиз оддийгина бўз
матода ҳам ёрқин
кўринасиз. Сиз жуда
латофатлисиз.
199
You can really cook.
This is amazing food!
[juː kæn ˈrɪəli kʊk. ðɪs ɪz
əˈmeɪzɪŋ fuːd]
Вы можете
действительно хорошо
готовить. Это
восхитительная еда!
Ҳақиқатдан ҳам
қўлингиз жуда ширин
экан. Овқат ҳам ажойиб
бўлибди.
Answers / Ответы/ Жавоблар
Thank you for your
compliment.
[θæŋk juː fɔː jɔː
ˈkɒmplɪmənt]
Спасибо за
комплимент.
Мақтов учун раҳмат!
Thank you.
[θæŋk juː]
Спасибо!
Раҳмат.
You flatter me.
[juː ˈflætə miː]
Вы мне льстите.
Ошириб юбордингиз.
If only it were true. I wish it
were as you say.
[ɪf ˈəʊnli ɪt wɜː truː. aɪ wɪʃ ɪt
wɜːr æz juː seɪ]
Если бы это было так. Қанийди шундай бўлса.
If only it were not a
mere compliment.
[ɪf ˈəʊnli ɪt wɜː nɒt ə mɪə
ˈkɒmplɪmənt]
Если бы это было не
просто комплимент.
Қанийди бу ҳақиқат
бўлиб қолса.
It’s just a compliment.
[ɪts ʤʌst ə ˈkɒmplɪmənt]
Это только
комплимент.
Бу оддийгина мақтов,
холос.
It’s your imagination.
[ɪts jɔːr ɪˌmæʤɪˈneɪʃən]
Это Вам только
кажется.
Сизга шундай
туйилаётгандир.
Exaggerating as usual.
[ɪgˈzæʤəreɪtɪŋ æz ˈjuːʒʊəl]
Это преувеличение.
Одатдагидай жуда
ошириб юбордингиз.
You’re being too kind.
[jʊə ˈbiːɪŋ tuː kaɪnd]
Вы слишком добры.
Сиз жуда меҳрибонсиз.
Oh, come!
[əʊ kʌm]
Ну, что Вы!
Э, қўйсангизчи!
Nice to hear that.
[naɪs tuː hɪə ðæt]
Приятно это слышать. Эшитганимдан
хурсандман.
Nice of you to say so.
[naɪs ɒv juː tuː seɪ səʊ]
Очень любезно с
Вашей стороны.
Буни сиз томондан
илтифот деб қабул
қиламан.
I’m glad you like it.
Я рада, что Вам
Сизга ёққан бўлса, мен
200
[aɪm glæd juː laɪk ɪt]
понравилось это.
жуда хурсандман.
I’m glad to hear that.
[айм глэд ту хиэ: зэт]
Я рада это слышать.
Эшитганимдан
хурсандман.
You’re being too kind.
[jʊə ˈbiːɪŋ tuː kaɪnd]
Вы слишком добры.
Сиз жуда меҳрибонсиз.
The same goes for you.
[ðə seɪm gəʊz fɔː juː]
То же относится и к
Вам.
Булар cизга ҳам
тегишли.
The same can be said about
you.
[ðə seɪm kæn biː sɛd əˈbaʊt
juː]
То же можно сказать и
о Вас.
Сиз ҳақингизда ҳам шу
гапларни айтиш
мумкин.
ИЛОВА № 7
Forms of endearment / Ласковые формы обращения / Эркалашга доир
мурожаатлар
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
(My) honey [maɪ ˈhʌni]
Дорогой, милый, золотко
(мой, моё)
Асалим, шакарим,
новвотим, шириним
(My) hun [maɪ hʌn]
Дорогой, милый (мой)
Асал, шакар
(My) babe [maɪ beɪb]
Малыш, крошка (мой,
моя)
Болажон(им),
болажон(гинам)
(My) darling [maɪ ˈdɑːlɪŋ] Дорогой, милый, родной
(мой)
Азизим, жоним
My beloved [maɪ bɪˈlʌvd] Любовь моя
Севгилим
Honey child [ˈhʌni ʧaɪld ] Деточка
Асал бола
Kiddy [ˈkɪdi]
Ребеночек, дитя
Болажон, кичкинтой
Moppet [ˈmɒpɪt]
Куколка
Қўғирчоқ
Bunny [ˈbʌni]
Зайка моя / зайчик мой
Қуёнчам
Childie [ʧaɪldi]
Малыш, деточка
Болажон, кичкинтой
Babykins [beibikinz]
Деточка
Болажон, болакай
(My) sweetheart
[maɪ ˈswiːthɑːt]
Дорогой, милый (мой)
Асалим, жоним,
шириним
(My) sweety / sweetie
[maɪ ˈswiːti / ˈswiːti]
Лапочка, лапуля,
сладенький (моя, мой)
Асалгинам, жонгинам,
новвотим, шириним
201
(My) sweetums
[maɪ swiːtəmz]
Лапусенька (моя)
Шириним, асалгинам,
новвотгинам
What a sweet child!
[wɒt ə swiːt ʧaɪld]
Какой очаровательный /
милый / ребенок!
Бунча асал / ширин бола
бўлмаса бу!
My sweet(est) one
[maɪ swiːt(est) wʌn]
Дорогой мой, милый мой,
любимый мой
Ўзимнинг ширинтойим,
шакартойим
Аs sweet as sugar
[æz swiːt æz ˈʃʊgə]
Oчень милый, очень
приятный
Шакардек / асалдек
ширин
(My) sunshine
[maɪ ˈsʌnʃaɪn]
Солнышко мое
Қуёшим менинг
(My) love [maɪ lʌv]
Любимый
Cевгилим, жоним, бегим
My winsome
[maɪ ˈwɪnsəm]
Мой милый
Азизим, жоним
Loved one [lʌvd wʌn]
Дорогой, любимый,
милый
Азизим, севгилим
My dove [maɪ dʌv]
Голубушка моя
Кабутарим менинг
Lovey dovey [ˈlʌvi dʌvi]
Любимый голубчик,
голубушка
Кабутарим менинг
(My) dear [maɪ dɪə]
Дорогой
Азизим, қадрдоним
(My) dearie / dear heart
[maɪ dɪəri / dɪə hɑːt]
Душечка, милочка
Азизим, жоним, жаҳоним
(My) cutie
[maɪ ˈkjuːti]
Прелесть, милашка,
красавчик
Ёқимтойим, шириним
Gorgeous [ˈgɔːʤəs ]
Красавица, красотка
Гўзал, лобар, нозанин
(My) bubbles [maɪ
ˈbʌblz]
Бусинка (моя)
Кўзмунчоғим
(My) pumpkin
[maɪ ˈpʌmpkɪn]
Прелесть (моя)
Шириним, шакарим
(My) sweetie рie
[maɪ ˈswiːti рaɪə]
Солнышко, милая (моё,
моя)
Ширинтойим,
бўғирсоғим
(My) lovebug [maɪ
ˈlʌvbʌg]
Букашечка (моя)
Бўталоғим менинг
(My) boo [maɪ buː]
Дружище, подружка
(моя)
Қадрдоним, азизим,
дугонажон
(My) muffin [maɪ ˈmʌfɪn] Булочка моя,
«пирожочек»
Бўғирсоғим, дўмбоғим
202
(My) wifey [maɪ waifi:]
Жёнушка, принцесса
(моя)
Хотинжон, маликам
(My) shorty [maɪ ˈʃɔːti]
Детка, крошка (моя)
Ўзимнинг кичкинтойим
(My) cupcake
[maɪ ˈkʌpˌkeɪk]
Крошка, милашка,
золотко (моя, моё)
Ўзимнинг ширинтойим,
бўғирсоғим, эркатойим
(My) babycakes
[maɪ beibikeiks]
Малыш (мой)
Ўзимнинг болажоним,
болажонгинам,
эркатойим
An apple of my eyes
[ən ˈæpl ɒv maɪ aɪz]
Свет моих очей
Кўзларимнинг оқу
қораси
My treasure
[maɪ ˈtrɛʒə]
Моё золотцо
Менинг хазинам,
бойлигим, жаҳоним
My sun [maɪ sʌn]
Солнце моё
Қуёшим менинг
My joy [maɪ ʤɔɪ]
Радость моя
Менинг қувончим
My pleasure [maɪ ˈplɛʒə] Радость моя
Менинг қувончим
Sugar [ˈʃʊgə]
Мой сладкий
Шириним, шакарим,
новвотим
Мy kitten [maɪ ˈkɪtn]
Кошечка моя
Менинг мушукчам
My happiness
[maɪ ˈhæpɪnɪs]
Счастье моё
Менинг бахтим
Honey pie [ˈhʌni paɪə]
Тортик мой, сладкий мой Асал бўғирсоғим
Little lamb [ˈlɪtl læm]
Ягнёнок
Қўзичоғим, бўталоғим,
тойчоғим
One and only
[wʌn ænd ˈəʊnli]
Единственный и
неповторимый
Яккаю ягонам, кўз очиб
кўрганим
Truelove [ˈtruːlʌv]
Верная моя
Вафодорим
Gumdrop [gʌmdrop]
Мармеладка моя
Мармеладим
Button [ˈbʌtn]
Крошка, кнопочка
Тугмачахон
Peanut [ˈpiːnʌt]
Малыш, крошка
Болажон, кичкинтой
(My) handsome
[maɪ ˈhænsəm]
Красавчик (мой)
Бегим
My (good) man
[maɪ (gʊd) mæn]
Милый мой
Жоним
(My) tiger [maɪ ˈtaɪgə]
Мой тигрёнок
Арслоним, шунқорим
203
Cuddles / cuddle cakes
[ˈkʌdlz / ˈkʌdl keɪks]
Милашка, крошка (моя) Ёқимтой
(My) prince charming
[maɪ prɪns ˈʧɑːmɪŋ]
Мой принц на белом
коне, прекрасный принц
Шаҳзодам, бегим
Mr. Perfect
[mistə ˈpɜːfɪkt]
Мой идеал
Орзуимдаги шаҳзодам
(My) honey bear / Teddy
bear
[maɪ ˈhʌni beə / ˈtɛdi beə]
Медвежонок (мой)
Айиқчам, айиқ полвон
(My) сaptain
[maɪ ˈkeptən]
Хозяин (мой)
Бегим, хўжайин
Superman [ˈsjuːpəmæn]
Мой суперчеловек
Алпомишим, паҳлавоним
Lady Killer [ˈleɪdi ˈkɪlə]
Сердцеед
Қалбларни забт этувчи
My strong, confident and
powerful man!
[maɪ strɒŋ ˈkɒnfɪdənt ænd
ˈpaʊəfʊl mæn]
Мой сильный, уверенный
и
могущественный
мужчина!
Ўзимнинг
баҳодирим,
қўрқмас паҳлавоним!
Baby-doll [ˈbeɪbi-dɒl]
Малышка, куколка (моя) Қўғирчоғим
Baby girl [ˈbeɪbi gɜːl]
Малышка, дочурка (моя) Қизалоғим
My beauty [maɪ ˈbjuːti]
Моя красавица
Гўзалим менинг
Gorgeous [ˈgɔːʤəs]
Красотка моя
Гўзалим,
лобарим,
нозанин
Honey bun [ˈhʌni bʌn]
Сладкая булочка моя
Ширин бўғирсоғим
Cookie Monster
[ˈkʊki ˈmɒnstə]
Коржик (персонаж из
сериала «Улица Сезам»)
Бўғирсоғим
(“Сезам
Кўчаси” номли сериал
қаҳрамони)
Biscuit [ˈbɪskɪt]
Печенька моя
Бўғирсоғим
Precious [ˈprɛʃəs]
Дорогая, прелесть моя
Бойлигим, гавҳарим,
жони-жаҳоним
Pumpkin [ˈpʌmpkɪn]
Милашка, прелесть моя
Ширинтойим
Snowflake [ˈsnəʊfleɪk]
Снежинка моя
Оппоқ ойим
Sugarplum [ˈʃʊgəplʌm]
Сладкая моя
Новвотим, асалим,
шириним, шакарим
Dumpling [ˈdʌmplɪŋ]
Милашка (моя)
Дўмбоғим
Cherry [ˈʧɛri]
Вишенка моя
Чаросгинам
204
Sweet Cheeks [swiːt ʧiːks] Сладкая моя
Ой юзлигим
My angel [maɪ ˈeɪnʤəl]
.
Ангелочек мой
Фариштам менинг
My soul [maɪ səʊl]
Душа моя
Менинг қалбим
Snookums [snukumz]
Лапуля (моя)
Жонидан
Honeybunch [ˈhʌnibʌnʧ ] Душечка, миленькая
Жоним, асалим
Honeysweet [ˈhʌniswiːt]
Cлавная, милая, сладкая
Асалим, шакарим
Ducky [ˈdʌki]
Голубушка
Оққушим, кабутарим
Lassie [ˈlæsi]
Возлюбленная
Севгилим
Bugbear [ˈbʌgbeə]
Мишутка
Айиқчам, момиқча
Сhuckie / chucky
[ʧʌki / ʧʌki]
Цыплёночек
Жўжачам
My princess
[maɪ prɪnˈsɛs]
Принцесса моя
Маликам менинг
My flower [maɪ ˈflaʊə]
Цветочек мой
Гулим
Buttercup [ˈbʌtəkʌp]
Цветочек мой
Гул ғунчам
Sweety swallow
[ˈswiːti ˈswɒləʊ]
Ласточка моя
Қалдирғочим, капалагим
менинг
Sweety birdie
[ˈswiːti ˈbɜːdi]
Птичка моя
Ширин қушчам
Sweety fish [ˈswiːti fɪʃ]
Рыбка моя
Менинг балиқчам
Pudding [ˈpʊdɪŋ]
Помпушка
Дўмбоғим
Сookie [kuki]
Сладость моя
Ширинтойгинам
My blue eyed [maɪ bluː
aɪd]
Голубоглазая моя
Қаро кўзлигим
ИЛОВА № 8
Apology / Извинение / Узр сўраш
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
Excuse me...
[ɪksˈkjuːs miː...]
Извините ...
Кечирасиз…
Sorry... [ˈsɒri...]
Извините ...
Кечирасиз…
Pardon. I beg you pardon.
Простите, пожалуйста. Узр, кечирасиз.
205
[ˈpɑːdn. aɪ bɛg juː ˈpɑːdn]
Please, forgive me.
Do forgive me.
[pliːz fəˈgɪv miː. duː fəˈgɪv
miː]
Простите, пожалуйста.
Ну, пожалуйста.
Мени кечиринг,
илтимос.
Кечира қолинг.
Excuse me! Could I get
past? [ɪksˈkjuːs miː. kʊd aɪ
gɛt pɑːst]
Извините! Можно
пройти?
Кечирасиз! Ўтиб кетсам
майлими?
Ten thousand pardons.
[tɛn ˈθaʊzənd ˈpɑːdnz]
Тысяча извинений.
Минг бора узр.
Sorry. That's my fault.
[ˈsɒri. ðæts maɪ fɔːlt]
Извините, это моя вина. Кечиринг, бу менинг
айбим.
Excuse my back.
[ɪksˈkjuːs maɪ bæk]
Извините, что я стою к
Вам спиной.
Сизга орқа қилиб
турганим учун узр.
I want to ask your
forgiveness.
I want to ask you to forgive
me.
[aɪ wɒnt tuː ɑːsk jɔː
fəˈgɪvnɪs. aɪ wɒnt tuː ɑːsk
juː tuː fəˈgɪv miː]
Позвольте попросить у
Вас прощения.
Сиздан кечирим
сўрамоқчи эдим.
Please accept my apologies.
[pliːz əkˈsɛpt maɪ
əˈpɒləʤiz]
Примите мои
извинения.
Узримни қабул қилинг,
илтимос.
We apologize for any
inconvenience.
[wiː əˈpɒləʤaɪz fɔːr ˈɛni
ˌɪnkənˈviːnjəns]
Приносим свои
извинения за
доставленные
неудобства.
Ноқулай аҳволга
солганимиз
учун узр сўраймиз.
Please accept our humble
apology.
[pliːz əkˈsɛpt ˈaʊə ˈhʌmbl
əˈpɒləʤi]
Просим принять наши
глубочайшие
извинения.
Биз чин дилдан узр
сўраймиз. Узримизни
қабул қилинг.
I must apologize to you.
[aɪ mʌst əˈpɒləʤaɪz tuː juː]
Я должен извиниться
перед Вами.
Сиздан кечирим
сўрашим керак.
We very much regret to say,
that...
[wiː ˈvɛri mʌʧ rɪˈgrɛt tuː seɪ
ðæt...]
К большому
сожалению, сообщаем,
что ...
Минг афсуслар қилиб
шуни айтамизки...
Please forgive me, if you
Простите меня,
Агар кечира олсангиз,
206
can.
[pliːz fəˈgɪv miː ɪf juː kæn]
пожалуйста, если
можете.
мени кечиринг.
Please don’t be angry with
me.
[pliːz dəʊnt biː ˈæŋgri wɪð
miː]
Пожалуйста, не
сердитесь на меня.
Илтимос, мендан
жаҳлингиз чиқмасин.
Don’t take it amiss, please.
[dəʊnt teɪk ɪt əˈmɪs pliːz]
Не думайте что то о
плохом, пожалуйста.
Ножўя / бошқача
ўйламанг, илтимос.
It was careless of me.
[ɪt wɒz ˈkeəlɪs ɒv miː]
Я был неосторожен.
Мен эҳтиётсизлик
қилдим.
I didn't mean that.
[aɪ dɪdnt miːn ðæt]
Я не хотел Вас обидеть. Мен сизни хафа
қилмоқчи эмасдим.
I meant well / I meant no
harm.
[aɪ mɛnt wɛl / aɪ mɛnt nəʊ
hɑːm]
Я не хотел ничего
плохого.
Мен бундай демоқчи
эмасдим. / Бошқа
нарсани назарда тутган
эдим.
I do apologize. I didn’t
really mean what I said.
[aɪ duː əˈpɒləʤaɪz. aɪ dɪdnt
ˈrɪəli miːn wɒt aɪ sɛd]
Простите меня. Я не это
имел в виду.
Сиздан узр сўрайман.
Мен бошқа нарсани
назарда тутган элим.
I really meant no harm. Do
forget my saying so.
[aɪ ˈrɪəli mɛnt nəʊ hɑːm. duː
fəˈgɛt maɪ ˈseɪɪŋ səʊ]
Я не хотел вас обидеть.
Простите меня за эти
слова.
Сизни хафа қилмоқчи
эмасдим. Шу гапларим
учун мени кечиринг.
Please forgive me. I have
been thoughtless.
[pliːz fəˈgɪv miː. aɪ hæv biːn
ˈθɔːtlɪs]
Простите меня. Я был
безрассуден.
Ўйламасдан қилдим,
илтимос, мени кечиринг.
Next time I'll get it right.
[nɛkst taɪm aɪl gɛt ɪt raɪt]
В следующий раз я
постараюсь.
Кейинги сафар ҳаммаси
яхши бўлади.
Excuse me a moment.
[ɪksˈkjuːs miː ə ˈməʊmənt]
Извините, я на секунду. Кечирасиз, бир дақиқа.
Sorry for disturbing /
troubling / interrupting you.
[ˈsɒri fɔː dɪsˈtɜːbɪŋ / ˈtrʌblɪŋ
/ ˌɪntəˈrʌptɪŋ juː]
Извините за
беспокойство.
Безовта қилганим учун
узр.
Am I disturbing you?
[æm aɪ dɪsˈtɜːbɪŋ juː]
Я не помешаю?
Халақит қилмайманми?
Please excuse my coming
Извините за опоздание, Кеч қолганим учун узр
207
late.
I beg your pardon for
coming late.
Forgive me for being late.
[pliːz ɪksˈkjuːs maɪ ˈkʌmɪŋ
leɪt./ aɪ bɛg jɔː ˈpɑːdn fɔː
ˈkʌmɪŋ leɪt. / fəˈgɪv miː fɔː
ˈbiːɪŋ leɪt]
пожалуйста.
сўрайман.
Excuse my coming at such
an hour.
[ɪksˈkjuːs maɪ ˈkʌmɪŋ æt
sʌʧ ən ˈaʊə]
Простите меня за столь
поздний приход.
Бемаҳалда келганим
учун узр.
I sincerely regret that...
[aɪ sɪnˈsɪəli rɪˈgrɛt ðæt]
Я искренне сожалею,
что...
…дан мен чин дилдан
афсусдаман.
I'm sorry to have kept you
waiting.
[aɪm ˈsɒri tuː hæv kɛpt juː
ˈweɪtɪŋ]
Извините, что заставил
Вас ждать.
Узр, сизни куттириб
қўйдим.
I do apologize for not
bringing the book.
[aɪ duː əˈpɒləʤaɪz fɔː nɒt
ˈbrɪŋɪŋ ðə bʊk]
Извините за то, что не
принес книгу.
Узр, китобингизни олиб
келишни унутибман.
I owe you an apology. I
haven’t brought the book.
[aɪ əʊ juː ən əˈpɒləʤi. aɪ
hævnt brɔːt ðə bʊk]
Я виноват перед Вами.
Я не принес книгу.
Сизнинг олдингизда
айбдорман.
Китобингизни олиб
келмадим.
Forgive me for not keeping
my word.
[fəˈgɪv miː fɔː nɒt ˈkiːpɪŋ
maɪ wɜːd]
Простите за то, что не
сдержал свое слово.
Гапимнинг устида
турмаганим учун
кечиринг.
Forgive me for breaking my
promise.
[fəˈgɪv miː fɔː ˈbreɪkɪŋ maɪ
ˈprɒmɪs]
Простите меня за
нарушение моего
обещания.
Ваъдамга вафо
қилмаганим учун узр
сўрайман.
I am sorry, but I cannot be
of assistance to you in this
matter.
[aɪ æm ˈsɒri bʌt aɪ ˈkænɒt
biː ɒv əˈsɪstəns tuː juː ɪn ðɪs
ˈmætə]
Извините, но я не могу
помочь Вам в этом деле.
Кечирасиз, лекин бу
ишда сизга ёрдам бера
олмайман.
Please forgive me. I
Простите меня,
Илтимос, кечиринг.
208
promise I won’t do it
anymore. I’ll never do it
again.
[pliːz fəˈgɪv miː. aɪ ˈprɒmɪs
aɪ wəʊnt duː ɪt ˌɛniˈmɔː. aɪl
ˈnɛvə duː ɪt əˈgɛin]
пожалуйста, если
можете. Я обещаю, что
никогда больше не
сделаю этого.
Ваъда бераман, мен
энди бундай қилмайман.
Бу бошқа
қайтарилмайди.
Awfully sorry, old boy.
[ˈɔːfʊli ˈsɒri əʊld bɔɪ]
Крайне огорчен,
дружище.
Афсусдаман,
қадрдоним.
Sorry to interrupt, but...
[ˈsɒri tuː ˌɪntəˈrʌpt bʌt…]
Извините, что
прерываю, но...
Узр, гапингизни бўлдим,
лекин...
Sorry, you were saying...
[ˈsɒri juː wɜː ˈseɪɪŋ…]
Извините, что Вы
говорили?
Кечирасиз, сиз нима
деяётган эдингиз?
I'm sorry, I didn't catch you.
[aɪm ˈsɒri aɪ dɪdnt kæʧ juː]
Простите, я не
расслышал Вас.
Кечирасиз, сизни эшита
олмадим.
Sorry, please, go ahead.
[ˈsɒri pliːz gəʊ əˈhɛd]
Извините, продолжайте,
пожалуйста.
Кечирасиз, давом
этаверинг, илтимос.
Will you let that be my
excuse?
[wɪl juː lɛt ðæt biː maɪ
ɪksˈkjuːs]
Вас удовлетворяет мое
извинение?
Менинг узримни қабул
қиласизми?
Аnswers / Ответы / Жавоблар
Oh, that’s (quite) all right.
[əʊ ðæts (kwaɪt) ɔːl raɪt]
Ничего не имеет
значения. Всё в
порядке.
Ҳечқиси йўқ. Ҳаммаси
жойида.
It is not worth while
speaking.
[ɪt ɪz nɒt wɜːθ waɪl ˈspiːkɪŋ]
Не стоит об этом
говорить.
Гапиришга арзимайди,
қўйинг.
Never mind. No harm done.
No need to be sorry.
[ˈnɛvə maɪnd. nəʊ hɑːm
dʌn. nəʊ niːd tuː biː ˈsɒri]
Не беспокойтесь.
Ничего страшного. He
стоит извинения.
Хижолат бўлманг.
Ҳечқиси йўқ. Узр
сўрашга ҳожат йўқ.
All right. Can’t be helped.
[ɔːl raɪt. kɑːnt biː hɛlpt]
Ну ладно! Что ж тут
поделаешь.
Ҳа, майли. Нима ҳам
қилардик.
Oh it's nothing.
[əʊ ɪts ˈnʌθɪŋ]
Ничего, пожалуйста.
Майли, ҳечқиси йўқ.
Forget it. [fəˈgɛt ɪt]
Забудьте об этом.
Ҳаммасини унутинг.
It’s not important.
[ɪts nɒt ɪmˈpɔːtənt]
Это неважно.
Аҳамият берманг.
209
Don’t worry. You couldn’t
help it.
[dəʊnt ˈwʌri. juː ˈkʊdnt
hɛlp ɪt]
Не волнуйтесь, Вы же
не специально.
Ҳечқиси йўқ, атайин
қилмадингиз-ку ахир.
It doesn’t matter, honestly.
[ɪt dʌznt ˈmætə ˈɒnɪstli]
Это неважно, честно.
Рост айтяпман, ҳечқиси
йўқ.
Don’t bother about it.
[dəʊnt ˈbɒðər əˈbaʊt ɪt]
Не беспокойтесь.
Хавотирланманг.
No offence taken.
[nəʊ əˈfɛns ˈteɪkən]
Я не обиделся.
Хафа бўлганим йўқ.
ИЛОВА № 9
Thanking / Благодарность / Миннатдорчилик билдириш
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
Thank you. [θæŋk juː]
Спасибо.
Раҳмат.
Thank you very much.
[θæŋk juː ˈvɛri mʌʧ]
Большое спасибо.
Катта раҳмат.
Thanks. [θæŋks]
Спасибо.
Раҳмат.
Many thanks. [ˈmɛni
θæŋks]
Большое спасибо.
Катта раҳмат.
Thank you a thousand
times.
A thousand thanks.
[θæŋk juː ə ˈθaʊzənd taɪmz.
ə ˈθaʊzənd θæŋks]
Тысячу раз вам
благодарен.
Минг бора ташаккур.
Сизга мингдан минг
раҳмат.
Thanks а million.
[θæŋks а ˈmɪljən]
Тысячу раз вам
благодарен.
Минг бора ташаккур.
Сизга мингдан минг
раҳматлар айтаман.
I don’t know what to say.
[aɪ dəʊnt nəʊ wɒt tuː seɪ]
Я не знаю, что сказать.
Нима дейишга ҳам
ҳайронман.
Thank you for...
[θæŋk juː fɔː…]
Спасибо Вам за...
...учун сизга ташаккур.
Thanks for your help.
[θæŋks fɔː jɔː hɛlp]
Спасибо за помощь.
Ёрдамингиз учун
раҳмат.
I'm very much obliged to
Я Вам очень обязан.
Мен сиздан
210
you.
[aɪm ˈvɛri mʌʧ əˈblaɪʤd tuː
juː]
қарздорман.
Thanks awfully.
[θæŋks ˈɔːfʊli]
Ужасно благодарен.
Чин қалбимдан
ташаккур.
I'm very thankful to you.
[aɪm ˈvɛri ˈθæŋkfʊl tuː juː]
Я Вам очень благодарен. Мен сиздан жуда
миннатдорман.
I am deeply indebted to
you.
[aɪ æm ˈdiːpli ɪnˈdɛtɪd tuː
juː]
Я в большом долгу перед
Вами.
Мен сининг олдингизда
жуда қарздорман.
Thank you from the bottom
of my heart.
[θæŋk juː frɒm ðə ˈbɒtəm
ɒv maɪ hɑːt]
От всей души благодарю
Вас.
Чин қалбдан сизга ўз
ташаккуримни изҳор
этаман.
You’ve done me a great
favour.
[juːv dʌn miː ə greɪt ˈfeɪvə]
Вы мне сделали большое
одолжение.
Сиз менга жуда катта
ёрдам бердингиз.
Thanks for the invitation.
[θæŋks fɔː ði ˌɪnvɪˈteɪʃən]
Спасибо за приглашение. Таклифингиз учун
раҳмат.
Thanks for the present.
[θæŋks fɔː ðə ˈprɛznt]
Спасибо за подарок.
Совға учун раҳмат.
Oh, you shouldn’t have!
[əʊ juː ʃʊdnt hæv]
Не стоило так
беспокоиться! (тратить
деньги / время на
подарок)
Овора бўлибсиз-да!
(совғага вақт ва пул
сарф қилиб)
Oh, you shouldn’t have!
These flowers are beautiful.
[əʊ juː ʃʊdnt hæv. ðiːz
ˈflaʊəz ɑː ˈbjuːtəfʊl]
О, не стоило! Эти цветы
прекрасны.
Вой, овора бўлибсиз-
да! Жуда чиройли
гуллар экан.
Thank you for coming.
[θæŋk juː fɔː ˈkʌmɪŋ]
Спасибо, что пришли.
Ташрифингиз учун
раҳмат.
You have been most
helpful.
[juː hæv biːn məʊst
ˈhɛlpfʊl]
Вы мне очень помогли. Сиз менга жуда катта
ёрдам кўрсатдингиз.
Please, thank your sister for
me.
[pliːz θæŋk jɔː ˈsɪstə fɔː miː]
Пожалуйста
поблагодарите за меня
Вашу сестру.
Илтимос, опангизга
менинг номимдан
раҳмат айтиб қўйинг.
211
Thank you for a nice day.
[θæŋk juː fɔːr ə naɪs deɪ]
Спасибо за прекрасный
день.
Мароқли кун учун
миннатдорман.
Thank you for picking me
up.
[θæŋk juː fɔː ˈpɪkɪŋ miː ʌp]
Спасибо за то, что зашли
за мной.
Мени олиб кетишга
келганингиз учун
раҳмат.
That's very kind of you.
How good of you!
[ðæts ˈvɛri kaɪnd ɒv juː. haʊ
gʊd ɒv juː]
Очень любезно с Вашей
стороны.
Буни сиз томондан
катта эҳтиром деб
қабул қиламан.
You're very generous.
[jʊə ˈvɛri ˈʤɛnərəs]
Вы очень добры.
Сиз жуда меҳрибонсиз.
I'm really grateful to you.
[aɪm ˈrɪəli ˈgreɪtfʊl tuː juː]
Я очень Вам благодарен. Сиздан жуда
миннатдорман.
I’m grateful for what
you’ve done to me.
[aɪm ˈgreɪtfʊl fɔː wɒt juːv
dʌn tuː miː]
Я благодарен Вам за то,
что Вы для меня
сделали.
Менга кўрсатган
илтифотингиз учун
жуда миннатдорман.
I would like to express
my gratitude / appreciation.
[aɪ wʊd laɪk tuː ɪksˈprɛs maɪ
ˈgrætɪtjuːd / əˌpriːʃɪˈeɪʃ(ə)n]
Позвольте выразить Вам
свою благодарность.
Ўз
миннатдорчилигимни
изҳор қилмоқчиман.
We would like to express
our gratitude to you for
your noble effort.
[wiː wʊd laɪk tuː ɪksˈprɛs
ˈaʊə ˈgrætɪtjuːd tuː juː fɔː
jɔː ˈnəʊbl ˈɛfət]
Позвольте выразить Вам
нашу благодарность за
Ваш труд.
Чин дилдан қилган
меҳнатингиз учун ўз
миннатдорчилигимизни
изҳор этамиз.
Thank you and excuse me
for bothering you.
[θæŋk juː ænd ɪksˈkjuːs miː
fɔː ˈbɒðərɪŋ juː]
Спасибо и извините за
беспокойство.
Раҳмат ва сизни
безовта қилганим учун
узр.
Much obliged.
[mʌʧ əˈblaɪʤd]
Весьма признателен.
Жуда миннатдорман.
I'm very much obliged to
you.
[aɪm ˈvɛri mʌʧ əˈblaɪʤd tuː
juː]
Я очень вам обязан.
Сиздан жуда
миннатдорман.
Thanks, I really appreciate
it!
[θæŋks aɪ ˈrɪəli əˈpriːʃɪeɪt ɪt]
Спасибо, я вам очень
признателен (ценю)!
Раҳмат. Мен учун бу
жуда қадрли.
212
Thank you in advance.
[θæŋk juː ɪn ədˈvɑːns]
Заранее спасибо /
багодарю.
Олдиндан раҳмат.
Thank you for your
attention.
[θæŋk juː fɔː jɔːr əˈtɛnʃ(ə)n]
Спасибо за внимание.
Эътиборингиз учун
раҳмат.
Thanks for helping me.
[θæŋks fɔː ˈhɛlpɪŋ miː]
Спасибо за помощь.
Ёрдамингиз учун
раҳмат.
Thank you for the
invitation.
[θæŋk juː fɔː ði ˌɪnvɪˈteɪʃən]
Спасибо за приглашение. Таклифингиз учун
раҳмат.
Thank you for your
patience.
[θæŋk juː fɔː jɔː ˈpeɪʃəns]
Спасибо за терпение.
Бардошингиз учун
раҳмат.
Thank you for having
listened to me.
[θæŋk juː fɔː ˈhævɪŋ ˈlɪsnd
tuː miː]
Спасибо, что выслушали
меня.
Мени тинглаганингиз
учун ташаккур.
Thanks, you helped me a
lot.
[θæŋks juː hɛlpt miː ə lɒt]
Спасибо, вы мне очень
помогли.
Раҳмат, менга кўп
ёрдам бердингиз.
Thank you for the present.
It's lovely!
[θæŋk juː fɔː ðə ˈprɛznt. ɪts
ˈlʌvli]
Спасибо за чудесный
подарок!
Совға учун раҳмат.
Совға ажойиб экан!
Thank you for the timely
advice.
[θæŋk juː fɔː ðə ˈtaɪmli
ədˈvaɪs]
Спасибо за
своевременный совет!
Ўз вақтида берилган
маслаҳат учун раҳмат.
Thank you for the delicious
dinner.
[θæŋk juː fɔː ðə dɪˈlɪʃəs
ˈdɪnə]
Спасибо за чудесный
ужин!
Мазали ва ширин кечки
овқат учун ташаккур.
I can’t thank you enough. /
I can never thank you
enough. / I can't tell you
how grateful I am (for
something).
[aɪ kɑːnt θæŋk juː ɪˈnʌf. / aɪ
kæn ˈnɛvə θæŋk juː ɪˈnʌf. /
aɪ kɑːnt tɛl juː haʊ ˈgreɪtfʊl
Не знаю, как Вас и
благодарить!
Сизга қандай қилиб
миннатдорчилик изҳор
қилишни билмаяпман.
213
aɪ æm (fɔː ˈsʌmθɪŋ)]
You are kindness itself.
[juː ɑː ˈkaɪndnɪs ɪtˈsɛlf]
Вы – сама доброта!
Сиз меҳридарё
инсонсиз.
Thank you for the pleasure.
[θæŋk juː fɔː ðə ˈplɛʒə]
Благодарю Вас за
доставленное
удовольствие!
Мароқли дам учун
раҳмат.
Thank you for having me.
That’s so sweet!
[θæŋk juː fɔː ˈhævɪŋ miː.
ðæts səʊ swiːt]
Спасибо, что приняли
меня у себя. Это так
мило!
Меҳмон қилганингиз
учун ташаккур. Жуда
ҳам маза қилдик!
Thank you for an enjoyable
night.
[θæŋk juː fɔːr ən ɪnˈʤɔɪəbl
naɪt]
Спасибо за приятный
вечер.
Ёқимли кечки овқат
учун ташаккур.
Thank you for letting me
know.
[θæŋk juː fɔː ˈlɛtɪŋ miː nəʊ]
Благодарю за сообщение. Хабар берганингиз
учун раҳмат.
Thank you for your kind
wishes.
[θæŋk juː fɔː jɔː kaɪnd
ˈwɪʃɪz]
Спасибо Вам за Ваши
добрые пожелания.
Яхши тилаклар учун
раҳмат.
Thank you for coming to
see me.
Thanks for the visit.
[θæŋk juː fɔː ˈkʌmɪŋ tuː siː
miː. θæŋks fɔː ðə ˈvɪzɪt]
Спасибо Вам за то, что
зашли ко мне.
Ташрифингиз учун
сиздан миннатдормиз.
Thank you for remembering
me.
Thank you for keeping in
touch.
[θæŋk juː fɔː rɪˈmɛmbərɪŋ
miː.
θæŋk juː fɔː ˈkiːpɪŋ ɪn tʌʧ]
Спасибо Вам за то, что
помните меня.
Мени эсингиздан
чиқармаганингиз учун
раҳмат.
Thank you so much for
taking the trouble to read
my article.
[θæŋk juː səʊ mʌʧ fɔː
ˈteɪkɪŋ ðə ˈtrʌbl tuː riːd maɪ
ˈɑːtɪkl]
Я очень признательна
Вам за то, что Вы
прочитали мою статью.
Менинг мақоламни
ўқиб чиққанингиз учун
сиздан жуда
миннатдорман.
I’d like to thank my mother, Я бы хотел
Мен онамга, отамга,
214
my father and all those
who’ve helped me over the
years.
[aɪd laɪk tuː θæŋk maɪ
ˈmʌðə maɪ ˈfɑːðər ænd ɔːl
ðəʊz huːv hɛlpt miː ˈəʊvə
ðə jɪəz]
поблагодарить мою
маму, моего отца и всех,
кто помогал мне на
протяжении всех лет.
ушбу йилда менга
ёрдам берган барча
инсонларга ўз
ташаккуримни изҳор
этмоқчиман.
Thankfully it never
happened again.
[ˈθæŋkfʊli ɪt ˈnɛvə ˈhæpənd
əˈgɛin]
К счастью, это больше
не повторялось.
Минг шукурки, бу
бошқа қайтарилмади.
How very kind of you!
[haʊ ˈvɛri kaɪnd ɒv juː]
Как это любезно с Вашей
стороны!
Жуда ҳам
илтифотлисиз-да!
Cheers’ mate! I’ll buy the
drinks next time.
[ʧɪəz meɪt! aɪl baɪ ðə drɪŋks
nɛkst taɪm]
Спасибо, друг! В
следующий раз я куплю
напитки.
Раҳмат, дўстим.
Кейинги гал
ичимликлар олиш
мендан.
I would like to thank you in
advance.
Thank you in advance.
[aɪ wʊd laɪk tuː θæŋk juː ɪn
ədˈvɑːns.
θæŋk juː ɪn ədˈvɑːns]
Заранее благодарю Вас. Сизга олдиндан раҳмат.
Anyway thank you.
[ˈɛnɪweɪ θæŋk juː]
В любом случае,
спасибо.
Нима бўлганда ҳам
раҳмат.
Thank you for everything!
[θæŋk juː fɔːr ˈɛvrɪθɪŋ]
Спасибо за всё!
Ҳаммаси учун раҳмат!
May I shake your hand?
Let me shake your hand.
[meɪ aɪ ʃeɪk jɔː hænd.
lɛt miː ʃeɪk jɔː hænd]
Разрешите, позвольте
пожать Вашу руку.
Ижозат беринг,
қўлингизни сиқиб қўяй.
Answers / Oтветы / Жавоблар
You're welcome.
[jʊə ˈwɛlkəm]
Пожалуйста.
Марҳамат.
You are always (аny time)
welcome.
[juː ɑːr ˈɔːlweɪz (eni taɪm)
ˈwɛlkəm]
Всегда пожалуйста.
Бемалол хоҳлаган
вақтингизда мурожаат
қилаверинг.
Not at all. / That’s all right.
That’s really nothing. / No
Не за что! Без
проблем!
Арзимайди. Ҳечқиси
йўқ.
215
trouble at all. / No problem.
[nɒt æt ɔːl. / ðæts ɔːl raɪt. ðæts
ˈrɪəli ˈnʌθɪŋ. / nəʊ ˈtrʌbl æt
ɔːl. / nəʊ ˈprɒbləm]
The pleasure is all mine.
[ðə ˈplɛʒər ɪz ɔːl maɪn]
Это я должен Вас
благодарить!
Сизга мен раҳмат
айтишим керак.
It was a real pleasure for me to
do it!
[ɪt wɒz ə rɪəl ˈplɛʒə fɔː miː tuː
duː ɪt]
Мне это доставило
удовольствие!
Бу ишни қилишдан
бошим осмонга етди.
It was pleasure.
[ɪt wɒz ˈplɛʒə]
Это было приятно.
Бошим осмонга етди.
Don't mention it.
[dəʊnt ˈmɛnʃən ɪt]
Не стоит
благодарности.
Қўйсангизчи,
арзимайди.
It was the least I could do.
[ɪt wɒz ðə liːst aɪ kʊd duː]
Это меньшее из того,
что я мог бы сделать
для Вас!
Бу хамир учидан патир.
Бир озгина ёрдам
бердим, холос.
It was no trouble at all.
[ɪt wɒz nəʊ ˈtrʌbl æt ɔːl]
Мне было нетрудно
это сделать.
Ҳеч қандай муаммо
бўлгани йўқ.
It was no bother.
[ɪt wɒz nəʊ ˈbɒðə]
Мне это не составило
труда.
Ҳеч бир қийинчилик
бўлмади.
My pleasure.
[maɪ ˈplɛʒə]
Мне было приятно это
сделать.
Сизга ёрдамим
текканидан
хурсандман.
It is I who should thank you.
The pleasure is entirely mine.
[ɪt ɪz aɪ huː ʃʊd θæŋk juː. ðə
ˈplɛʒər ɪz ɪnˈtaɪəli maɪn.
Это я Вас должен
благодарить.
Сизга мен раҳмат
айтишим керак.
I’m glad you enjoyed it.
You’re welcome!
[aɪm glæd juː ɪnˈʤɔɪd ɪt. jʊə
ˈwɛlkəm]
На здоровье!
Сиз хурсанд бўлсангиз,
биз ҳам хурсандмиз.
Oh, it’s nothing. I was happy
to oblige you.
[əʊ ɪts ˈnʌθɪŋ. aɪ wɒz ˈhæpi tuː
əˈblaɪʤ juː]
Ну что Вы, мне это
было нетрудно. Я рад
что я Вам помог.
Қўйинг, ҳечқиси йўқ.
Фойдам текканидан
хурсандман.
216
ИЛОВА № 10
Recognition of feelings / Признание в чувствах / Ҳис-туйғулар изҳори
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
I love you. [aɪ lʌv juː]
Я люблю Вас.
Мен сизни севаман.
I will always love you.
[aɪ wɪl ˈɔːlweɪz lʌv juː]
Я буду всегда любить
Вас.
Мен сизни доим севиб
қоламан.
I love you with all my heart,
with all my soul.
[aɪ lʌv juː wɪð ɔːl maɪ hɑːt
wɪð ɔːl maɪ səʊl]
Люблю Вас всем
сердцем, всей душою.
Мен сизни бутун
қалбим, вужудим билан
севаман.
I fell in love with you from
the first sight.
[aɪ fɛl ɪn lʌv wɪð juː frɒm ðə
fɜːst saɪt]
Я полюбил Вас с
первого взгляда.
Мен сизга биринчи
кўришдаёқ ошиқ бўлиб
қолганман.
I like you. [aɪ laɪk juː]
Вы мне нравитесь.
Сиз менга ёқасиз.
I love your smile.
[aɪ lʌv jɔː smaɪl]
Мне нравится Ваша
улыбка.
Табассумингиз менга
ёқади.
I miss you. [aɪ mɪs juː]
Я скучаю по Вас.
Сизни соғиндим.
I am going to miss you.
[aɪ æm ˈgəʊɪŋ tuː mɪs juː]
Я буду скучать по Вас. Сизни соғиниб қоламан.
I adore you. [aɪ əˈdɔː juː]
Я Вас обожаю.
Сизни жуда ҳам яхши
кўраман.
I am thinking about you.
[aɪ æm ˈθɪŋkɪŋ əˈbaʊt juː]
Я думаю о Вас.
Сиз ҳақингизда
ўйлайман.
You are the love of my life.
[juː ɑː ðə lʌv ɒv maɪ laɪf]
Вы любовь всей моей
жизни.
Ҳаётим мазмунисиз.
You are my dream.
[juː ɑː maɪ driːm]
Вы моя мечта.
Сиз менинг орзуимсиз.
You are one of a kind.
[uː ɑː wʌn ɒv ə kaɪnd]
Другой такой, как Вы,
нет.
Cиз ягонасиз.
I need you so much.
[aɪ niːd juː səʊ mʌʧ]
Вы очень нужны мне.
Cиз менга жуда
кераксиз.
You are perfect just the way
that you are.
[juː ɑː ˈpɜːfɪkt ʤʌst ðə weɪ
ðæt juː ɑː]
Вы идеальна такая,
какая Вы есть.
Cизнинг шу
туришингизнинг ўзи
гўзал.
217
I am fall in love with you.
[aɪ æm fɔːl ɪn lʌv wɪð juː]
Я влюбился / влюбилась
в Вас.
Сен сизни севиб қолдим.
You inspire me.
[juː ɪnˈspaɪə miː]
Вы вдохновляете меня. Сиз менинг руҳий
мададкоримсиз.
I have never had such a
feeling.
[aɪ hæv ˈnɛvə hæd sʌʧ ə
ˈfiːlɪŋ]
Я никогда не
чувствовал/а ничего
подобного.
Илгари менда бундай
ҳиссиёт бўлмаган.
I’ll never forget you.
[aɪl ˈnɛvə fəˈgɛt juː]
Я Вас никогда не
забуду.
Сизни ҳеч қачон
унутмайман.
You’re so precious to me.
[jʊə səʊ ˈprɛʃəs tuː miː]
Вы так дорог для меня. Сиз мен учун жуда
қадрлисиз.
You make my life beautiful.
[juː meɪk maɪ laɪf ˈbjuːtəfʊl]
Вы делаете мою жизнь
прекрасной.
Сиз менинг ҳаётимга
мазмун бахшида этасиз.
I love being with you.
[aɪ lʌv ˈbiːɪŋ wɪð juː]
Мне нравится быть с
Вами.
Сиз билан бўлиш менга
ҳузур бағишлайди.
You are everything to me!
[juː ɑːr ˈɛvrɪθɪŋ tuː miː]
Вы для меня — все!
Сиз менинг
борлиғимсиз.
You are my destiny.
[juː ɑː maɪ ˈdɛstɪni]
Вы моя судьба.
Сиз менинг тақдиримга
ёзилганимсиз.
I can’t live without you.
[aɪ kɑːnt lɪv wɪˈðaʊt juː]
Я не могу жить без Вас. Мен сизсиз
яшолмайман.
Near or far — I love you!
[nɪər ɔː fɑː
aɪ lʌv juː]
Близко я или далеко —
я люблю Вас!
Узоқдами, яқинми мен
сизни севавераман.
I’m so happy we are
together.
[aɪm səʊ ˈhæpi wiː ɑː
təˈgɛðə]
Я так счастлив(а), что
мы вместе.
Сиз билан ўзимни
бахтиёр ҳис қиламан.
I’m so in love with you.
[aɪm səʊ ɪn lʌv wɪð juː]
Я так в Вас влюблен /
влюблена.
Сизга мен ошиқу
беқарор бўлиб қолдим.
I love how easy it is to have
a conversation with you.
[aɪ lʌv haʊ ˈiːzi ɪt ɪz tuː hæv
ə ˌkɒnvəˈseɪʃən wɪð juː]
Люблю то, как легко с
Вами общаться.
Сиз билан суҳбат қуриш
жуда осон. Бу эса менга
ҳузур бағишлайди.
May I have your number?
[meɪ aɪ hæv jɔː ˈnʌmbə]
Можно узнать Ваш
телефон?
Телефон рақамингизни
беролмайсизми?
I give you my hand and my
heart.
Я предлагаю Вам руку и
сердце.
Мен сизга турмуш
қуришни таклиф
218
[aɪ gɪv juː maɪ hænd ænd
maɪ hɑːt]
қилмоқчиман.
Please, don’t leave me
alone.
[pliːz
dəʊnt liːv miː əˈləʊn]
Пожалуйста, не
бросайте меня.
Илтимос, мени ташлаб
кетманг.
You are driving me crazy.
[juː ɑː ˈdraɪvɪŋ miː ˈkreɪzi]
Вы сводите меня с ума. Сиз мени ақлдан
оздиряпсиз.
I’m mad / crazy about you.
[aɪm mæd
/
ˈkreɪzi əˈbaʊt
juː]
Я теряю от Вас голову.
Я схожу по Вас с ума.
Сиз деб мен эс-
ҳушимдан айрилдим /
ақлдан озяпман.
I never felt so good in my
life.
[aɪ ˈnɛvə fɛlt səʊ gʊd ɪn maɪ
laɪf]
Мне никогда в жизни не
было так хорошо.
Ўзимни ҳеч қачон
бунчалар бахтиёр
сезмаганман.
Let’s stay just friends.
[lɛts steɪ ʤʌst frɛndz]
Давай останемся просто
друзьями.
Келинг, оддийгина дўст
бўлиб қоламиз.
Be my husband / wife.
[biː maɪ ˈhʌzbənd
/
waɪf]
Будьте моим мужем /
женой.
Менинг ёрим бўлинг.
You warm my heart
.
[juː wɔːm maɪ hɑːt]
Вы согреваете мое
сердце
.
Cиз менинг қалбимга
илиқлик бағишлайсиз.
I can never get enough of
you.
[aɪ kæn ˈnɛvə gɛt ɪˈnʌf ɒv
juː]
Мне всегда Вас мало.
Доим сизни кўришга
интизорман.
I wish I had met you
sooner.
[aɪ wɪʃ aɪ hæd mɛt juː
ˈsuːnə]
Жаль, что мы не
встретились раньше.
Нега сизни аввалроқ
учратмаган эканман?
You make me feel happy.
[juː meɪk miː fiːl ˈhæpi]
Вы меня делаете
счастливым.
Сиз билан бўлсам,
ўзимни бахтиёр ҳис
қиламан.
Nodiv makes me happier
than you.
[ˈnəʊbədi meɪks miː ˈhæpɪə
ðæn juː]
Никто меня не далает
таким счастливым, как
Вы.
Cизчалик мени ҳеч ким
бунчалар бахтиёр
қилолмайди.
I can’t stop thinking of you.
[aɪ kɑːnt stɒp ˈθɪŋkɪŋ ɒv juː]
Не перестаю думать о
Вас.
Мен доим сиз
ҳақингизда
ўйлайвераман,
ўйлайвераман.
219
I can't live without you.
[aɪ kɑːnt lɪv wɪˈðaʊt juː]
Не могу жить без Вас.
Сизсиз менга ҳаёт йўқ.
I can’t bear to be apart
from you.
[aɪ kɑːnt beə tuː biː əˈpɑːt
frɒm juː]
Я не могу вынести
разлуки с Вами.
Сиз билан айрилиққа
бардош бера олмайман.
I can't live without your
love.
[aɪ kɑːnt lɪv wɪˈðaʊt jɔː lʌv]
Мне не жить без вашей
любви.
Сизнинг меҳр-
муҳаббатингизсиз яшай
олмайман.
You’re my goddess.
[jʊə maɪ ˈgɒdɪs]
Вы — моя богиня.
Cиз менинг
фариштамсиз.
My heart is full of love.
[maɪ hɑːt ɪz fʊl ɒv lʌv]
Моё сердце полно
любви.
Менинг қалбим меҳр-
муҳаббатга тўла.
Time becomes non-existent
when I’m with you.
[taɪm bɪˈkʌmz nɒn-
ɪgˈzɪstənt wɛn aɪm wɪð juː]
Время перестает
существовать, когда я с
Вами.
Cиз билан бирга бўлсам,
вақт ўтганини сезмай
қоламан.
As long as you’re with me,
I don’t care where we go.
[æz lɒŋ æz jʊə wɪð miː
aɪ
dəʊnt keə weə wiː gəʊ]
Пока Вы со мной, мне
не важно, куда мы идем.
Cиз билан бирга
эканман, қаерга
боришимизнинг менга
фарқи йўқ.
You’re the smartest girl I
ever dated.
[jʊə ðə ˈsmɑːtɪst gɜːl aɪ ˈɛvə
ˈdeɪtɪd]
Вы самая умная
девушка, с которой я
когда-либо встречался.
Сиз мен учратган энг
ақлли, доно қизсиз.
I want to be with you every
day for the rest of my life.
[aɪ wɒnt tuː biː wɪð juː ˈɛvri
deɪ fɔː ðə rɛst ɒv maɪ laɪf]
Я хочу быть рядом с
Вами каждый день до
конца моей жизни.
Мен сиз билан
умримнинг охиригача
бирга бўлишни
хоҳлайман.
Your smile is so serene.
Makes me forget my
worries.
[jɔː smaɪl ɪz səʊ sɪˈriːn.
meɪ
ks miː fəˈgɛt maɪ ˈwʌriz]
Ваша улыбка такая
спокойная. Она
заставляет меня забыть
о моих проблемах.
Cизнинг табассумингиз
шунчалар майинки, у
мени барча
ташвишларни унутишга
чорлайди.
Your smile is the one
reason I fell for you.
[jɔː smaɪl ɪz ðə wʌn ˈriːzn aɪ
fɛl fɔː juː]
Ваша улыбка — это
причина, по которой я в
Вас влюбился.
Сизнинг табассумингиз
сизга ошиқ
бўлишимнинг бирдан-
бир сабабчисидир.
When you smile like that, I
swear my world stops.
Когда Вы так
улыбаетесь, клянусь,
Сиз табассум қилган он,
қасам ичиб айтаманки,
220
[wɛn juː smaɪl laɪk ðæt
aɪ
sweə maɪ wɜːld stɒps]
мой мир
останавливается.
вақт тўхтаб қолади.
I look into your eyes and
find myself smiling again.
[aɪ lʊk ˈɪntuː jɔːr aɪz ænd
faɪnd maɪˈsɛlf ˈsmaɪlɪŋ
əˈgɛin]
Я смотрю в Ваши глаза
и снова улыбаюсь.
Сизнинг нигоҳингизга
қараган он мен яна
табассум қила
бошлайман.
You make me feel like it’s
summer.
[juː meɪk miː fiːl laɪk ɪts
ˈsʌmə]
С Вами я всегда
чувствую себя так, как
будто на улице лето.
Сиз билан қалбим баҳор
бўлиб кетади.
You make me feel young
again.
[juː meɪk miː fiːl jʌŋ əˈgɛin]
С Вами я снова
чувствую себя
молодым.
Сиз билан ўзимни янада
ёш ҳис қиламан.
You’ve put a spell on me.
[juːv pʊt ə spɛl ɒn miː]
Вы меня околдовали.
Сиз мени сеҳрлаб
қўйдингиз.
You made my dreams come
true.
[juː meɪd maɪ driːmz kʌm
truː]
Вы воплотили все мои
мечты.
Сиз барча орзуларимни
рўёбга чиқардингиз.
I’m infatuated with you.
[aɪm ɪnˈfætjʊeɪtɪd wɪð juː]
Вы вскружили мне
голову.
Сиз мени эс-ҳушимдан
айирдингиз.
You smell like heaven.
[juː smɛl laɪk ˈhɛvn]
Вы пахнете как рай на
земле.
Cиздан жаннатнинг
ҳиди келади.
I love talking to you.
[aɪ lʌv ˈtɔːkɪŋ tuː juː]
Я люблю разговаривать
с Вами.
Cиз билан суҳбат қуриш
менга ҳузур
бағишлайди.
I’m addicted to you.
[aɪm əˈdɪktɪd tuː juː]
Я привязан к Вам.
Мен сизга боғланиб
қолдим.
I could talk to you all day
long.
[aɪ kʊd tɔːk tuː juː ɔːl deɪ
lɒŋ]
Я мог бы говорить с
Вами вeсь день
напролет.
Мен сиз билан кун бўйи
суҳбат қуришга
тайёрман.
You’re irreplaceable.
[jʊər ˌɪrɪˈpleɪsəbl]
Вы незаменима.
Cиз бетакрорсиз.
Would you like to go on a
date with me?
[wʊd juː laɪk tuː gəʊ ɒn ə
deɪt wɪð miː]
Могу ли я пригласить
Вас на свидание?
Мен билан учрашувга
чиқишга нима дейсиз?
221
I love you very much and
ask you to be my wife.
[aɪ lʌv juː ˈvɛri mʌʧ ænd
ɑːsk juː tuː biː maɪ waɪf]
Я очень Вас люблю и
прошу Вас стать моей
женой.
Мен сизни жуда қаттиқ
севаман ва менга
турмушга
чиқишингизни
сўрайман.
All I need is your love.
[ɔːl aɪ niːd ɪz jɔː lʌv]
Всё, что мне нужно это
Ваша любовь.
Менга фақат сизнинг
меҳрингиз,
муҳаббатингиз керак.
There's no borders for my
love.
[ðeəz nəʊ ˈbɔːdəz fɔː maɪ
lʌv]
Менинг сизга бўлган
муҳаббатим чексиз.
My heart calls out for you.
[maɪ hɑːt kɔːlz aʊt fɔː juː]
Моё сердце взывает к
Вам.
Қалбим мени доим сиз
томонга чорлайди.
My love is stronger day by
day.
[maɪ lʌv ɪz ˈstrɒŋgə deɪ baɪ
deɪ]
Я люблю Вас с каждым
днём всё больше.
Менинг меҳрим кундан-
кунга ошиб бормоқда.
Love in my heart is forever.
[lʌv ɪn maɪ hɑːt ɪz fəˈrɛvə]
Менинг сизга бўлган
севгим абадий.
Let's keep our love forever.
[lɛts kiːp ˈaʊə lʌv fəˈrɛvə]
Давайте сбережём нашу
любовь навеки.
Келинг севгимизни
абадий сақлаб қоламиз.
All I want you is for you to
be my wife.
[ɔːl aɪ wɒnt juː ɪz fɔː juː tuː
biː maɪ waɪf]
Всё что я хочу —
чтобы Вы стали моей
женой.
Мен фақатгина сиз
менинг рафиқам
бўлишингизни
истайман, холос.
We are created for each
other.
[wiː ɑː kri(ː)ˈeɪtɪd fɔːr iːʧ
ˈʌðə]
Мы созданы друг для
друга.
Биз бир-биримиз учун
яралганмиз.
Being around you makes
me happy.
[ˈbiːɪŋ əˈraʊnd juː meɪks
miː ˈhæpi]
Когда я рядом с Вами
— я счастлив!
Сиз билан бирга бўлсам,
ўзимни бахтли ҳис
қиламан.
You make me want to be
a better man.
[juː meɪk miː wɒnt tuː biː ə
ˈbɛtə mæn]
Вы разбудили во мне
желание стать лучше.
Сиз ижобий тарафга
ўзгаришимга хоҳиш ва
истаклар уйғотдингиз.
You turn me inside out.
[juː tɜːn miː ɪnˈsaɪd aʊt]
Вы перевернули мне
душу.
Сиз қалбимни остин-
устун қилиб
222
юбордингиз.
I’m lost without you.
[aɪm lɒst wɪˈðaʊt juː]
Я без Вас пропадаю /
погибаю.
Сизсиз менга ҳаёт йўқ.
There's no happiness
without your love.
[ðeəz nəʊ ˈhæpɪnɪs wɪˈðaʊt
jɔː lʌv]
Без Вашей любви мне
счастья нет.
Сизнинг меҳр ва
муҳаббатингизсиз менга
бахт йўқ.
We are meant to be
together.
[wiː ɑː mɛnt tuː biː təˈgɛðə]
Мы просто должны
быть вместе.
Биз бирга бўлишимиз
керак.
There's no obstacles for our
love.
[ðeəz nəʊ ˈɒbstəklz fɔːr ˈaʊ
ə lʌv]
Бизнинг севгимизга ҳеч
нима тўсқинлик
қилолмайди.
Let’s get married.
[lɛts gɛt ˈmærɪd]
Давайте поженимся.
Келинг, турмуш
қурамиз.
Will you marry me?
[wɪl juː ˈmæri miː]
Вы выйдете за меня
замуж?
Менга турмушга
чиқасизми?
But I am engaged.
[bʌt aɪ æm ɪnˈgeɪʤd]
Но я обручена.
Лекин мен
унаштирилганман.
Нe is my fiance.
[hiː ɪz maɪ fɪˈɑːnseɪ]
Он мой жених
(обручённый до
свадьбы).
Бу менинг қаллиғим.
She is my fiancee.
[ʃiː ɪz maɪ fɪˈɑːnseɪ]
Она моя невеста
(обручённая до
свадьбы).
Бу менинг қаллиғим.
Groom
[grʊm]
Жених (на свадьбе)
Куёв (тўй куни)
Bride
[braɪd]
Невеста (на свадьбе)
Келин (тўй куни)
Marrige certificate
[mɛrig səˈtɪfɪkɪt]
Свидетельство о браке Турмуш қурганлик
тўғрисида гувоҳнома
Engagement ring
[ɪnˈgeɪʤmənt rɪŋ]
Обручальное кольцо
Никоҳ узуги
Wedding dress
[ˈwɛdɪŋ drɛs]
Свадебное платье
Келин кўйлак
Wedding suit / tuxedo
[ˈwɛdɪŋ sjuːt
/
tʌkˈsiːdəʊ]
Свадебный костюм /
смокинг
Куёв костюми /
смокинги
223
ИЛОВА № 11
Best wishes and congratulations / Пожелания и поздравления / Ижобий
тилаклар ва табриклар изҳор қилиш
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
Congratulations!
[kənˌgrætjʊˈleɪʃənz]
Поздравляю!
Табриклайман!
With all my heart and soul
I wish you...
[wɪð ɔːl maɪ hɑːt ænd səʊl
aɪ wɪʃ juː…]
От всего сердца желаю
Вам...
Сизга чин юракдан ва
қалбимдан ... тилайман.
On the occasion of... I
wish you
[ɒn ði əˈkeɪʒən ɒv...
aɪ wɪʃ
juː]
По поводу (чего-либо)
желаю ...!
В связи (с чем-либо)
желаю ...!
...муносабати билан сизга
... тилайман!
On this day of joy / joyous
day / I wish you ...!
[ɒn ðɪs deɪ ɒv ʤɔɪ
/
ˈʤɔɪəs
deɪ
/
aɪ wɪʃ juː…]
В этот радостный день я
желаю Вам ...!
Шундай хурсандчилик
кунда сизга ... тилайман!
On behalf of ... I
congratulate you on /
upon...
[ɒn bɪˈhɑːf ɒv
...
aɪ
kənˈgrætjʊleɪt juː ɒn
/
əˈpɒn...]
Поздравляю Вас от
имени...
Cизни ... номидан
табриклайман.
Please, accept my best,
warmest, most heartfelt,
heartiest, sincerest wishes!
[pliːz
əkˈsɛpt maɪ bɛst
ˈwɔːmɪst
məʊst
ˈhɑːtfɛlt
ˈhɑːtɪɪst
sɪnˈsɪərɪst
ˈwɪʃɪz]
Примите мои самые
наилучшие, самые теплые,
самые сердечные, самые
горячие, самые искренние
пожелания!
Менинг энг яхши, энг
илиқ, чин кўнглимдан,
юрагимдан айтадиган
самимий тилакларимни
қабул қилинг!
I hear you've defended
your thesis.
Congratulations!
[aɪ hɪə juːv dɪˈfɛndɪd jɔː
ˈθiːsɪs.
kənˌgrætjʊˈleɪʃənz]
С защитой диплома!
Илмий ишингизни ҳимоя
қилиб олганингиз билан
табриклайман!
You've finished school.
Congratulations!
[juːv ˈfɪnɪʃt skuːl.
С окончанием школы!
Мактабни битирганингиз
билан табриклайман!
224
kənˌgrætjʊˈleɪʃənz]
You are a student now.
Congratulations! Well
done!
[juː ɑːr ə ˈstjuːdənt naʊ.
kənˌgrætjʊˈleɪʃənz.
wɛl dʌn]
С поступлением в
институт! Молодец!
Институтга кирганингиз
билан табриклайман!
Яшанг!
I hear you got your first
pay / wages.
Congratulations!
[aɪ hɪə juː gɒt jɔː fɜːst peɪ
/
ˈweɪʤɪz.
kənˌgrætjʊˈleɪʃənz]
С первой зарплатой!
Биринчи ойлик
маошингизни олибсиз деб
эшитдим. Табриклайман!
Congratulations on your
lucky win!
[kənˌgrætjʊˈleɪʃənz ɒn jɔː
ˈlʌkiwɪn]
С выигрышем!
Ютуқ билан
табриклаймиз!
Happy birthday to you!
[ˈhæpi ˈbɜːθdeɪ tuː juː]
С днём рождения!
Туғилган кунингиз билан!
You deserve all the luck in
the world!
[juː dɪˈzɜːv ɔːl ðə lʌk ɪn ðə
wɜːld]
Ты заслуживаешь всю
удачу, которая есть в
мире!
Cиз дунёдаги барча омад
ва муваффақиятларга
лойиқ инсонсиз!
Keep smiling on your
birthday.
[kiːp ˈsmaɪlɪŋ ɒn jɔː ˈbɜːθd
eɪ]
Не переставайте улыбаться
в день Вашего рождения!
Кулги доим ҳамроҳингиз
бўлсин!
Best wishes for your
birthday!
[bɛst ˈwɪʃɪz fɔː jɔː ˈbɜːθdeɪ]
Поздравляю с днем
рождения!
Туғилган кунингизда энг
яхши тилакларни
тилайман!
Here's my gift / present.
[hɪəz maɪ gɪft
Вот Вам мой подарок.
Бу менинг совғам.
And this is for you.
[ænd ðɪs ɪz fɔː juː]
А это Вам.
Бу эса сизга.
And this is a little
memento from me / us.
[ænd ðɪs ɪz ə ˈlɪtl
mɪˈmɛntəʊ frɒm miː
Это Вам от меня / нас на
память.
Бу эса менинг / бизнинг
номим(из)дан эстдлик
совға.
And here's a little
something to remember
Это Вам от меня / нас на
память.
Бу менинг / бизнинг
номим(из)дан кичкина бир
225
me / us.
[ænd hɪəz ə ˈlɪtl ˈsʌmθɪŋ
tuː rɪˈmɛmbə miː
эсдалик.
And this is for you. I'd like
you to have this.
[ænd ðɪs ɪz fɔː juː.
aɪd laɪk
juː tuː hæv ðɪs]
Это вам от меня. Я хочу
дарить это Вам.
Бу мендан сизга. Сизга
шуни совға қилмоқчиман.
We'd like you to accept
this very modest gift.
[wiːd laɪk juː tuː əkˈsɛpt
ðɪs ˈvɛri ˈmɒdɪst gɪft]
Разрешите / позвольте
вручить Вам наш
скромный подарок.
Бизнинг камтарона
совғамизни топширишга
ижозат берсангиз.
Happy many returns of the
day!
[ˈhæpi ˈmɛni rɪˈtɜːnz ɒv ðə
deɪ]
Желаю счастья сегодня и
всегда!
Сизга доимий бахт
тилайман!
I wish you...
[aɪ wɪʃ juː…]
Я желаю Вам...
Мен сизга ... тилайман!
I wish you many years of
happiness.
[aɪ wɪʃ juː ˈmɛni jɪəz ɒv
ˈhæpɪnɪs]
Желаю Вам счастья и
многих лет жизни.
Сизга омад ва узоқ умр
тилайман.
Heartiest congratulations.
[ˈhɑːtɪɪst
kənˌgrætjʊˈleɪʃənz]
Поздравляю от всей души. Чин қалбимдан
табриклайман.
Good luck! [gʊd lʌk]
Удачи!
Омад!
Break a leg! [breɪk ə lɛg]
Ни пуха ни пера!
Омад!
Good luck and best wishes
from me and my wife.
[gʊd lʌk ænd bɛst ˈwɪʃɪz
frɒm miː ænd maɪ waɪf]
Удачи и наилучшие
пожелания от меня и моей
жены.
Ўзим ва турмуш ўртоғим
номидан сизга омад ва
самимий тилаклар
тилайман.
May good luck be with
you!
[meɪ gʊd lʌk biː wɪð juː]
Удачи Вам! / Пусть удача
будет с Вами!
Омад сизга ёр бўлсин!
My success attend you!
[maɪ səkˈsɛs əˈtɛnd juː]
Пусть удача преследует
Вас во всем!
Омад ва муваффақият
сизга доим ёр бўлсин!
May you live to be a
hundred!
May you live another ...
years!
Долгих лет жизни!
Юз ёшларга кириб юринг!
Умрингиз узоқ бўлсин!
226
[meɪ juː lɪv tuː biː ə
ˈhʌndrəd. / meɪ juː lɪv
əˈnʌðə
...
jɪəz]
May you live on and on
and on!
[meɪ juː lɪv ɒn ænd ɒn ænd
ɒn]
Многих лет жизни!
Узоқдан-узоқ умр кўринг!
All the best! [ɔːl ðə bɛst]
Всего наилучшего!
Барча яхши тилаклар сизга
бўлсин!
I wish you happiness and
health!
[aɪ wɪʃ juː ˈhæpɪnɪs ænd
hɛlθ]
Желаю Вам счастья и
здоровья!
Сизга бахт ва соғлиқ
тилайман!
I wish you every success!
[aɪ wɪʃ juː ˈɛvri səkˈsɛs]
Желаю Вам всяческих
успехов!
Омад, омад ва яна омад!
May good luck pursue you
each morning and night!
[meɪ gʊd lʌk pəˈsjuː juː iːʧ
ˈmɔːnɪŋ ænd naɪt]
Пусть удача следует за
Вами днем и ночью!
Омад cизнинг туну кун
ҳамроҳингиз бўлсин!
Best of luck with your
exams / new job.
[bɛst ɒv lʌk wɪð jɔːr
ɪgˈzæmz
/
njuː ʤɒb]
Удачи на экзаменах /
новой работе.
Имтиҳонда / янги
ишингизда омад ёр
бўлсин.
My best wishes!
[maɪ bɛst ˈwɪʃɪz]
Мои наилучшие
пожелания!
Сизга энг яхши
тилакларни тилайман!
Happiness, prosperity and
success!
[ˈhæpɪnɪs
prɒsˈpɛrɪti ænd
səkˈsɛs]
Счастья, процветания и
успехов!
Бахт, муваффақият ва
омад ёр бўлсин!
May you have an ocean of
happiness!
[meɪ juː hæv ən ˈəʊʃən ɒv
ˈhæpɪnɪs]
Моря счастья Вам!
Олам-олам бахт тилайман!
May all your dreams come
true!
[meɪ ɔːl jɔː driːmz kʌm
truː]
Желаю, чтобы сбылись все
Ваши мечты!
Барча орзуларингиз
амалга ошсин!
Here's wishing that
happiness, success and
good luck be with you
Желаю, чтоб Вам всегда
сопутствовали счастье,
успех и удача!
Сизни бахт ва омад ҳеч
қачон тарк этмасин.
227
always!
[hɪəz ˈwɪʃɪŋ ðæt ˈhæpɪnɪs
səkˈsɛs ænd gʊd lʌk biː
wɪð juː ˈɔːlweɪz]
Believe in yourself and
good things will happen to
you. Wish you luck!
[bɪˈliːv ɪn jɔːˈsɛlf ænd gʊd
θɪŋz wɪl ˈhæpən tuː juː. wɪʃ
juː lʌk]
Верьте в себя и хорошее
придет. Желаю удачи!
Ўзингизга ишонинг. Ҳали
ҳаммаси олдингда
Ҳаммаси яхши бўлади.
Омад тилайман!
Let’s hope for the best.
Let’s hope your wishes
come true!
[lɛts həʊp fɔː ðə bɛst.
lɛts
həʊp jɔː ˈwɪʃɪz kʌm truː]
Давайте надеяться на
лучшее. Пусть все Ваши
мечты сбудутся.
Келинг яхши ниятлар
қилайлик. Ҳамма
тилакларингиз амалга
ошсин!
Let me congratulate you
on the birth of your child.
[lɛt miː kənˈgrætjʊleɪt juː
ɒn ðə bɜːθ ɒv jɔː ʧaɪld]
С рождением ребенка!
Фарзандли бўлганингиз
билан табриклайман!
Congratulations on the
birth of a boy / a girl.
[kənˌgrætjʊˈleɪʃənz ɒn ðə
bɜːθ ɒv ə bɔɪ
/
ə gɜːl]
Поздравляю с рождением
мальчика / девочки.
Ўғилча / қизча муборак
бўлсин!
I hope you'll get better
soon.
[aɪ həʊp juːl gɛt ˈbɛtə suːn]
Желаю Вам поскорее
выздоровить.
Тез орада тузалиб
кетишингизга
тилакдошман.
I wish you a speedy
recovery!
[aɪ wɪʃ juː ə ˈspiːdi rɪˈkʌvər
i]
Желаю Вам скорейшего
выздоровления!
Тезда тузалиб, соғайиб
кетинг!
Keep well! Stay healthy!
[kiːp wɛl.
steɪ ˈhɛlθi]
Не болейте! Будьте
здоровым!
Касал бўлманг! Соғ
бўлинг! Тану жонингиз
соғ бўлсин!
Get well soon!
[gɛt wɛl suːn]
Скорейшего
выздоровления!
Тезда соғайиб кетинг.
I wish you health!
[aɪ wɪʃ juː hɛlθ]
Желаю Вам здоровья!
Сизга соғлиқ тилайман!
God bless you!
[gɒd blɛs juː]
Пусть Вас бог бережёт.
Худо сизни ўз паноҳида
асрасин.
Good luck and god bless in Удачи и благослови Вас
Сизга омад тилайман ва
228
whatever you do!
[gʊd lʌk ænd gɒd blɛs ɪn
wɒtˈɛvə juː
господь во всем!
худо сизни ҳар қадамда ўз
паноҳида асрасин.
Please God! So help me
God!
[pliːz gɒd.
səʊ hɛlp miː
gɒd]
Дай-то бог!
Худойим, ўтинаман, ўзинг
қўлла!
Happy anniversary!
[ˈhæpi ˌænɪˈvɜːsəri]
Поздравляю с юбилеем!
Юбилей билан
табриклайман!
Good luck on your
fifteenth birthday!
[gʊd lʌk ɒn jɔː ˈfˈɪftiːnθ
ˈbɜːθdeɪ]
Поздравляю с
пятнадцатилетием!
Ўн беш ёшингиз муборак!
Best wishes on your tenth
anniversary!
[bɛst ˈwɪʃɪz ɒn jɔː tɛnθ
ˌænɪˈvɜːsəri]
Поздравляю с десятой
годовщиной!
Ўн ёшингиз муборак!
Congratulations on your
golden / silver wedding /
jubilee.
[kənˌgrætjʊˈleɪʃənz ɒn jɔː
ˈgəʊldən
/
ˈsɪlvə ˈwɛdɪŋ
/
ˈʤuːbɪliː]
С золотой / серебряной
свадьбой!
Олтин / кумуш тўйингиз
(турмуш қурганингизнинг
50 / 25 йиллиги) муборак!
Blow out the candles!
[bləʊ aʊt ðə ˈkændlz]
Задуйте свечи!
Шамларни ўчиринг!
Have a good time!
[hæv ə gʊd taɪm]
Счастливо!
Вақтингиз мароқли ўтсин!
Have a nice trip!
[hæv ə naɪs trɪp]
Счастливой поездки!
Яхши бориб келинг!
Safe journey!
[seɪf ˈʤɜːni]
Счастливо добраться!
Эсон-омон етиб олинг!
I hope you have a good
time!
[aɪ həʊp juː hæv ə gʊd
taɪm]
Желаю Вам хорошо
провести время!
Вақтингиз мазмунли
ўтсин!
Have a nice holiday!
[hæv ə naɪs ˈhɒlədeɪ]
Желаю хорошо провести
отпуск!
Таътилингиз мароқли
ўтсин!
I hope you have a good
rest!
Желаю Вам хорошо
отдохнуть!
Яхши дам олинг!
229
[aɪ həʊp juː hæv ə gʊd
rɛst]
I hope you have a good
holiday!
[aɪ həʊp juː hæv ə gʊd
ˈhɒlədeɪ]
Желаю Вам хорошо
провести отпуск!
Таътилингиз мароқли
ўтсин!
Have a good journey!
[hæv ə gʊd ˈʤɜːni]
Счастливого пути!
Яхши дам олинг!
Enjoy yourself!
[ɪnˈʤɔɪ jɔːˈsɛlf]
Счастливо провести время! Мароқли дам олинг!
I hope the trip will be
everything you wish for.
[aɪ həʊp ðə trɪp wɪl biː
ˈɛvrɪθɪŋ juː wɪʃ fɔː]
Удачной Вам поездки!
Кўнгилдагидек яхши дам
олиб келинг!
Happy landing!
[ˈhæpi ˈlændɪŋ]
Счастливой посадки!
Эсон-омон етиб олинг!
Let's meet again!
[lɛts miːt əˈgɛin]
Давайте еще раз
встретимся!
Келинг, яна бир
учрашайлик!
I hope you come back
properly well.
[aɪ həʊp juː kʌm bæk
ˈprɒpəli wɛl]
Набраться Вам сил!
Куч-қувватга тўлиб
қайтишингизни тилайман.
Congratulations, on your
engagement! We’re
looking forward to the big
day.
[kənˌgrætjʊˈleɪʃənz
ɒn jɔːr
ɪnˈgeɪʤmənt.wɪə ˈlʊkɪŋ
ˈfɔːwəd tuː ðə bɪg deɪ]
Поздравляем с
обручением! С
нетерпением ждем
большого события.
Фотиҳангиз бўлибди.
Табриклаймиз! Энг асосий
кунни интизорлик билан
кутамиз энди!
May your love shine
warmly forever.
[meɪ jɔː lʌv ʃaɪn ˈwɔːmli
fəˈrɛvə]
Пусть Ваша любовь
согревает Вас всю Вашу
жизнь.
Меҳр-муҳаббатингиз
алангаси қалбингиздан ҳеч
ҳам сўнмасин.
Every good wish on your
wedding day.
[ˈɛvri gʊd wɪʃ ɒn jɔː
ˈwɛdɪŋ deɪ]
Наилучшие пожелания в
день Вашей свадьбы.
Висол оқшомингизда
барча эзгу тилаклар сизга
бўлсин.
Wish you a happy married
life.
[wɪʃ juː ə ˈhæpi ˈmærɪd
Желаем счастливой
совместной жизни.
Бирга бахтли ҳаёт
кечиришингизни
тилаймиз.
230
laɪf]
Happy Easter!
[ˈhæpi ˈiːstə]
Христос воскрес!
Ҳайит байрами муборак!
Happy saint's day!
[ˈhæpi seɪnts deɪ]
С днем ангела!
Илоҳий байрам муборак!
Wishes for a bright and
cheerful Easter!
[ˈwɪʃɪz fɔːr ə braɪt ænd
ˈʧɪəfʊl ˈiːstə]
Радостной пасхи!
Ҳайит айёмингиз
хурсандчилик ва
хушчақчақлик билан
ўтсин!
Warm wishes for a
wonderful Easter!
[wɔːm ˈwɪʃɪz fɔːr ə
ˈwʌndəfʊl ˈiːstə]
Хорошие и тёплые
пожелания. Христос
воскрес!
Ҳайит байрамида сизга энг
яхши тилакларни
тилайман!
Happy New Year!
[ˈhæpi njuː jɪə.]
С новым годом!
Янги йилингиз билан!
Merry Christmas!
[ˈmɛri ˈkrɪsməs]
С рождеством!
Янги йил билан!
Heartfelt Christmas!
[ˈhɑːtfɛlt ˈkrɪsməs]
Сердечные поздравления с
Рождеством.
Байрам билан чин қалбдан
табриклаймиз!
Best wishes for a Happy
New Year!
[bɛst ˈwɪʃɪz fɔːr ə ˈhæpi
njuː jɪə]
Наилучшие пожелания в
новом году!
Янги йилда энг яхши
тилакларни тилайман!
Best wishes for the coming
year!
[bɛst ˈwɪʃɪz fɔː ðə ˈkʌmɪŋ
jɪə]
Наилучшие пожелания в
наступающем году!
Кириб келаётган йилда энг
яхши тилакларни
тилайман!
Best wishes for a pleasant
and successful New Year!
[bɛst ˈwɪʃɪz fɔːr ə ˈplɛznt
ænd səkˈsɛsfʊl njuː jɪə]
Наилучшие пожелания
доброго и успешного
нового года!
Янги йилда яхши тилаклар
ва омад ёр бўлсин!
Мay this festival bring
abundant joy and
happiness in your life!
[mɛɪ ðɪs ˈfɛstəvəl brɪŋ
əˈbʌndənt ʤɔɪ ænd
ˈhæpɪnɪs ɪnjɔː laɪf]
Пусть этот праздник
принесет много веселья и
счастья!
Янги йил сизга олам-олам
қувонч ва бахт олиб
келсин!
You are special, you are
unique; may your
Вы особенны и уникальны,
пускай Ваше рождество
Сиз ажойиб ва бетакрор
инсонсиз. Кириб келаётган
231
Christmas be also as
special and unique as you
are!
[juː ɑː ˈspɛʃəl
juː ɑː juːˈniːk
meɪ jɔː ˈkrɪsməs biːˈɔːlsəʊ
æz ˈspɛʃəl ænd juːˈniːk æz
juː ɑː]
будет таким же особенным
и уникальным!
йил аввалгиларидан ҳам
ўзгача ва бетакрор бахт ва
омад олиб келсин.
May this Christmas be
bright and cheerful and
may the New Year begin
on a prosperous note!
[meɪ ðɪs ˈkrɪsməs biː braɪt
ænd ˈʧɪəfʊl ænd
meɪ ðə njuː jɪə bɪˈgɪn ɒn ə
ˈprɒspərəs nəʊt]
Пусть это рождество будет
ярким и веселым, а новый
год принесет только удачу
и процветание!
Янги йил ёрқин
таассуротлар ва
хурсандчиликларга бой
бўлсин, омад ва бахт олиб
келсин.
Here's wishing you all the
joys of the season.
[hɪəz ˈwɪʃɪŋ juː ɔːl ðə ʤɔɪz
ɒv ðə ˈsiːzn]
Желаю всех радостей,
какие только может
принести зима!
Ушбу байрамнинг барча
қувончу
хурсандчиликлари доим
сизни тарк этмасин!
May this holiday season
brighten you up
with peace, joy and good
cheer!
[meɪ ðɪs ˈhɒlədeɪ ˈsiːzn
ˈbraɪtn juː ʌp wɪð piːs
ʤɔɪ
ænd gʊd ʧɪə]
Пусть этот праздник
наполнит Вас
спокойствием, радостью и
весельем!
Ушбу айём сизга тинчлик,
хурсандчилик, қувонч
олиб келсин.
May your world be filled
with warmth and good
cheer this Holy season,
and throughout the year!
[meɪ jɔː wɜːld biː fɪld wɪð
wɔːmθ ænd gʊd ʧɪə
ðɪs ˈhəʊli ˈsiːzn
ænd θru(ː)
ˈaʊt ðə jɪə]
Пускай Ваш мир будет
наполнен теплом и
хорошими пожеланиями в
это святое время и весь
год!
Ушбу айёмда, йил бўйи
ҳаётингиз доим файзу
баракага, қувончга тўлсин.
Love and joy on
Christmas!
[lʌv ænd ʤɔɪ ɒn ˈkrɪsməs]
Любьви и радости!
Весёлого рождества!
Янги йилда меҳр-муҳаббат
ва хурсандчилик тарк
этмасин.
May God shower his
choicest blessings on you
and your family this
Christmas!
Пусть в этот день господь
пошлет на Вас свое
благословение!
Худойим доим сизни ва
сизнинг оилангизни ўз
паноҳида асрасин.
232
[meɪ gɒd ˈʃaʊə hɪz ˈʧɔɪsɪst
ˈblɛsɪŋz
ɒn juː ænd jɔː ˈfæmɪli ðɪs
ˈkrɪsməs]
May this season of joy
opens doors to new
opportunities and pave
new paths of success for
you!
[meɪ ðɪs ˈsiːzn ɒv ʤɔɪ
ˈəʊpənz dɔːz tuː njuː
ˌɒpəˈtjuːnɪtiz ænd peɪv njuː
pɑːðz ɒv səkˈsɛs fɔː juː]
Пусть это праздничное
время откроет двери
к новым возможностям и
укажет пути к успеху!
Келгуси йилда янги
муваффақиятлар ва омад
учун кенг имкониятлар
эшиги очилсин!
May this Christmas be so
special that you never ever
feel lonely again and be
surrounded by loved ones
throughout!
[meɪ ðɪs ˈkrɪsməs biː səʊ
ˈspɛʃəl ðæt juː ˈnɛvər ˈɛvə
fiːl ˈləʊnli əˈgɛn ænd biː
səˈraʊndɪd baɪ lʌvd wʌnz
θru(ː)ˈaʊt]
Пусть этот год будет
особым для Вас.
Пусть в это рождество и
весь грядущий год с тобой
будут близкие и любящие
люди!
Бу йил ўтган ҳамма
йиллардан ўзгача бахт
олиб келсин. Янги йилда
севимли
инсонларингизнинг
даврасида, эътиборида,
ҳурматида бўлиб юринг.
May the New Year bring
new hopes, new promises
and new reasons to
celebrate your presence in
your live.
[meɪ ðə njuː jɪə brɪŋ njuː hə
ʊps
njuː ˈprɒmɪsɪz ænd
njuː ˈriːznz tuːˈsɛlɪbreɪt
jɔː ˈprɛzns ɪn jɔː lɪv]
Пусть этот новый год
принесет новые надежды,
новые перспективы и
новые причины для
празднования в Вашей
жизни.
Кириб келаётган янги йил
яна шундай чиройли
дастурхонлар атрофида
ўтиришимизга сабаб
бўлувчи бахтли онларни,
муваффақиятларни олиб
келсин.
May this New Year adorn
your life with many
beautiful things and sweet
memories to cherish
forever.
[meɪ ðɪs njuː jɪər əˈdɔːn jɔː
laɪf wɪð ˈmɛni ˈbjuːtəfʊl
θɪŋz ænd swiːt ˈmɛməriz t
uː ˈʧɛrɪʃ fəˈrɛvə]
Пусть этот новый год
украсит Вашу жизнь
множеством красивых
вещей и приятных
воспоминаний, которые
можно лелеять вечно.
Янги йил cизларга доим
эсда қолувчи қувончли
онларни ҳадя этсин.
May the good times and
Пусть все хорошее и
Ушбу хурсанд ва
233
treasures of the present
become the golden
memories of tomorrow.
[meɪ ðə gʊd taɪmz ænd ˈtrɛ
ʒəz ɒv ðə ˈprɛznt bɪˈkʌm
ðə ˈgəʊldən ˈmɛməriz ɒv
təˈmɒrəʊ]
ценное настоящего оставит
приятные воспоминания!
хушчақчақ онларимизни
доим яхши кунларда эслаб
юрайлик.
May peace, hope and love
be with you today,
tomorrow and always!
[meɪ piːs
həʊp ænd lʌv biː
wɪð juː təˈdeɪ
təˈmɒrəʊ
ænd ˈɔːlweɪz]
Пусть мир, надежда и
любовь будут с Вами
сегодня, завтра и всегда!
Тинчлик, умид ва
муҳаббат бугун, эрта ва
доим ҳамроҳингиз бўлсин!
Spring has come!
[sprɪŋ hæz kʌm]
С первыми весенними
цветами!
Баҳорнинг биринчи куни
билан табриклайман!
Victory Day greetings to
you!
[ˈvɪktəri deɪˈgriːtɪŋz tuː juː]
С днем победы!
Ғалаба куни муборак!
Bon appetitе! I hope you
enjoy your breakfast,
coffee. Enjoy your meal!
[bɒn ɛpɛtait.
aɪ həʊp juː ɪnˈ
ʤɔɪ jɔː ˈbrɛkfəst
ˈkɒfi.
ɪnˈʤɔɪ jɔː miːl]
Приятного аппетита!
Ёқимли иштаҳа! Сизга
ёқимли иштаҳа тилайман!
Good night! Have a
pleasant night's sleep!
[gʊd naɪt. / hæv ə ˈplɛznt
naɪts sliːp]
Спокойной ночи!
Хайрли тун! Эсон-омон
ётиб туринг!
Nighty night! Night-night!
[ˈnaɪti naɪt.
naɪt-naɪt]
Пока-пока!
Хайрли тун! Хайр- хайр.
Sleep tight / well / strong!
[sliːp taɪt
/
wɛl
/
strɒŋ]
Спи крепко!
Яхши ётиб тур!
I should like to propose a
toast to your well-being
and very good health.
[aɪ ʃʊd laɪk tuː prəˈpəʊz ə
təʊst tuː jɔː wɛl-biːɪŋ ænd
ˈvɛri gʊd hɛlθ]
Я бы хотел предложить
тост за Ваше благополучие
и самое доброе здоровье.
Мен бу қадаҳни сизнинг
муваффақиятингиз ва
соғлиғингиз учун
кўтараман.
Here's to you!
[hɪəz tuː juː]
Ваше здоровье!
Сизнинг соғлиғингиз
учун!
234
To friendship!
[tuː ˈfrɛndʃɪp]
За дружбу!
Дўстлигимиз учун!
To co-operation!
[tuː kəʊˌɒpəˈreɪʃən]
За сотрудничество!
Ҳамкорлигимиз учун!
Cheerio!
[ˈʧɪərɪˈəʊ]
Будьте здоровы! Всего
хорошего!
Соғлиғингиз учун!
Сhin-chin!
[ʧɪn-ʧɪn]
Ваше здоровье! Будем
здоровы!
Соғлиғимиз учун!
Соғ бўлайлик!
I drink your health.
[aɪ drɪŋk jɔː hɛlθ]
Пью за Ваше здоровье.
Сизнинг соғлигингиз учун
ичаман!
To your health!
[tuː jɔː hɛlθ]
За Ваше здоровье.
Соғлигингиз учун олдик!
Bottom’s up.
[ˈbɒtəmz ʌp]
До дна.
Охиргача ичинг!
Down the hatch!
[daʊn ðə hæʧ]
До дна!
Охиргача ичинг!
Thank you so much!
[θæŋk juː səʊ mʌʧ]
Спасибо большое!
Раҳмат!
Thanks! You too!
[θæŋks.
juː tuː]
Спасибо! И Вам того же!
Раҳмат! Сизга ҳам шу
тилаклар!
The same to you!
[ðə seɪm tuː juː]
И Вам тоже!
И Вам того же (желаю)!
Сизга ҳам шуларни
тилайман!
ИЛОВА № 12
Agreement / Cогласиe / Розилик билдириш
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
Yes. [jɛs]
Да.
Ҳа.
Oh yes! [əʊ jɛs]
О, да!
Ҳа, албатта.
Yes, indeed. [jɛs
ɪnˈdiːd]
Да, действительно.
Ҳа, ҳақиқатдан ҳам
шундай.
Yes, that's true.
[jɛs
ðæts truː]
Да, верно.
Ҳа, тўғри.
That's right. Right so.
[ðæts raɪt.
raɪt səʊ]
Верно.
Тўғри.
That's all right.
Все в порядке.
Ҳаммаси жойида.
235
[ðæts ɔːl raɪt]
Yes, of course. [jɛs
ɒv kɔːs] Да, конечно.
Ҳа, албатта.
Most certainly.
[məʊst ˈsɜːtnli]
Пожалуйста, конечно. Ҳа, албатта.
Absolutely! [ˈæbsəluːtli]
Да, конечно! Так точно! Ҳа, тўғри. Бу аниқ!
Definitely! [ˈdɛfɪnɪtli]
Так точно!
Шундай! Бу аниқ!
Absolutely correct.
[ˈæbsəluːtli kəˈrɛkt]
Совершенно верно.
Мутлақо тўғри.
I'm absolutely certain of
that.
[aɪm ˈæbsəluːtli ˈsɜːtn ɒv
ðæt]
Я в этом совершенно
уверен.
Мен бунга мутлақ
аминман.
I absolutely agree with you.
[aɪ ˈæbsəluːtli əˈgriː wɪð juː]
Полностью с Вами
согласен.
Мен сизнинг
фикрингизга шубҳасиз
қўшиламан.
Agreed. [əˈgriːd]
Согласен.
Розиман.
Settled. [ˈsɛtld]
Договорились.
Келишдик.
That's a good idea.
[ðæts ə gʊd aɪˈdɪə]
Это очень хорошая
идея.
Бу яхши фикр.
I am of the same opinion.
[aɪ æm ɒv ðə seɪm əˈpɪnjən]
Я того же мнения.
Мен ҳам шу фикрдаман.
That's so true.
[ðæts səʊ truː]
Совершенно верно.
Жуда ҳам тўғри.
I can well believe it.
[aɪ kæn wɛl bɪˈliːv ɪt]
Звучит правдоподобно. Ҳа, ишонса бўлади.
You have a point there.
[juː hæv ə pɔɪnt ðeə]
А Вы правы.
Сиз ҳақсиз.
That’s a good point.
[ðæts ə gʊd pɔɪnt]
А это мысль!
Бу яхши фикр!
I guess so. [aɪ gɛs səʊ]
Скорее всего, так.
Ҳа, мен ҳам шундай деб
ўйлайман.
No doubt about it.
[nəʊ daʊt əˈbaʊt ɪt]
Вне сомнения.
Бунга ҳеч шубҳа йўқ.
Undoubtedly.
[ʌnˈdaʊtɪdli]
Несомненно.
Шубҳасиз.
No doubt whatever. Beyond Вне всякого сомнения.
Ҳеч қандай шубҳага
236
all doubt.
[nəʊ daʊt wɒtˈɛvə.
bɪˈjɒnd
ɔːl daʊt]
ўрин йўқ.
I'm sure of that.
[aɪm ʃʊər ɒv ðæt]
Я в этом уверен.
Бунга мен аминман.
I see. [aɪ siː]
Понятно.
Тушунарли.
I see your point.
[aɪ siː jɔː pɔɪnt]
Я понял Вашу точку
зрения.
Мен сизни тушундим.
Could be. [kʊd biː]
Может быть.
Бўлиши мумкин.
OK. [ˈəʊˈkeɪ]
Хорошо.
Майли.
OK. I will go there.
[ˈəʊˈkeɪ.
aɪ wɪl gəʊ ðeə]
Хорошо, я схожу туда. Майли, бориб келаман.
Sure. [ʃʊə]
Конечно.
Албатта.
That's for sure.
[ðæts fɔː ʃʊə]
Это точно. / Это
наверняка.
Албатта. / Бўлиши
мумкин.
Let’s go. [lɛts gəʊ]
Пошли.
Кетдик.
Naturally. [ˈnæʧrəli]
Естественно.
Албатта. Ҳақиқатдан
ҳам шундай.
Very likely. [ˈvɛri ˈlaɪkli]
Похоже на это.
Шундай бўлса керак.
That's a good idea.
[ðæts ə gʊd aɪˈdɪə]
Это хорошая идея.
Бу яхши фикр.
Exactly. [ɪgˈzæktli]
(Вот) именно.
Буниси аниқ.
I suppose / guess so.
[aɪ səˈpəʊz
/
gɛs səʊ]
Да, наверное. /
Пожалуй, да. / Скорее
всего.
Мен ҳам шундай деб
ўйлайман.
It stands to reason.
[ɪt stændz tuː ˈriːzn]
Само
собой
(разумеется).
Бу мақсадга мувофиқ
(албатта).
You have a point there.
[juː hæv ə pɔɪnt ðeə]
А Вы правы.
Сизнинг гапингизда жон
бор.
You said it! [juː sɛd ɪt]
Вот именно!
Шуни айтинг!
I quite agree with you.
[aɪ kwaɪt əˈgriː wɪð juː]
Я с Вами полностью
согласен.
Мен сизнинг
фикрингизга бутунлай
қўшиламан.
I agree with you 100
percent.
[aɪ əˈgriː wɪð juː
100
Я согласен с Вами на
100 процентов.
Мен сизнинг
фикрингизга 100 фоиз
қўшиламан.
237
pəˈsɛnt]
I’m not against it.
[aɪm nɒt əˈgɛnst ɪt]
Я не против.
Мен бунга қарши
эмасман.
With pleasure.
[wɪð ˈplɛʒə]
С удовольствием.
Бажонидил.
I don't mind.
[aɪ dəʊnt maɪnd]
Не возражаю.
Қарши эмасман.
I agree with you.
[aɪ əˈgriː wɪð juː]
Я согласен с Вами.
Сизнинг фикрингизга
қўшиламан.
Of course. [ɒv kɔːs]
Конечно.
Албатта.
By all means.
[baɪ ɔːl miːnz]
Непременно.
Албатта. Cўзсиз.
I have no objection.
[aɪ hæv nəʊ əbˈʤɛkʃən]
Не возражаю.
Қаршилигим йўқ.
That’s wonderful! Fine!
[ðæts ˈwʌndəfʊl.
faɪn]
Великолепно!
Бу ажойиб! Зўр!
Yes, I can. [jɛs
aɪ kæn]
Да, я могу.
Ҳа, қўлимдан келади.
I fully agree.
[aɪ ˈfʊli əˈgriː]
Я полностью согласен. Мен сўзсиз розиман.
I couldn’t agree more.
[aɪ ˈkʊdnt əˈgriː mɔː]
Я не могу не
согласиться.
Рози бўлмасдан иложим
қанча.
Pretty-nice! [ˈprɪti-naɪs]
Красиво! Классно!
Зўр-ку!
Deal! [diːl]
Идёт!
Келишдик!
It is a good idea!
[ɪt ɪz ə gʊd aɪˈdɪə]
Отличная идея!
Яхши фикр!
Thank you, that would be
nice.
[θæŋk juː
ðæt wʊd biː naɪs]
Спасибо, это было бы
очень приятно.
Раҳмат, бу жуда яхши
иш бўларди.
I am in / I am in the game!
[aɪ æm ɪn
/
aɪ æm ɪn ðə
geɪm]
Я “за”.
Мен розиман.
I’m for it! [aɪm fɔːr ɪt]
Я “за”.
Мен розиман.
Willingly. [ˈwɪlɪŋli]
Охотно.
Бажонидил.
A brainstorm!
[ə ˈbreɪnstɔːm]
Классная идея!
Зўр фикр!
Most likely.
Вполне возможно.
Бўлиши мумкин.
238
[məʊst ˈlaɪkli]
Precisely so.
[prɪˈsaɪsli səʊ]
Точно.
Худди шундай.
Sounds good to me.
[saʊndz gʊd tuː miː]
Кажется, неплохо.
Жуда ҳам яхши-да.
It would seem that way.
[ɪt wʊd siːm ðæt weɪ]
Кажется, что так.
Шундай бўлса керак.
I expect so. I believe so.
[aɪ ɪksˈpɛkt səʊ.
aɪ bɪˈliːv sə
ʊ]
Наверное, так.
Шундай деб ўйлайман.
It doesn't make any
difference to me. It's all the
same to me.
[ɪt dʌznt meɪk ˈɛni ˈdɪfərəns
tuː miː.
ɪts ɔːl ðə seɪm tuː
miː]
Для меня это без
разницы. Мне все
равно.
Менга фарқи йўқ. Менга
бари бир.
Suit yourself.
[sjuːt jɔːˈsɛlf]
Делайте, как хотите
(мне все равно).
Хоҳлаганингизни
қилинг (менга бари бир).
Just the thing!
[ʤʌst ðə θɪŋ]
Как раз то, что нужно!
Айни муддао бўлди!
I thought as much.
[aɪ θɔːt æz mʌʧ]
Я так и думал.
Мен ҳам шундай деб
ўйлаган эдим.
That's exactly the thing that
I wanted!
[ðæts ɪgˈzæktli ðə θɪŋ ðæt aɪ
ˈwɒntɪd]
Это как раз то, что я
хотел!
Мен хоҳлаганимдек иш
бўлибди.
That's exactly how I feel.
[ðæts ɪgˈzæktli haʊ aɪ fiːl]
Именно так я и думаю. Кўнглимдагидек иш
бўлибди.
I was just going to say that.
I was just coming to that.
I was just getting there.
[aɪ wɒz ʤʌst ˈgəʊɪŋ tuː seɪ
ðæt. / aɪ wɒz ʤʌst ˈkʌmɪŋ
tuː ðæt. / aɪ wɒz ʤʌst
ˈgɛtɪŋ ðeə]
Я как раз собирался это
сказать.
Мен ҳозиргина шуни
айтмоқчи эдим.
Right away.
[raɪt əˈweɪ]
Сейчас (согласие
срочно сделать что-
либо)
Ҳозир (бирор ишни
бажаришга розилик
бериш)
On my way out.
Иду! Еду! Выхожу!
Ҳозир, кетяпман! (бирор
239
[ɒn maɪ weɪ aʊt]
Выезжаю! (согласие
срочно пойти или
поехать куда просят)
жойга боришга розилик
бериш)
So much the better!
[səʊ mʌʧ ðə ˈbɛtə]
Тем лучше!
Ундан ҳам яхши!
Very sensible.
[ˈvɛri ˈsɛnsəbl]
Очень разумно.
Жуда оқилона иш.
ИЛОВА № 13
Refusing politely / Вежливо отказаться
/
Мулойимлик билан рад
жавобини бериш
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
It’s very kind of you.
[ɪts ˈvɛri kaɪnd ɒv juː]
Очень мило с Вашей
стороны.
Буни сиз томондан
катта эҳтиром деб
қабул қиламан.
Thank you anyway.
[θæŋk juː ˈɛnɪweɪ]
Все равно спасибо.
Нима бўлганда ҳам
раҳмат.
Don’t mention it.
[dəʊnt ˈmɛnʃən ɪt]
Не стоит
благодарности.
Арзимайди. Ҳечқиси
йўқ.
Thank you in advance.
[θæŋk juː ɪn ədˈvɑːns]
Заранее спасибо.
Олдиндан раҳмат.
Sorry?
[ˈsɒri]
Простите?
Кечирасиз?
Pardon / Pardon me?
[ˈpɑːdn
/
ˈpɑːdn miː]
Простите?
Кечирасиз?
Excuse me?
[ɪksˈkjuːs miː]
Извините?
Узр.
I’m afraid I can’t.
[aɪm əˈfreɪd aɪ kɑːnt]
Боюсь, не получится. Узр, бу қўлимдан
келмайди деб
ўйлайман.
That sounds great but…
[ðæt saʊndz greɪt bʌt…]
Звучит здорово, но...
Это прекрасно, но…
Бу жуда ҳам яхши,
лекин...
I'm sorry, I didn't catch you.
[aɪm ˈsɒri
aɪ dɪdnt kæʧ juː]
Извините, я не
расслышал.
Узр, сизни бир оз
тушунмадим.
240
I wish I could.
[aɪ wɪʃ aɪ kʊd]
К сожалению, не могу. Афсуски, мен бундай
қила олмайман.
I’d rather not talk about it.
[aɪd ˈrɑːðə nɒt tɔːk əˈbaʊt
ɪt]
Я бы не хотел говорить
об этом.
Яхшиси бу борада
сўзламаганим маъқул.
I’d better not.
[aɪd ˈbɛtə nɒt]
Лучше я откажусь.
Яхшиси мен буни
қилмайман.
I’m afraid I can’t do it.
[aɪm əˈfreɪd aɪ kɑːnt duː ɪt]
Боюсь, не могу это
сделать.
Кечирасиз, мен
бундай қилолмайман.
Sorry, it is beyond my
power.
[ˈsɒri
ɪt ɪz bɪˈjɒnd maɪ
ˈpaʊə]
Извините, это не в
моей власти.
Узр, бу менинг
қўлимда эмас.
Sorry, that is simply can’t
be done.
[ˈsɒri
ðæt ɪz ˈsɪmpli kɑːnt
biː dʌn]
Извините, это просто
нельзя сделать.
Кечирасиз, бунинг ҳеч
иложи йўқ.
I’m not sure I can lend you
some ..., sorry.
[aɪm nɒt ʃʊər aɪ kæn lɛnd
juː sʌm ... ˈsɒri
]
Не уверен, что смогу
одолжить Вам...,
прости.
Узр, мен сизга ...ни
бериб туролмасам
керак.
I am afraid that isn't quite
true.
[aɪ æm əˈfreɪd ðæt ˈɪznt
kwaɪt truː]
Боюсь, что это не
очень-то так.
Менимча, бу бир оз
ҳақиқатдан йироқроқ.
I don't quite agree with you.
[aɪ dəʊnt kwaɪt əˈgriː wɪð
juː]
Я не очен-то согласен с
Вами.
Сизнинг фикрингизга
бир оз қўшила
олмайман.
I have a little bit another
opinion.
[aɪ hæv ə ˈlɪtl bɪt əˈnʌðər
əˈpɪnjən]
У меня мнение чуть
другое.
Менинг фикрим бир
оз бошқачароқ.
Thank you, but I will be
busy then.
[θæŋk juː
bʌt aɪ wɪl biː ˈbɪzi
ðɛn]
Спасибо, но я буду
занят в это время.
Катта раҳмат, лекин
ўша пайт мен банд
бўламан.
No, but thanks for offering.
[nəʊ
bʌt θæŋks fɔːr ˈɒfərɪŋ]
Нет, но спасибо за
предложение.
Йўқ, лекин
таклифингиз учун
миннатдорман.
241
I’m really sorry but I don’t
particularly like those kinds
of movies.
[aɪm ˈrɪəli ˈsɒri bʌt aɪ dəʊnt
pəˈtɪkjʊləli laɪk ðəʊz kaɪndz
ɒvˈmuːviz]
Извините, но я не
очень то люблю такие
фильмы.
Кечирасиз-ку, лекин
мен бундай
фильмларга унча
қизиқмайман.
I’d rather not have any
coffee before going to bed
or I won’t get any sleep.
[aɪd ˈrɑːðə nɒt hæv ˈɛni
ˈkɒfi bɪˈfɔː ˈgəʊɪŋ tuː bɛd
ɔːr aɪ wəʊnt gɛt ˈɛni sliːp]
Предпочитаю не пить
кофе перед тем, как
ложиться спать, иначе
не засну.
Яхшиси уйқудан
аввал кофе ичмаганим
маъқул.
Бўлмаса ухлай
олмайман.
Sorry, I’m not really fond /
a big fan of running in
circles. It’s too boring.
[ˈsɒri
aɪm nɒt ˈrɪəli fɒnd
/
ə
bɪg fæn ɒv ˈrʌnɪŋ ɪn ˈsɜːklz.
ɪts tuː ˈbɔːrɪŋ]
Извините, но я не
большой любитель
бегать по кругу. Это
слишком скучно.
Кечирасиз, мен
югуриш билан унча
қизиқмайман. Мен
учун у жуда
зерикарли.
That’s very nice of you but
I can’t.
[ðæts ˈvɛri naɪs ɒv juː bʌt aɪ
kɑːnt]
Очень мило с Вашей
стороны, но я не могу.
Таклифингиз учун
раҳмат, лекин узр мен
уни бажара олмайман.
That’s very kind of you, but
I’m afraid we’ve already
arranged to have lunch in
town.
[ðæts ˈvɛri kaɪnd ɒv juː, bʌt
aɪm əˈfreɪd wiːv ɔːlˈrɛdi
əˈreɪnʤd tuː hæv lʌnʧ ɪn
taʊn]
Это очень мило с
вашей стороны, но,
боюсь, мы уже
запланировали обед в
городе.
Таклифингиз учун
раҳмат, лекин биз
шаҳарда тушлик
қилишни
режалаштириб
қўйгандик.
I’m so sorry I have to say
no.
Sorry, but I must refuse.
[aɪm səʊ ˈsɒri aɪ hæv tuː seɪ
nəʊ. sɒri
bʌt aɪ mʌst
Мне очень жаль, но я
вынужден отказаться.
Минг бор узр, лекин
йўқ дейишга
мажбурман.
Sorry, but I am very busy.
[ˈsɒri
bʌt aɪ æm ˈvɛri ˈbɪzi]
Извините, но я очень
занят.
Кечирасиз, лекин мен
жуда бандман.
I know you mean well, but I
don’t think that’s the right
thing to do.
Я понимаю, что Вы
хорошо все продумали,
но я не думаю, что это
Сиз буни жуда яхши
ўйлабсиз. Лекин
унинг амалга
242
[aɪ nəʊ juː miːn wɛl
bʌt aɪ
dəʊnt θɪŋk ðæts ðə raɪt θɪŋ
tuː duː]
стоит делать.
оширилиши
тарафдори эмасман.
How about some other
time?
[haʊ əˈbaʊt sʌm ˈʌðə taɪm]
Может быть в другой
раз?
Кейинги гал бўлса
нима дейсиз?
I’d love to, but...
[aɪd lʌv tuː
bʌt…]
Я бы с удовольствием,
но ...
Бажонидил рози
бўлардим, аммо...
ИЛОВА № 14
Сomforting / Утешение / Юпатиш
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
Calm down, everything will
be OK.
[kɑːm daʊn
ˈɛvrɪθɪŋ wɪl biː
ˈəʊˈkeɪ]
Успокойтесь, все будет в
порядке.
Тинчланинг, ҳаммаси
яхши бўлади.
Don't be nervous. Take it
easy.
[dəʊnt biː ˈnɜːvəs.
teɪk it
ˈiːzi]
Не надо нервничать.
Асабийлашманг.
Тичланинг.
Take your time.
[teɪk jɔː taɪm]
Не торопитесь.
Шошилманг.
Don't bother with what he
said.
[dəʊnt ˈbɒðə wɪð wɒt hiː
sɛd]
Не обращай(те) внимания
на то, что он сказал.
Унинг гапларига
эътибор берманг.
Cool it! [kuːl ɪt]
Остыньте!
Ўзингизни босинг!
Cheer up! [ʧɪər ʌp]
Не унывайте!
Хафа бўлманг!
Come, come… / Now,
now… /
Here, here…
[kʌm
kʌm… / naʊ naʊ… /
hɪə, hɪə…]
Все, все… успокойтесь.
Бўлди, бўлди...
тинчланинг.
Calm yourself! Keep calm!
Relax!
[kɑːm jɔːˈsɛlf.
kiːp kɑːm.
rɪˈlæks]
Успокойтесь!
Тинчланинг!
Ўзингизни босинг!
Don’t worry! Don't fret!
Не беспокойтесь! Не
Сиқилманг!
243
[dəʊnt ˈwʌri.
dəʊnt frɛt]
волнуйтесь!
Ташвишланманг!
Don’t get excited!
Don’t be nervous!
[dəʊnt gɛt ɪkˈsaɪtɪd.
dəʊnt biː ˈnɜːvəs]
Не волнуйтесь!
Успокойтесь!
Ҳаяжонланманг!
Асабийлашманг!
There’s no need to worry.
No need to bother.
[ðeəz nəʊ niːd tuː ˈwʌri.
nəʊ niːd tuː ˈbɒðə]
Не нужно беспокоиться.
Сиқилишга ҳожат
йўқ.
Simmer down!
Calm down!
[ˈsɪmə daʊn.
kɑːm daʊn]
Успокойтесь…
Тинчланинг!
Ўзингизни босинг!
Never say die.
Don't lose heart.
[ˈnɛvə seɪ daɪ. dəʊnt luːz
hɑːt]
Не падай духом.
Бўшашманг.
Ўзингизни йўқотиб
қўйманг.
Don’t let it get you down.
Don’t get upset.
[dəʊnt lɛt ɪt gɛt juː daʊn.
Dəʊnt gɛt ʌpˈsɛt]
Не поддавайтесь.
Не расстраивайтесь.
Орқага чекинманг.
Хафа бўлманг.
Don’t let that distress you.
Don’t distress yourself.
[dəʊnt lɛt ðæt dɪsˈtrɛs juː
dəʊnt dɪsˈtrɛs jɔːˈsɛlf]
Не тревожьтесь.
Руҳан
чўктиришларига йўл
қўйманг. Ўзингизни
қийнаманг.
Don't let yourself go.
[dəʊnt lɛt jɔːˈsɛlf gəʊ]
Не теряйте выдержки.
Чидамли, бардошли
бўлинг.
Don’t be afraid.
[dəʊnt biː əˈfreɪd]
Не бойтесь.
Қўрқманг. Бардам
бўлинг.
There’s no reason to be
upset.
[ðeəz nəʊ ˈriːzn tuː biː
ʌpˈsɛt]
Здесь нет повода для
расстройства.
Сиқилишга ҳожат
ҳам йўқ.
Don’t take it to heart.
[dəʊnt teɪk ɪt tuː hɑːt]
Не принимайте это близко
к сердцу.
Буларни юрагингизга
яқин олманг.
Pay no attention.
[peɪ nəʊ əˈtɛnʃ(ə)n]
Не обращайте внимания.
Эътибор берманг.
Never mind what he says.
[ˈnɛvə maɪnd wɒt hiː sɛz]
Не обращайте внимания на
то, что он говорит.
Унинг гапларига
эътибор берманг.
244
Forget it. [fəˈgɛt ɪt]
Забудьте это.
Барчасини унутинг.
Don’t think of it.
You mustn’t think of it.
[dəʊnt θɪŋk ɒv ɪt.
juː ˈmʌsnt
θɪŋk ɒv ɪt
]
Не думайте об этом.
Қўйинг, ўйламанг.
Don’t give up. Hang in
there.
[dəʊnt gɪv ʌp.
hæŋ ɪn ðeə]
Не сдавайтесь. Держитесь.
Бўш келманг. Бардам
бўлинг.
Put this out of your head /
mind.
[pʊt ðɪs aʊt ɒv jɔː hɛd
/
maɪnd]
Выбросьте это из головы. Буларнинг
ҳаммасини унутинг.
It’s not the end of the
world.
[ɪts nɒt ði ɛnd ɒv ðə wɜːld]
Это не конец света.
Бу ахир ҳаёт-момот
эмас-ку!
Бу билан ҳаёт тугаб
қолмайди, ахир!
What nonsense!
[wɒt ˈnɒnsəns]
Какие пустяки!
Бир чақага ҳам
арзимайди!
Such nonsense!
[sʌʧ ˈnɒnsəns]
Это такая ерунда!
Қанчалик
беъманилик!
It’s nothing! [ɪts ˈnʌθɪŋ]
Это такие пустяки!
Ҳаммаси бекор гап!
It could be a lot worse.
[ɪt kʊd biː ə lɒt wɜːs]
Могло быть гораздо хуже. Бундан ҳам ёмон
бўлиши мумкин эди-
ку!
Crying won’t help.
ˈkraɪɪŋ wəʊnt hɛlp]
Плачем не поможешь.
Йиғлаш билан иш
битмайди.
Better luck next time.
[ˈbɛtə lʌk nɛkst taɪm]
В следующий раз повезет. Кейинги сафар,
албатта, омад кулиб
боқади.
Things will come right. All
will be well.
[θɪŋz wɪl kʌm raɪt. ɔːl wɪl
biː wɛl]
Все наладится. Все будет
хорошо.
Мана кўрасиз,
ҳаммаси яхши бўлиб
кетади. Кўрмагандек
бўлиб кетасиз.
Everything will be all
right!
[ˈɛvrɪθɪŋ wɪl biː ɔːl raɪt]
Все будет хорошо!
Ҳаммаси яхши
бўлади.
Things will take a turn for
the better.
[θɪŋz wɪl teɪk ə tɜːn fɔː ðə
Все изменится к лучшему. Ҳаммаси яхши
тарафга ўзгаради.
245
ˈbɛtə]
You must hope for the best.
[juː mʌst həʊp fɔː ðə bɛst]
Вы должны надеяться на
лучшее.
Яхши ният қилинг.
Pull yourself together.
[pʊl jɔːˈsɛlf təˈgɛðə]
Соберистесь.
Ўзингизни қўлга
олинг.
Keep your temper.
[kiːp jɔː ˈtɛmpə]
Держите себя в руках.
Ўзингизни
бошқаришга ҳаракат
қилинг!
Keep your head.
Keep your presence of
mind.
[kiːp jɔː hɛd.
kiːp jɔː ˈprɛzns
ɒv maɪnd]
Не теряйте голову.
Ақлдан озманг.
Ақлингизни йиғиб
олинг.
Don’t let yourself go.
Don’t lose control of
yourself.
You must keep / hold
yourself in check.
[dəʊnt lɛt jɔːˈsɛlf gəʊ.
dəʊnt luːz kənˈtrəʊl ɒv
jɔːˈsɛlf.
juː mʌst kiːp
/
həʊld jɔːˈsɛlf
ɪn ʧɛk]
Не теряйте выдержки. Не
теряйте самообладания.
Ўзингизни
бошқаришга ҳаракат
қилинг. Ўзингизни
қўлга олинг. Бардам
бўлинг.
You have to take the rough
with the smooth.
[juː hæv tuː teɪk ðə rʌf wɪð
ðə smuːð]
Все бывает (в жизни).
Ҳаётда ҳамма нарса
бўлади. Ҳаёт паст ва
баландликлардан
иборат.
Things do happen.
Anything can happen.
[θɪŋz duː ˈhæpən.
ˈɛnɪθɪŋ
kæn ˈhæpən]
Всякое бывает.
Ҳаётда ҳамма нарса
бўлади.
(It) can't be helped.
[ɪt
kɑːnt biː hɛlpt]
Ничего не поделаешь.
Тут ничем не поможешь.
Тут ничего не изменишь.
Ҳеч нимани
ўзгартириб
бўлмайди.
There's no reason to distress
yourself.
[ðeəz nəʊ ˈriːzn tuː dɪsˈtrɛs
jɔːˈsɛlf]
Здесь нет повода для
огорчений.
Cиқилишга ҳеч бир
сабаб йўқ.
There's no reason to get / be
upset.
Здесь нет повода для
расстройства.
Хафа бўлишга ҳеч
бир сабаб йўқ.
246
[ðeəz nəʊ ˈriːzn tuː gɛt
/
biː
ʌpˈsɛt]
I don't see / I see no reason
why you should distress
yourself / get upset / lose
your head / lose heart.
[aɪ dəʊnt siː
/
aɪ siː nəʊ
ˈriːzn waɪ juː ʃʊd dɪsˈtrɛs
jɔːˈsɛlf
/
gɛt ʌpˈsɛt
/
luːz jɔː
hɛd
/
luːz hɑːt]
Здесь нет повода для того,
чтобы огорчаться
(расстраиваться, терять
голову, падать духом).
Асабийлашишга,
сиқилишга, хафа
бўлишга, ақлдан
озишга, руҳан
чўкишга ҳеч қандай
сабабни кўрмаяпман.
Cheer up! Things are bound
to change for the better.
[ʧɪər ʌp.
θɪŋz ɑː baʊnd tuː
ʧeɪnʤ fɔː ðə ˈbɛtə]
Не падайте духом. Все еще
изменится!
Руҳингизни
туширманг. Ойнинг
бир тарафи қоронғу
бўлса, бир тарафи
ёруғ бўлади.
It's not your fault.
You are in no way to blame.
[ɪts nɒt jɔː fɔːlt.
juː ɑːr ɪn
nəʊ weɪ tuː bleɪm]
Это не Ваша вина. Вы не
виноваты.
Бу сизнинг айбингиз
эмас.
You had nothing to do with
it.
[juː hæd ˈnʌθɪŋ tuː duː wɪð
ɪt]
Вы тут ни при чем.
Сизнинг бунга ҳеч
қандай алоқангиз
йўқ.
Chin up! Keep your chin
up! Cheer up!
[ʧɪn ʌp.
kiːp jɔː ʧɪn ʌp.
ʧɪər
ʌp]
Не горюй! Выше нос!
Сиқилманг!
Бошингизни баланд
кўтаринг!
Don't be shy! Courage!
[dəʊnt biː ʃaɪ.
ˈkʌrɪʤ]
Не робей!
Уялманг! Бардам
бўлинг!
Relax. [rɪˈlæks]
Успокойтесь.
Расслабьтесь.
Тинчланинг.
Ўзингизни босинг.
Be good! [biː gʊd]
Будь умницей!
Ақлингизни йиғинг!
Don't get upset.
[dəʊnt gɛt ʌpˈsɛt]
Не расстраивайтесь.
Хафа бўлманг.
Don't get mad!
[dəʊnt gɛt mæd]
Не раздражайтесь!
Асабийлашманг!
Take care of yourself!
[teɪk keər ɒv jɔːˈsɛlf
]
Берегите себя!
Ўзингизни асранг!
Ўзингизни ўйланг!
Pull yourself together.
Возьмите себя в руки.
Ўзингизни қўлга
247
[pʊl jɔːˈsɛlf təˈgɛðə]
олинг.
Behave yourself.
Be good boy / girl.
[bɪˈheɪv jɔːˈsɛlf.
biː gʊd bɔɪ
/
gɜːl]
Будь умницей!
Веди себя хорошо!
Ўзингни яхши
тутинг!
Яхши йигит / қиз
бўлинг!
I do hope things go well
with you.
[aɪ duː həʊp θɪŋz gəʊ wɛl
wɪð juː
]
Пусть все у Вас будет
хорошо (в порядке)!
Умид қиламан,
ҳаммаси яхши
бўлади.
Don't worry. You'll pass the
exam with flying colours.
[dəʊnt ˈwʌri.
juːl pɑːs ði
ɪgˈzæm wɪð ˈflaɪɪŋ ˈkʌləz]
Не волнуйся. Ты прекрасно
сдашь экзамен.
Сиқилманг.
Имтиҳонларни аъло
даражада топшириб
оласиз.
Anytime you want / need
to talk just come round /
call me / say the word. You
know where I am.
[ˈɛniˌtaɪm juː wɒnt
/
niːd tuː
tɔːk ʤʌst kʌm raʊnd
/
kɔːl miː
/
seɪ ðə wɜːd.
juː
nəʊ weər aɪ æm]
В любое время, когда
захочешь заходи к нам /
позвони мне / дай мне
знать. Ты знаешь, где меня
найти.
Хоҳлаган маҳал
гаплашгингиз келса
бизникига келинг /
менга қўнғироқ
қилинг / менга
айтинг. Мени
қаердан топишни
биласиз.
Answers / Ответы / Жавоблар
I hope so.
[aɪ həʊp səʊ]
Надеюсь на это.
Бунга умид қиламан.
Let's hope for the best.
[lɛts həʊp fɔː ðə bɛst]
Надеюсь, что это будет так.
Яхшиликка умид
қиламан.
Let's hope your wishes
come true.
[lɛts həʊp jɔː ˈwɪʃɪz kʌm
truː]
Надеюсь, что это сбудется. Айтганингиз келсин.
If wishes were horses...
[ɪf ˈwɪʃɪz wɜː ˈhɔːsɪz...]
Хорошо было бы.
Қанийди, яхши
бўларди.
It would be fine.
[ɪt wʊd biː faɪn]
Хорошо бы...
Яхши иш бўларди.
I couldn't wish for
anything better.
[aɪ ˈkʊdnt wɪʃ fɔːr
ˈɛnɪθɪŋ ˈbɛtə]
Хорошо, чтобы это было
так!
Энг яхши ният ва
тилакларга умид
қиламан.
If only it were as you say! Хорошо, если бы это было
Сиз айтганингиздек
248
[ɪf ˈəʊnli ɪt wɜːr æz juː
seɪ]
так!
бўлса қанийди.
Wouldn't be a bad idea!
[ˈwʊdnt biː ə bæd aɪˈdɪə]
Неплохо бы...
Ёмон фикр эмас.
Please God!
So help me God!
[pliːz gɒd.
səʊ hɛlp miː gɒd]
Дай-то бог! Дал бы бог!
Худо хоҳласа!
Эй, худо ўзинг қўлла.
ИЛОВА № 15
Sympathy / Cочувствиe / Ҳамдардлик билдириш
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
I just learnt about John’s
passing. I feel a real loss in
his passing.
[aɪ ʤʌst lɜːnt əˈbaʊt ʤɒnz
ˈpɑːsɪŋ.
hɪz ˈpɑːsɪŋ]
Я только что узнал о
смерти Джона. Для
меня это большая
потеря.
Жоннинг оламдан
ўтганини ҳозиргина
эшитдим. Бу мен учун
жуда катта йўқотиш.
I was shocked and saddened
to hear of John’s death.
[aɪ wɒz ʃɒkt ænd ˈsædnd tuː
hɪər ɒv ʤɒnz dɛθ]
Я был потрясен и
опечален, услышав о
смерти Джона.
Мен Жоннинг ўлими
ҳақида эшитиб лол
бўлиб қолдим, жуда
хафа бўлиб кетдим.
If you only knew how I feel
for you / sorry I am for you.
[ɪf juː ˈəʊnli njuː haʊ aɪ fiːl
fɔː juː
/
ˈsɒri aɪ æm fɔː juː]
Если бы Вы знали как я
Вам сочувствую!
Қанчалик сизга ҳамдард
эканлигимни билсангиз
эди.
I can only imagine what
you must be going through.
[aɪ kæn ˈəʊnli ɪˈmæʤɪn wɒt
juː mʌst biː ˈgəʊɪŋ θru]
Могу только
представить, через что
Вы проходите сейчас.
Cиз ҳозир нималарни
ҳис қилаётганингизни
тасаввур қиляпман.
I am so sorry to hear about
the tragic death of your
husband.
[aɪ æm səʊ ˈsɒri tuː hɪər əˈb
aʊt ðə ˈtræʤɪk dɛθ ɒv jɔː
ˈhʌzbənd]
Я сожалею о смерти
Вашего мужа.
Бандалик, турмуш
ўртоғингизни фалокат
олиб кетибди. Жуда
қайғудаман.
Bad / hard luck. Oh dear!
[bæd
/
hɑːd lʌk.
əʊ dɪə]
Не повезло. О, боже!
Ёмон бўлибди-да. Вой,
худойим-ей.
249
I heard about your news.
[aɪ hɜːd əˈbaʊt jɔː njuːz]
Я слышал новости.
Бўлган воқеадан
хабардорман.
I am very disheartened to
know about the death of
your wife / daughter / son.
[aɪ æm ˈvɛri dɪsˈhɑːtnd tuː
nəʊ əˈbaʊt ðə dɛθ ɒv jɔː
waɪf
/
ˈdɔːtə
/
sʌn]
Я был безумно огорчен
новостью о смерти
вашей жены / дочери /
Вашего сына.
Турмуш ўртоғингизни /
қизингизни / ўғлингизни
бериб қўйибсизлар.
Эшитиб жуда хафа
бўлиб кетдим.
I'm so sorry to hear about
your terrible news.
[aɪm səʊ ˈsɒri tuː hɪər
əˈbaʊt jɔː ˈtɛrəbl njuːz]
Я в курсе того, что
произошло и очень
сожалею.
Бошингизга тушган
ташвишни эшитиб жуда
ёмон бўлиб кетдим.
Martin told me about what
happened.
[ˈmɑːtɪn təʊld miː əˈbaʊt
wɒt ˈhæpənd]
Мартин сообщил мне о
том, что произошло.
Мартин менга
ҳаммасини айтиб берди.
I'm so sorry for you!
[aɪm səʊ ˈsɒri fɔː juː]
Я так (очень) Вам
сочувствую!
Ғамингизга шерикман!
How well I understand you!
[haʊ wɛl aɪ ˌʌndəˈstænd juː]
Я Вас понимаю.
Сизни жуда яхши
тушуниб турибман.
I'm sorry to hear of it, but,
believe me, all will be well.
[aɪm ˈsɒri tuː hɪər ɒv ɪt
bʌt
bɪˈliːv miː
ɔːl wɪl biː wɛl]
Я Вам сочувствую, но,
поверьте мне, все
кончится хорошо!
Эшитиб жуда хафа
бўлдим, лекин ишонинг,
ҳаммаси яхши бўлади.
I’m sorry I couldn’t come to
the funeral. Be strong.
[aɪm ˈsɒri aɪ ˈkʊdnt kʌm tuː
ðə ˈfjuːnərəl.
biː strɒŋ]
Мне очень жаль, что я
не смог присутствовать
на похоронах.
Держитесь.
Минг бор узр, жанозага
кела олмадим. Худо
сабр берсин сизга.
I'm sorry to hear about your
granny. My condolences.
[aɪm ˈsɒri tuː hɪər əˈbaʊt jɔː
ˈgræni.
maɪ kənˈdəʊlənsɪz]
Жаль, что так случилось
с твоей бабушкой. Мои
соболезнования.
Бувингизни ҳам бериб
қўйибсизлар, бандалик
экан.
You have my deepest /
heartfelt / sincere sympathy.
[juː hæv maɪ ˈdiːpɪst
/
ˈhɑːtfɛlt
/
sɪnˈsɪə ˈsɪmpəθi]
Я вам глубоко /
сердечно / инскренно
соболезную.
Чуқур, cамимий
таъзиямни қабул
қилинг.
Please accept my sympathy
/ condolences.
[pliːz əkˈsɛpt maɪ ˈsɪmpəθi
/
kənˈdəʊlənsɪz]
Примите мои
соболезнования.
Бандалик экан.
Таъзиямни қабул
қилинг.
250
Accept my most sincerest /
heartfelt condolences.
[əkˈsɛpt maɪ məʊst
sɪnˈsɪərɪst
/
ˈhɑːtfɛlt kənˈdə
ʊlənsɪz]
Примите мои искренние
/ сердечные
соболезнования.
Cамимий / чуқур
таъзиямни қабул қилинг.
Бандалик экан.
I grieve with you.
[aɪ griːv wɪð juː]
Я скорблю вместе с
Вами.
Ғамингизга шерикман.
Сизга ҳамдардман.
I commiserate with you on
your loss.
[aɪ kəˈmɪzəreɪt wɪð juː ɒn
jɔː lɒs]
Я соболезную Вам в
связи с Вашей утратой.
Бандалик. Катта
йўқотиш бўлибди.
Таъзиямни қабул
қилинг.
I feel deeply for your
sorrow.
[aɪ fiːl ˈdiːpli fɔː jɔː ˈsɒrəʊ]
Я глубоко переживаю
Вашему горю (печали).
Сизнинг бошингизга
тушган ташвишни жуда
ҳам яхши тушуниб
турибман.
I share your grief.
[aɪ ʃeə jɔː griːf]
Я разделяю Вашу горе
(печаль).
Ғамингизга шерикман.
Сизга ҳамдардман.
I understand your grief.
[aɪ ˌʌndəˈstænd jɔː griːf]
Я понимаю Вашу горе
(печаль).
Аҳволингизни тушуниб
турибман.
I was sorry to hear of your
irretrievable loss.
[aɪ wɒz ˈsɒri tuː hɪər ɒv jɔːr
ˌɪrɪˈtriːvəbl lɒs]
Я с сожалением
услышал о Вашей
невосполнимой утрате.
Катта йўқотиш бўлибди.
Эшитиб хафа бўлиб
кедим.
I was sorry to hear of your
bereavement.
[aɪ wɒz ˈsɒri tuː hɪər ɒv jɔː
bɪˈriːvmənt]
Я с сожалением узнал о
Вашей тяжелой утрате
(близкого человека).
Бандалик. ...ни ҳам
бериб қўйибсизлар.
Эшитиб жуда сиқилиб
кетдим.
What a grievous / terrible /
great misfortune!
[wɒt ə ˈgriːvəs
/
ˈtɛrəbl
/
greɪt mɪsˈfɔːʧən]
Какое ужасное горе!
Какое большое
несчастье!
Нақадар мудҳиш
бахтсизлик! Жуда ёмон
ва ташвишли иш
бўлибди!
What a painful loss!
[wɒt ə ˈpeɪnfʊl lɒs]
Какая болезненная
утрата!
Нақадар дилларни
вайрон қилувчи
йўқотиш бу!
Could I help you… ?
[kʊd aɪ hɛlp juː…]
Если я могу помочь…
Бизга нима хизматлар
бор?
I feel quite sympathetic to
his obvious failure.
[aɪ fiːl kwaɪt ˌsɪmpəˈθɛtɪk
tuː hɪz ˈɒbvɪəs ˈfeɪljə]
Его неудача вызывает у
меня большое
сочувствие.
Унинг омадсизлигига
менинг жуда ҳам
раҳмим келяпти.
251
I sympathize with poor
Mary.
[aɪ ˈsɪmpəθaɪz wɪð pʊə
ˈmeəri]
Я сочувствую бедной
Мери.
Бечорагина Мерини
тушуниб турибман.
I wish you could show
some compassion to me.
[aɪ wɪʃ juː kʊd ʃəʊ sʌm kəm
ˈpæʃən tuː miː]
Мне бы хотелось, чтобы
Вы отнеслись ко мне с
большим сочувствием.
Менга ҳамдард
бўлишларингни, мени
тушунишларингни
истардим.
He was extremely
affectionate and a great
personality. He was always
around to help us.
[hiː wɒz ɪksˈtriːmli əˈfɛkʃnɪt
ænd ə greɪt ˌpɜːsəˈnælɪti.
hi
ː wɒz ˈɔːlweɪz əˈraʊnd tuː
hɛlp ʌs]
Он был очень заботлив
и обладал
замечательной, великой
душой. Он всегда был
готов нам помочь.
У жуда меҳрибон, қалби
кенг инсон эди. У доим
бизга ёрдам беришга
тайёр турарди.
She was such a kind, gentle
soul.
[ʃiː wɒz sʌʧ ə kaɪnd
ˈʤɛntl
səʊl]
Она была такая добрая
и ласковая.
У жуда қалби меҳрга
тўла ва мулойим инсон
эди.
I can’t believe he is gone.
[aɪ kɑːnt bɪˈliːv hiː ɪz gɒn]
Не могу поверить, что
он умер.
Унинг энди орамизда
йўқлигига ишонгим
келмаяпти.
I remember one time…
[aɪ rɪˈmɛmbə wʌn taɪm]
Помню, однажды…
Ҳеч эсимдан чиқмайди,
бир куни...
I will miss him a great
deal.
[aɪ wɪl mɪs hɪm ə greɪt diːl]
Я буду очень скучать по
нему.
Мен уни соғиниб
яшайман.
Не will be much missed by
us all.
[hе
wɪl biː mʌʧ mɪst baɪ ʌs
ɔːl]
Мы будем сильно
скучать по нему.
Биз доим уни соғиниб
яшаймиз.
We will remember him
forever.
[wiː wɪl rɪˈmɛmbə hɪm
fəˈrɛvə]
Он навсегда останется в
нашей памяти.
У бизнинг хотирамизда
абадий қолади.
May John rest in peace.
[meɪ ʤɒn rɛst ɪn piːs]
Пусть покоится его
душа с миром.
Жойи жаннатда бўлсин.
Please do let me know if I
can help or support your
Пожалуйста, дайте мне
узнать, если я могу
Илтимос, оилангизга
бирор ёрдам, кўмак
252
family in anyway.
[pliːz duː lɛt miː nəʊ ɪf aɪ
kæn hɛlp ɔː səˈpɔːt jɔː
ˈfæmɪli ɪn ˈɛnɪweɪ]
помочь Вашей семье
чем-нибудь или
поддержать вас.
керак бўлса, албатта,
хабар беринг.
Please let me help you
handle some of the many
things that you certainly
have to do.
[pliːz lɛt miː hɛlp juː ˈhændl
sʌm ɒv ðə ˈmɛni θɪŋz ðæt
juː ˈsɜːtnli hæv tuː duː]
Пожалуйста, позвольте
мне взять на себя часть
тех хлопот, которые
сейчас взвалились на
Ваши плечи.
Бошингизга тушган
шундай кунда
оғирингизни енгил
қилайлик. Хизматлар
бўлса айтинг,
ёрдамлашиб юборамиз.
I will be honored to help.
[aɪ wɪl biː ˈɒnəd tuː hɛlp]
Для меня будет честью
помочь Вам.
Сизга ёрдам беришдан
бошим осмонга етади.
ИЛОВА № 16
Advice and suggestions /
Предложения и советы / Таклиф ва маслаҳатлар
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
I advise you to…
[aɪ ədˈvaɪz juː tuː…]
Я советую Вам…
(сделать что-либо).
Мен сизга ...ни
маслаҳат қиламан.
I recommend you to…
[aɪ ˌrɛkəˈmɛnd juː tuː…]
Я рекомендую Вам…
(сделать что-либо).
Мен сизга ...ни
тавсия қиламан.
Here’s what I suggest.
[hɪəz wɒt aɪ səˈʤɛst]
Вот то, что я предлагаю. Мен мана буларни
таклиф қилмоқчи
эдим.
I suggest that you…
[aɪ səˈʤɛst ðæt juː…]
Я предлагаю, чтобы Вы
… (сделали что-либо).
Мен сизга ...ни
таклиф қиламан.
I would advise you to…
[aɪ wʊd ədˈvaɪz juː tuː…]
Я бы посоветовал Вам…
(сделать что-либо).
Мен сизга ...ни
маслаҳат қилган
бўлар эдим.
Take my advice.
[teɪk maɪ ədˈvaɪs]
Примите мой совет.
Таклифимни қабул
қилсангиз.
I know what you should do.
[aɪ nəʊ wɒt juː ʃʊd duː]
Я знаю, что Вы должны
делать.
Нима қилишингиз
кераклигини мен
биламан.
In your place I would…
[ɪn jɔː pleɪs aɪ wʊd…]
На Вашем месте я бы…
Сизнинг
ўринингизда
253
бўлганимда мен...
Here’s an idea.
[hɪəz ən aɪˈdɪə]
У меня идея.
Менда бир фикр
бор.
Listen!
[ˈlɪsn]
Слушай(те)!
Эшит(инг)!
Be / мake sure to…
[biː
/
мeɪk ʃʊə tuː…]
Обязательно…
Албатта...
Be sure not to…
[biː ʃʊə nɒt tuː…]
Обязательно не… (не
делайте чего-либо).
Албатта ...ни
қилманг.
You really ought to / must
to…
[juː ˈrɪəli ɔːt tuː
/
mʌst
tuː…]
Вам обязательно следует
делать… (что-либо)
Сиз ҳақиқатдан
ҳам... қилишингиз
лозим / шарт.
You’d better to…
[juːd ˈbɛtə tuː]
Вы лучще…
Сиз яхшиси...
I strongly advise you to …
[aɪ ˈstrɒŋli ədˈvaɪz juː tuː]
Я настоятельно советую
вам … (сделать что-
либо).
Мен сизга …ни
қилишингизни
қатъий маслаҳат
бераман.
May I / аllow me / let me
suggest you to…
[meɪ aɪ
/
ɛləʊ miː
/
lɛt miː səˈʤɛst juː tu…]
Разрешите посоветовать
Вам… (сделать что-
либо).
Мумкинми cизга
...ни таклиф
(маслаҳат) қилсам?
Let me give you a word of
advice.
[lɛt miː gɪv juː ə wɜːd ɒv
ədˈvaɪs]
Позвольте дать Вам
маленький совет.
Келинг, сизга бир
оғиз маслаҳат
бераман.
Try this next time.
[traɪ ðɪs nɛkst taɪm]
Попробуйте это
следующий раз.
Кейинги сафар мана
шундай қилиб
кўринг.
It wouldn’t be such / at all a
bad thing if you…
[ɪt ˈwʊdnt biː sʌʧ
/
æt ɔːl ə
bæd θɪŋ ɪf juː…]
Было бы неплохо, если
бы Вы…
Агар сиз ...ни
қилсангиз умуман
ёмон бўлмайди.
I think you should…
[aɪ θɪŋk juː ʃʊd…]
Вам бы нужно…
Менимча сиз...
қилишингиз лозим.
You’d better slow down.
[juːd ˈbɛtə sləʊ daʊn]
Вам следует водить
медленнее.
Сизга машинани
секинроқ
бошқаришни
254
маслаҳат бераман.
I suggest that you conduct
this lesson.
[aɪ səˈʤɛst ðæt juː ˈkɒndʌkt
ðɪs ˈlɛsn]
Я предлагаю, чтобы Вы
провели этот урок.
Ушбу дарсни
ўтишингизни
таклиф қиламан.
I advise you to buy this
copy of the magazine. It’ll
be useful.
[aɪ ədˈvaɪz juː tuː baɪ ðɪs
ˈkɒpi ɒv ðə ˌmægəˈziːn.
ˈɪtl
biː ˈjuːsfʊl]
Купите этот номер
журнала! Пригодится.
Ушбу журнални
олишингизни
маслаҳат бераман.
Фойдаси тегиб
қолади.
You really ought to / must
see this film.
[juː ˈrɪəli ɔːt tuː
/
mʌst siː
ðɪs fɪlm]
Обязательно посмотрите
этот фильм.
Ҳақиқатдан ҳам
ушбу фильмни
кўришингиз керак.
Be sure not to miss this
film.
[biː ʃʊə nɒt tuː mɪs ðɪs fɪlm]
Ни в коем случае не
пропустите этот фильм.
Албатта, ушбу
фильмни кўринг.
You should attend these
courses in this city.
[juː ʃʊd əˈtɛnd ðiːz ˈkɔːsɪz
ɪn ðis ˈsɪti]
Тебе следует посетить
эти курсы в городе.
Сиз шаҳардаги ўқув
марказида ўқисангиз
яхши бўларди.
I strongly advise you to
read this thesis / book.
[aɪ ˈstrɒŋli ədˈvaɪz juː tuː
riːd ðɪs ˈθiːsɪs
bʊk]
Я настоятельно советую
Вам прочитать эту
диссертацию.
Ушбу
диссертацияни ўқиб
чиқишингизни
қатъий маслаҳат
бераман.
You should / ought to go
home and take a nap.
[juː ʃʊd
/
ɔːt tuː gəʊ həʊm
ænd teɪk ə næp]
Вы должны пойти домой
и поспать.
Уйга бориб озгина
мизғиб олcангиз
яхши бўларди.
I’d like to suggest, if I may,
that you reconsider your
approach.
[aɪd laɪk tuː səˈʤɛst
ɪf aɪ
meɪ
ðæt juː ˌriːkənˈsɪdə jɔːr
əˈprəʊʧ]
Я хотел бы посоветовать
Вам, если можно, чтобы
вы пересмотрели свою
точку зрения.
Агар мумкин бўлса
албатта, ўз
фикрингизни яна
бир бор қайта кўриб
чиқишингизни
маслаҳат бераман.
Perhaps you should delete
the third paragraph in
Chapter Two.
[pəˈhæps juː ʃʊd dɪˈliːt ðə
Может быть, Вам
удалить третий абзац
второй главы?
Балким, иккинчи
бобнинг учинчи
қисмини олиб
ташлаганингиз
255
θɜːd ˈpærəgrɑːf ɪn ˈʧæptə
tuː]
маъқулдир.
It would be a good thing for
you to revise the beginning
of Chapter Two.
[ɪt wʊd biː ə gʊd θɪŋ fɔː juː
tuː rɪˈvaɪz ðə bɪˈgɪnɪŋ
ɒv ˈʧæptə tuː]
Было бы неплохо для Вас
изменить начало второй
главы.
Иккинчи бобнинг
бош қисмини
ўзгартирсангиз,
жуда яхши иш бўлар
эди.
Suppose we go to London?
[səˈpəʊz wiː gəʊ tuː
ˈlʌndən]
А что, если поехать в
Лондон?
Лондонга борсак,
нима дейсиз?
Why don't we attend these
English language courses?
[waɪ dəʊnt wiː əˈtɛnd ðiːz
ˈɪŋglɪʃ ˈlæŋgwɪʤ ˈkɔːsɪz]
Почему бы нам не
походить на эти курсы
английского языка ?
Ушбу инглиз тили
ўқув марказига
бориб кўрсак-чи?
If I were you I would… /
would not…
[ɪf aɪ wɜː juː aɪ wʊd…
/
wʊd
nɒt…]
На Вашем месте я… не /
сделала бы.
Агар мен сизнинг
ўрнингизда
бўлганимда, мен ...
қилган / қилмаган
бўлардим.
Don’t forget – you only live
once.
[dəʊnt fəˈgɛt
juː ˈəʊnli
lɪv wʌns]
Не забудьте – живём
только раз.
Унутманг, дунёга
бир маротаба
келамиз.
Why don’t you start
working.
[waɪ dəʊnt juː stɑːt ˈwɜːkɪŋ]
Почему бы Вам не начать
работать.
Ишлашни бошлашга
нима дейсиз?
What you ought to do is…
[wɒt juː ɔːt tuː duː ɪz…]
То, что Вам нужно
сделать это…
Сиз қилишингиз
лозим бўлган нарса
шуки...
What you need is…
[wɒt juː niːd ɪz…]
То, что Вам нужно –
это...
Сизга керак бўлган
нарса бу...
You’d better…
[juːd ˈbɛtə…]
Вам лучше…
Яхшиси сиз...
The best thing is to…
[ðə bɛst θɪŋ ɪz tu…]
Лучше всего…
Энг яхшиси сиз...
Take it from someone who
knows.
[teɪk ɪt frɒm ˈsʌmwʌn huː
nəʊz]
Спросите того, кто знает. Биладиган кишидан
сўраб кўринг.
256
You can always count on
mе.
[juː kæn ˈɔːlweɪz kaʊnt ɒn
mе]
Вы всегда можете
рассчитывать на меня.
Сиз доим менга
ишонсангиз бўлади.
Answers / Ответы / Жавоблар
Thank you for advising me.
Thanks for your advice.
[θæŋk juː fɔːr ədˈvaɪzɪŋ miː.
θæŋks fɔː jɔːr ədˈvaɪs]
Спасибо за совет.
Маслаҳатингиз учун
раҳмат.
That’s a great / good idea!
[ðæts ə greɪt
/
gʊd aɪˈdɪə]
Это хорошая идея.
Бу яхши / ажойиб
фикр.
Sounds good to me.
[saʊndz gʊd tuː miː]
Звучит хорошо для меня. Яхши фикрга
ўхшайди.
I’ll think it over.
I’ll give it a think.
[aɪl θɪŋk ɪt ˈəʊvə.
aɪl gɪv ɪt ə
θɪŋk]
Я подумаю над этим.
Мен буни ўйлаб
кўраман.
I’ll do my best.
[aɪl duː maɪ bɛst]
Я постараюсь.
Қўлимдан келганича
ҳаракат қиламан.
I’ll try.
[aɪl traɪ]
Я попробую.
Ҳаракат қиламан.
I’ll give it a try.
[aɪl gɪv ɪt ə traɪ]
Я попробую.
Мен ҳаракат қилиб
кўраман.
You’re right.
[jʊə raɪt]
Вы правы.
Сиз ҳақсиз.
I see what you mean.
[aɪ siː wɒt juː miːn]
Я понял(а) о чем Вы.
Нима демоқчи
эканлигингизни
тушуниб турибман.
I reckon it’s worth a try.
[aɪ ˈrɛkən ɪts wɜːθ ə traɪ]
Я считаю, стоит
попробовать.
Менимча, бу амал
қилишга арзийди.
You’ve given me something
to think about.
[juːv ˈgɪvn miː ˈsʌmθɪŋ tuː
θɪŋk əˈbaʊt]
Вы дали мне повод для
размышлений.
Ўйлаб кўришга
арзийдиган маслаҳат
бердингиз.
257
ИЛОВА № 17
Аpproval / Одобрение / Маъқуллаш
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
Excellent! Perfect!
[ˈɛksələnt.
Отлично! Идеально!
Аъло! Зўр!
That’s better than ever!
[ðæts ˈbɛtə ðæn ˈɛvə]
Лучше, чем когда либо! Ҳаммасидан ҳам аъло!
Great you are!
[greɪt juː ɑː]
Молодец!
Баракалла! Яшанг!
That’s right.
[ðæts raɪt]
Правильно.
Тўппа-тўғри.
We are of one mind.
[wiː ɑːr ɒv wʌn maɪnd]
Мы согласны.
Биз розимиз.
That’s nice. [ðæts naɪs]
Это мило.
Бу жуда яхши.
Good for you! [gʊd fɔː juː] Молодец!
Яшанг!
Very good! I like that!
[ˈvɛri gʊd.
aɪ laɪk ðæt]
Очень хорошо! Мне это
нравится!
Жуда ҳам яхши!
Менга ёқди!
Good job! Way to go!
[gʊd ʤɒb.
weɪ tuː gəʊ]
Хорошая работа!
Молодец!
Зўр иш бўлибди!
Боплабсиз!
You did it! [juː dɪd ɪt]
Вы сделали это!
Бунинг уддасидан
чиқдингиз! Эплай
олдингиз!
You did a great job!
[juː dɪd ə greɪt ʤɒb]
Вы прекрасно
поработали!
Сиз жуда яхши иш
қилдингиз!
Fantastic! [fænˈtæstɪk]
Фантастически!
Бу фантастика!
Marvelous! [ˈmɑːvələs]
Прекрасно!
Ажойиб!
You’re doing great!
[jʊə ˈdu(ː)ɪŋ greɪt]
У Вас великолепно
получается!
Сиз буни жуда яхши
уддалаяпсиз!
Keep it up! [kiːp ɪt ʌp]
Так держать!
Бўш келманг!
I am proud of you.
[aɪ æm praʊd ɒv juː]
Я горжусь Вами / тобой. Мен сиз билан
фахрланаман.
That’s incredible.
[ðæts ɪnˈkrɛdəbl]
Это невероятно,
немыслимо,
потрясающе.
Ақл бовар қилмайди.
Awesome! [ˈɔːsəm]
Потрясающе!
Ажойиб!
258
Creative job!
[kri(ː)ˈeɪtɪv ʤɒb]
Творческая работа.
Ижодий ёндашув!
Super work!
[ˈs(j)uːpə wɜːk]
Замечательная работа. Ажойиб иш!
Great! [greɪt]
Отлично.
Аъло! Зўр!
It’s great! It’s wonderful!
[ɪts greɪt.
ɪts ˈwʌndəfʊl]
Это прекрасно! Это
чудесно!
Аъло! Зўр! Қойил!
I knew you could do it.
[aɪ njuː juː kʊd duː ɪt]
Я знала, ты сможешь.
Бунинг уддасидан
чиқишингизни мен
билардим.
You are on target.
[juː ɑːr ɒn ˈtɑːgɪt]
Вы достигли цели,
выполнили задание.
Мақсадингизга
эришибсиз.
You are unique.
[juː ɑː juːˈniːk]
Вы уникально.
Cиз тенги йўқсиз.
What a careful work!
[wɒt ə ˈkeəfʊl wɜːk]
Как аккуратно.
Жуда эҳтиёткорлик
билан бажарилибди.
You’ve figured it out.
[juːv ˈfɪgəd ɪt aʊt]
Вы разобрались.
Сиз муаммонинг
ечимини топибсиз.
You are a real trooper.
[juː ɑːr ə rɪəl ˈtruːpə]
Вы такой терпеливый /
выносливый.
Сиз чидамли ва
иродали инсонсиз.
You are on the mark.
[juː ɑːr ɒn ðə mɑːk]
Вы сделали все так, как
положено.
Ҳаммасини
айтилганидек
бажарибсиз.
You’re tops. [jʊə tɒps]
Вы отлично справились,
лучше всех.
Сиз буни ҳаммадан
ҳам аъло бажардингиз.
Go ahead. [gəʊ əˈhɛd]
Так держаться.
Бўш келманг.
Well done! [wɛl dʌn]
Отлично! Молодец!
Яшавор!
That’s my boy / girl!
[ðæts maɪ bɔɪ
/
gɜːl]
Молодец!
Яшавор ўғлим /
қизим!
You did well. You acted
well.
[juː dɪd wɛl.
juː ˈæktɪd wɛl]
Вы хорошо поступили. Сиз яхши йўл
тутдингиз.
You did the right thing.
You did right.
[juː dɪd ðə raɪt θɪŋ.
juː dɪd
raɪt]
Вы правильно сделали. Тўғри иш қилдингиз.
259
You said the right thing.
[juː sɛd ðə raɪt θɪŋ]
Вы правильно сказали. Сиз жуда тўғри
айтдингиз.
You were fair. You acted
fairly.
[juː wɜː feə.
juː ˈæktɪd
ˈfeəli]
Вы справедливо
поступили.
Сиз одилона иш
тутдингиз.
You’re number one.
[jʊə ˈnʌmbə wʌn]
Вы самый лучший. Вы
номер один.
Сиз зўрларнинг
зўрисиз.
Dynamite.
[ˈdaɪnəmaɪt]
Ты огонь.
Сиз оловсиз.
Hurrah for you. Bravo!
[hʊˈrɑː fɔː juː.
ˈbrɑːˈvəʊ]
Ура! Браво!
Сизга олқишлар
бўлсин! Яшанг!
Қойил!
How smart.
[haʊ smɑːt]
Как умно.
Ақлингизга қойилман!
You’re such a smart kid.
[jʊə sʌʧ ə smɑːt kɪd]
Ты такая умница.
Ақлгинангдан
ўргилай! Сен жуда
ақлли боласан!
What a great kid!
[wɒt ə greɪt kɪd]
Ты замечательный.
Бунча яхши бола экан
бу!
You are a treasure.
[juː ɑːr ə ˈtrɛʒə]
Вы сокровище.
Сиз бир хазинасиз.
You care. [juː keə]
Вам не все равно.
Сиз бефарқ эмассиз.
You brighten my day. You
made my day.
[juː ˈbraɪtn maɪ deɪ.
juː meɪd
maɪ deɪ]
Вы “освещаете” мой
день, делаете мою
жизнь ярче.
Сиз менинг
кунларимга файз
бағишлайсиз.
You belong. [juː bɪˈlɒŋ]
Вы с нами и мы с Вами.
Биз сиз билан.
I can tell you worked really
hard on that.
[aɪ kæn tɛl juː wɜːkt ˈrɪəli
hɑːd ɒn ðæt]
Я вижу, Вы очень
старались.
Кўриниб турибди,
қаттиқ ишлабсиз.
I knew you could do it.
[aɪ njuː juː kʊd duː ɪt]
Я знала, что у Вас
получится.
Буни қила
олишингизни
билардим.
260
You’ve made progress.
[juːv meɪd ˈprəʊgrəs]
Вы стали делать это
лучше.
Сиз анча билиб
қолдингиз.
Nothing can stop you now.
[ˈnʌθɪŋ kæn stɒp juː naʊ]
Теперь Вас ничто не
остановит.
Сизни энди ҳеч нима
тўхтата олмайди.
You tried hard.
[juː traɪd hɑːd]
Вы сделали все, что
могли.
Cиз қўлингдан келган
барча ишни
қилдингиз.
Now you’ve got it.
[naʊ juːv gɒt ɪt]
Теперь у Вас все
получается.
Мана энди ҳаммаси
ўхшаяпти.
You’ve got what it takes.
[juːv gɒt wɒt ɪt teɪks]
Теперь у Вас есть все
навыки.
Энди сиз барча
кўникмаларга эгасиз.
Keep up the good work.
[kiːp ʌp ðə gʊd wɜːk]
Продолжайте в том же
духе.
Шундай давом
этаверинг.
Now you are flying.
[naʊ juː ɑː ˈflaɪɪŋ]
Теперь Вы ко всему
успеваете.
Мана энди сиз
ҳаммасига улгуряпсиз.
ИЛОВА № 18
Saying good-bye / Прощание / Хайрлашиш
ENGLISH
RUSSIAN
UZBEK
It’s late. [ɪts leɪt]
Уже поздно.
Кеч бўлиб қолди.
Time to go home.
[taɪm tuː gəʊ həʊm]
Пора уходить.
Уйга кетиш вақти
бўлибди.
I must go now.
[aɪ mʌst gəʊ naʊ]
Я должен идти.
Энди мен кетишим
керак.
I must be going.
[aɪ mʌst biː ˈgəʊɪŋ]
Я должен идти.
Кетишим керак.
It’s time for us to leave.
[ɪts taɪm fɔːr ʌs tuː liːv]
Нам пора расходиться.
Кетадиган вақтимиз ҳам
бўлибди.
I’d better be off.
[aɪd ˈbɛtə biː ɒf]
Мне нужно идти.
Мен кетишим керак.
Well, I am off, bye.
[wɛl
aɪ æm ɒf
baɪ]
Ну ладно, я пошёл, пока. Ҳа майли, мен энди
борай, хайр.
I must be off, I’m afraid.
[aɪ mʌst biː ɒf
aɪm əˈfreɪd]
Мне нужно уйти, к
сожалению.
Афсуски, кетишим
керак.
I’ve got to go. I have to
Мне нужно идти.
Кетишим керак.
261
go.
[aɪv gɒt tuː gəʊ.
aɪ hæv tuː
gəʊ]
I’m afraid I can’t stay any
longer.
[aɪm əˈfreɪd aɪ kɑːnt steɪ
ˈɛni ˈlɒŋgə]
К сожалению, я больше
не могу оставаться.
Узр, мен бошқа бу ерда
қололмайман.
I’m afraid I have to leave
now.
[aɪm əˈfreɪd aɪ hæv tuː liːv
naʊ]
К сожалению, мне уже
нужно идти.
Афсуски, энди кетишим
керак.
I'm sorry to see you go.
[aɪm ˈsɒri tuː siː juː gəʊ]
Жаль, что Вы уходите.
Бекор кетяпсиз.
With your kind
permission I...
[wɪð jɔː kaɪnd pəˈmɪʃən
aɪ…]
C Вашего позволения я... Ижозатингиз билан
мен...
Good morning!
[gʊd ˈmɔːnɪŋ]
Досвидания!
Тонгингиз хайрли
ўтсин!
Good afternoon / good
day!
[gʊd ˈɑːftəˈnuːn
/
gʊd deɪ]
Досвидания!
Кунингиз хайрли ўтсин!
Good evening!
[gʊd ˈiːvnɪŋ]
До свидания!
Хайрли кеч!
Good night! [gʊd naɪt]
Спокойной ночи!
Хайрли тун!
Good-bye! [gʊd-baɪ]
Досвидания!
Хайр!
So long! [səʊ lɒŋ]
Пока!
Кўришгунча!
Bye-bye! [ˈbaɪ-baɪ]
Пока!
Хайр!
Bye for now! [baɪ fɔː naʊ] Ну всё, пока!
Майли, хайр!
Farewell! [feəˈwɛl]
Прощай(те)!
Хайр!
Farewell, my own.
[ˈfeəˈwɛl
maɪ əʊn]
Прощай, мой дорогой
(дорогая).
Яхши қолинг, азизим
(азизам).
Cheerio! [ˈʧɪərɪˈəʊ]
Будьте здоровы! Всего
хорошего!
Яхши қолинг! Соғ
бўлинг!
Сheerie-bye. Сheerio
cheery.
[ˈʧɪəri-bai. ʧɪəriˈəʊ
ʧɪəri]
Пока-пока!
Хайр! Бўпти, майли,
яхши қолинг!
262
Cheers, mate. [ʧɪəz
meɪt] Пока, друг.
Хайр, дўстим.
Toodles. [tu:dlz]
Пока.
Хайр.
Ta-ta. [tɑː-tɑː]
Пока (как правило,
принято у подружек).
Хайр (қизлар нутқида
учрайди).
See you! [siː juː]
До встречи!
Кўришгунча!
See you soon!
[siː juː suːn]
До скорой встречи!
Кўришгунча хайр!
So long. [səʊ lɒŋ]
Еще увидимся!
Яна кўришамиз.
See you tomorrow!
[siː juː təˈmɒrəʊ]
До завтра!
Эртагача!
See you tonight!
[siː juː təˈnaɪt]
До вечера!
Бугун кечқурун
кўришамиз!
See you later!
[siː juː ˈleɪtə]
До встречи!
Кўришгунча!
Talk to you later.
[tɔːk tuː juː ˈleɪtə]
Поговорим потом.
Кейинроқ гаплашамиз.
See you again!
[siː juː əˈgɛin]
До скорого свидания!
Яқин кунларда
кўришгунча!
See you in a bit.
[siː juː ɪn ə bɪt]
Скоро увидимся.
Кўришамиз.
See you around.
[siː juː əˈraʊnd]
До встречи в скором
времени.
Яқин кунларда
кўришгунча.
Later
.
[ˈleɪtə]
Увидимся позже.
Кечроқ учрашамиз.
All right then.
[o:l rait ðɛn]
Ну все тогда, пока.
Майли, бўпти, хайр.
It was nice talking to you.
[ɪt wɒz naɪs ˈtɔːkɪŋ tuː juː]
Было приятно с вами
поговорить.
Сиз билан суҳбат қуриш
мароқли бўлди.
Drop in again some time
.
[drɒp ɪn əˈgɛin sʌm taɪm]
Встретимся как-нибудь. Учрашармиз.
Till you meet again
.
[tɪl juː miːt əˈgɛin]
До новых встреч.
Яна кўришгунча.
Catch
you
later.
[kæʧ juː ˈleɪtə]
До встречи.
Кўришармиз.
Take care of yourself.
[teɪk keər ɒv jɔːˈsɛlf]
Счастливо. Берегите
себя.
Соғ бўлинг.
263
Take it easy.
[teɪk ɪt ˈiːzi]
Счастливо (все будет
хорошо).
Ҳаммаси яхши бўлади.
Let's keep in touch.
[lɛts kiːp ɪn tʌʧ]
Не пропадайте.
Йўқ бўлиб кетманг.
I'm looking forward to
seeing you again.
[aɪm ˈlʊkɪŋ ˈfɔːwəd tuː ˈsiː
ɪŋ juː əˈgɛin]
С нетерпением жду
нашей следующей
встречи.
Келгуси учрашувларни
интизорлик билан
кутаман.
All the best! [ɔːl ðə bɛst]
Всего наилучшего!
Энг эзгу тилакларни
тилаб қоламан!
Good luck! [gʊd lʌk]
Удачи!
Омад!
Have a good trip!
[hæv ə gʊd trɪp]
Счастливого пути!
Яхши бориб келинг!
Have a good day!
[hæv ə gʊd deɪ]
Хорошего Вам дня!
Кунингиз хайрли ўтсин!
I hope to see you soon.
[aɪ həʊp tuː siː juː suːn]
Надеюсь, мы скоро
встретимся.
Яқин кунларда
кўришамиз деб умид
қиламан!
I hope we'll meet again.
[aɪ həʊp wiːl miːt əˈgɛin]
Надеюсь, мы еще
встретимся.
Яна кўришамиз деб
умид қиламан!
Till we meet again!
[tɪl wiː miːt əˈgɛin]
До новых встреч!
Яна кўришгунча!
Write to us.
[raɪt tuː ʌs]
Пишите нам.
Хат ёзиб туринг.
Here's my address.
[hɪəz maɪ əˈdrɛs]
Вот мой адрес.
Бу менинг манзилим.
I have a new address.
Please, write it down...
[aɪ hæv ə njuː əˈdrɛs. pliːz
raɪt ɪt daʊn…]
У меня новый адрес.
Запишите пожалуйста...
Менинг манзилим
ўзгарган. Уни ёзиб
оласизми?
Call me. [kɔːl miː]
Позвоните мне.
Қўнғироқ қилиб туринг.
My telephone number is...
[maɪ ˈtɛlɪfəʊn ˈnʌmbər
ɪz…]
Мой номер телефона...
Менинг телефон
рақамим...
You're not in a hurry, are
you?
[jʊə nɒt ɪn ə ˈhʌri, ɑː juː]
Вы ведь не торопитесь?
Сиз шошмаяпсизми?
I've enjoyed seeing you.
Рад был Вас видеть.
Сизни кўрганимдан
264
[aɪv ɪnˈʤɔɪd ˈsiːɪŋ juː]
хурсанд бўлдим.
Come back soon.
[kʌm bæk suːn]
Возвращайтесь поскорее. Тезроқ қайтиб келинг.
I shall not be long.
[aɪ ʃæl nɒt biː lɒŋ]
Я скоро вернусь.
Мен тезда қайтаман.
Drop in any time you like.
[drɒp ɪn ˈɛni taɪm juː laɪk]
Заходите, когда угодно.
Хоҳлаган вақтингизда
кириб туринг.
Thank you for your
hospitality.
[θæŋk juː fɔː jɔː
ˌhɒspɪˈtælɪti]
Спасибо за
гостеприимство.
Меҳмондўстлигингиз
учун раҳмат.
Remember to telephone
us.
[rɪˈmɛmbə tuː ˈtɛlɪfəʊn ʌs]
Звоните нам.
Қўнғироқ қилиб туринг.
When can we expect you?
[wɛn kæn wiː ɪksˈpɛkt juː]
Когда Вас можно ждать? Қачон келасиз?
Bring your friend along
with you.
[brɪŋ jɔː frɛnd əˈlɒŋ wɪð
juː]
Приводите с собой
Вашего друга.
Дўстларингизни ҳам
бирга олиб келинг.
Remember me to your
wife.
[rɪˈmɛmbə miː tuː jɔː waɪf]
Передавайте привет
Вашей жене.
Рафиқангизга менинг
номимдан салом айтинг.
Give my regards to your
sister.
[gɪv maɪ rɪˈgɑːdz tuː jɔː
ˈsɪstə]
Передавайте привет
Вашей сестре.
Опангизга менинг
саломимни етказиб
қўйинг.
With greetings from us
all.
[wɪð ˈgriːtɪŋz frɒm ʌs ɔːl]
Передайте привет от всех
нас.
Ҳаммамизнинг
номимиздан салом
айтинг.
I hope we’ll see (be
seeing) some more of
you!
[aɪ həʊp wiːl siː (biː ˈsiːɪŋ)
sʌm mɔːr ɒv juː]
Надеюсь, Вы ещё не раз к
нам загляните!
Ҳали бизникига кўп
ташриф буюришингизга
ишонаман.
Good-bye for the present!
[gʊd-baɪ fɔː ðiː ˈprɛznt]
Прощайте!
Ҳозирча хайр!
Good-bye for good!
[gʊd-baɪ fɔː gʊd]
Прощайте навсегда!
Алвидо!
265
Adieu! [əˈdjuː]
Прощайте!
Яхши қолинг!
Peace! [piːs]
Пока!
Тинч бўлинг!
Look after yourself!
[lʊk ˈɑːftə jɔːˈsɛlf]
Берегите себя!
Ўзингизни асранг!
266
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС
ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ ЖАҲОН ТИЛЛАРИ
УНИВЕРСИТЕТИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИИВ
АКАДЕМИЯСИ
Х.Б. САМИГОВА
А.М. КУРГАНОВ
ДИАЛОГИК РИТОРИКА: ТАДҚИҚ ВА ТАЛҚИН
TОШКЕНТ – 2022
