123
МУМТОЗ ҚОФИЯГА ОИД БАДИИЙ САНЪАТЛАР ТАДҚИҚИ
Ҩамроева Орзигул Жалоловна
ТошДЎТАУ, филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)
Аннотация:
«Бадойи ус-санойи»
Атуллы Хуссейни – один из важнейших
трактатов по теоретическим основам классической поэзии. Брошюра дает
глубокий анализ искусства. Статья исследует искусство классической рифмы в
брошюре.
Ключевые слова:
поэтика, брошюра, наука Сегона (Троица наук), вес сна,
рифма, виды рифмы
A STUDY OF THE ART OF CLASSICAL RHYME
Annotation:
Atoullah Husseini's Badoyi us-sanoyi is one of the most important
treatises on the theoretical foundations of classical poetry. The pamphlet provides an
in-depth analysis of the arts. The article explores the art of classical rhyme in the
pamphlet.
Key words
:
poetry, brochure, “ilmi segona” (the trio of sciences), aruz, rhyme,
the types of rhyme
Мумтоз поэтиканинг таркибий җисмларидан бадойиъ ус-санойиъ араб
фасоҳатида нутҗ гўзалликларини ифода җилиш маҗсади билан махсус илм
сифатида юзага келди. Балоғат фанларининг иккинчи наъви сифатида
шаклланган бу илм кейинчалик мумтоз поэтиканинг муҳим таркибий
җисмларидан
бири
сифатида
шаклланди.
Атоуллоҳ
Ҳусайнийнинг
таъкидлашича, балоғат фанларининг биринчи навъи зотий гўзалликлардир,
яъни бу гўзаллик табиий ҳуснга монанд, бу илмлар маоний илми ва иккинчиси
баѐн илмидир. Бадиъ илми бу икки илмга тобе илм бўлиб, ажам шоирлари
ташбиҳ, истиора, киноя каби машҳур ва кўп учрайдиган зотий гўзалликлар
билан оразий гўзалликларни ўзаро җўшган ҳолда бу илмни шакллантиришган.
Балоғат фанлари ва кейинчалик мумтоз поэтиканинг муҳим таркибий җисмига
айланган бадиий санъатларга бағишланган рисолалар араб ва форс адабиѐтида
яратила бошланди. Араб мумтоз поэтикасида Абдуллоҳ ибн Муътаззнинг
―‖Китоб ул-бадиъ‖, Наср бинни Ҳасаннинг ―Маҳосин ул-калом‖, Җудама ибн
Жаъфарнинг ―‖Наҗд уш-шеър‖, Абу Абдуллоҳ Хоразмийнинг ―Мафотиҳ ул-
улум‖, Юсуф Саккокийнинг ―Мифтоҳ ул-улум‖, Абдул Җаҳир Журжонийнинг
―Китоби асрор ул-балоға‖, форс тилида яратилган Умур Родиѐнийнинг
―Таржимон ул-балоға‖, Рашидиддин Вотвотнинг ―Ҳадойиҗ ус-сеҳр‖, Атоуллоҳ
Ҳусайнийнинг ―Бадойиъ ус-санойиъ‖, туркий тилда яратилган Аҳмад
Тарзийнинг ―Фунун ул-балоға‖ асарларида илми бадеъ етарлича тадҗиҗ
этилган.Атоуллоҳ Ҳусайнийнинг ―Бадойиъ ус-санойиъ‖ асари бу илмнинг
тадҗиҗига бағишланган муҳим рисолалардан биридир. Форс тилида яратилган
ушбу рисолада бадиий санъатлар лафзий, маъновий, ва маъно ва лафзга бирдек
хизмат җиладиган бадиий санъатлар каби турларга ажратилган ҳолда тадҗиҗ
җилинган.Муаллиф рисолани яратиш чоғида ўзигача яратилган бадиий
санъатларга оид рисолаларни бирма-бир ўрганиб, таҳлил җилиб чиҗҗан, бадиий
санъатларни изоҳлаш чоғида уларга мурожаат җилган.Бадиий санъатларга оид
124
маълумотларни ―Мифтоҳ ул улум‖, ―Ҳадойиҗ ус-сеҳр‖, ―Тибѐн ул-баѐн‖ каби
поэтикага илмига бағишланган асарлардаги маълумотлар билан таҗҗослаган
ҳолда муносабат билдиради. Асар сўзбошисида муаллиф Яратгандан мадад
сўраган ҳолда, агар карам соҳиби карам айласа, ―Такмилу-с-синоъа‖ китоби
ѐзилишини ва унда шеърнинг жами фунуни муфассалу мукаммал баѐн
этилишини аѐн җилиб, илми бадеъга оид мукаммал китоб яратишни ният
җилганини келтирилади. Асарнинг бошланғич җисмида аруз вазни, зиҳофлар,
баҳрлар борасида кичик тадҗиҗот келтирилиб, бадиий санъатлар таҳлилига
ўтилади. ―Бадойиъ ус-санойиъ‖ асарида ―Лафзий гўзалликлар ўшул ҳукмдағи ва
хат сувратиға тааллуҗлуғ гўзалликлар баѐнида‖, ―Маънавий гўзалликлар
баѐнида‖, ―Маънавий гўзалликларнинг иккинчи навъи‖, ―Араб фусаҳоси калом
гўзалликларидин ҳисобламаған ном җўймаған ва ажам шуароси ул жумладин
ҳисоблаған нималар баѐнида‖, ―Лафзию маънавий гўзалликлар, яъни ул
санъатлар баѐнидаким сўзда аларнинг йиғиндиси ҳуснға боис бўлур, гарчи
ҳусндорлиҗ бу икковининг бирида иккинчисиға нисбатан кўпроҗ бўлса ҳам‖,
―Мазкур умумий айблар зикринда‖, ―Маъноға таҗалғуси айблар‖, ―Шуаро
орасинда амалда бўлған баѐнға муҳтож бўлған баъзи алфоз баѐнида‖
сарлавҳалар остида бадиий санъатлар таҳлил җилинган.
Шарҗ мумтоз поэтикаси 3 таркибий җисм: илми аруз, илми җофия ва илми
бадеъни ўз ичига олади. Бу уч илм мумтоз поэтиканинг муҳим илмларидан
бўлиб, ўзаро бир-бирига боғлиҗ. Хусусан, җофиянинг вазний турлари аруз
илми билан, мумтоз җофияга асосланадиган бадиий санъатлар бевосита илми
җофия билан боғлиҗ. ―Бадойиъ ус-санойиъ‖ илми бадеъга бағишланган рисола
бўлса-да, унда җофия илми билан боғлиҗ, җофиянинг назарий асосларига
таянадиган бадиий санъатлар таснифи анчагина. Асар лафзий санъатлар
таснифи билан бошланади. Бадиий санъатларга оид деярли барча рисолаларда
уларнинг таснифи
тарсиъ
санъати билан бошланади. Маълумки, тарсиъ байт
мисраларидаги барча сўзларнинг ўзаро җофия ва вазн жиҳатидан мос тушишига
асосланган санъатдир. Баъзи араб олимлари бу санъатни сажънинг тури
сифатида баҳолашади ва уни тажнисли тарсиъ санъатининг баѐнида
келтиришади. Атоуллоҳ Ҳусайний бошҗа форс тилида яратилган рисолалар
сингари тарсиъ санъатини ибтидо санъат сифатида асарнинг бошланғичида
келтиради.
Зи рўяш мунфаъили гулҳо, фитода бўстон дарҳам,
Ба кўяш муттасили дилҳо кушода, дўстон ҳуррам.
Эътибор берилса, мисралардаги ҳар бир сўз ўзаро җофиядош. Тарсиъ
санъатида җофиянинг ҳар доим ҳам тўла мос тушмаслиги ҳолати учрайди. Бу
ҳолат җофия илмидаги уюби җофиядаги баъзи ҳодисаларга дахлдор. Хусусан,
баъзан мисралардаги сўзлар айнан җофиядош бўлмай, кўмакчи ѐки радифнинг
такрори оҳангдошликни юзага келтириши мумкин. Бу ҳолат җофия илми
назариясида таъкидланган. Мисраларда айни ҳолат учраса-да, фан арбоблари
буни тарсиъ санъатига мисол сифатида тан олишади.
Кас фиристод ба сатр андар айѐм маро,
Ки, макун ѐд ба шеър андар бисѐр маро.
125
Баъзи ўринларда җофия туфайли вазнда ихтилофлар кузатилиши мумкин,
бундай ҳолатнинг ҳам тарсиъ санъати җонуниятига зид эмас. Атоуллоҳ
Ҳусайний җофия талаби билан вазннинг бузилиши ҳолати акс этган парчаларни
Рашидиддин Вотвотнинг җасидаси мисолида тушунтиради.
Эй, мунаҗҗар ба ту нужум-и жалол,
Вей, муҗаррар ба ту русум-и камол.
Бўстоне-ст садр-и ту зи наъим,
В-осмоне-ст җадр-и ту зи жалол.
―Ҳадойиҗ ус-сеҳр‖да келтирилишича, муаллифнинг ушбу җасидаси
бошдан-оѐҗ тарсиъ санъатига асосланган мусарраъ җасидадир.
Җофияга асосланадиган санъатлардан яна бири
сажъ
дир. Араб
олимларнинг кўпчилиги сажъни насрдаги җофия сифатида баҳолашади, бироҗ
баъзи олимлар сажъ назмга ҳам, насрга ҳам бирдек алоҗадор эканлигини
таъкидлашади. Юсуф Саккокий ―Мифтоҳ ул-улум‖ асарида сажъ ―наср
бўлаклари охиридағи сўзлар шеърдағи җофия каби‖ бўлишини айтади.
Дўстон, вафое надидам, ҳар замон жафое кашидам.
Атоуллоҳ Ҳусайний сажънинг 3 тури: сажъ-и мутавозий, сажъ-и мутарраф
ва тарсиъ каби турлари борлигини эътироф этади, уларни бирма-бир изоҳлайди,
байтлар мисолида тушунтиради. Табиийки, бу ўринда сажъ санъати борасидаги
ихтилофий җарашлар каби унинг турлари борасида ҳам олимлар орасида
фикрий айричалик кўзга ташланади. Хусусан, баъзи олимлар сажънинг фаҗат
насрга оидлигини таъкидлаб, тарсиъни алоҳида санъат сифатида баҳолашади.
Баъзи олимлар эса тарсиъни сажънинг бир тури сифатида эътироф этадилар.
Җофияга асосланадиган бадиий санъатлардан бири
таштир
бўлиб,
―Бадойиъ ус-санойиъ‖ асарида бу каби байт мисраларининг бўлакларга
ажралган җофияга асосланадиган санъатлар таснифи талайгина. Таштир
мисрани икки бўлакка ўзаро җофиядош бўлиб бўлинишига асосланадиган
санъат туридир.
Будам аз ишҗи ту
зор
-у гаштам аз ҳажрат
низор
,
Як раҳ аз баҳри
худо
// бихром эй маҳ
суйи мо.
Бу мусажжаълик ҳолати икки мисрада зоҳир бўлса ҳам, уларнинг бир-
бирига алоҗаси бўлмай, ўзаро мустаҗил җофияланадилар.
Зи жаври
ҳабиб
, // жафойи
раҗиб
,
Дилам шуд
фигор
, // танам
шуд зор
Тажзия
санъати ҳам байт мисраларининг ички җофиядошлигига
асосланадиган бадиий санъатлардан биридир. Тажзиянинг таштир санъатидан
фарҗи шундаки, биринчи мисра ярмининг иккинчи мисра ярми билан
мусажжаъ ҳолатида бўлишига асосланади.
Чу рафтий
нигоро,
надорам зо ҳажр,
Ба тан ҳеч
ѐро
, ба дил ҳеч сабр.
Мисрадаги
ҳажр – сабр
җофиядош сўзлари асосий җофия бўлиб, мисра
ўртасидаги
нигоро – ѐро
сўзлари ўзаро ички җофияга асосланадиган тажзия
санъатини юзга келтирган.
126
―Бадойиъ ус-санойиъ‖ асарида
тасмит
ҳам лафзий санъатлардан бири
сифатида келтирилади. Бунда Атоуллоҳ Ҳусайний мураббаъ, мухаммас,
мусаддас, мусабба, мусамман каби шеър шаклларининг бандлараро
җофияланишини келтиради. Масалан, мураббаъ шеър шаклида уч миранинг
ўзаро җофияланиб, 4-мисра бандларни боғлаб турувчи асосий җофия сифатида
келиши байтлар мисолида кўрсатилади.
Аз оташи ғам сўхтам, гар ба
нигоҳе,
Ин ғамзадаро шод куний нест
гуноҳе,
Мурдам зи ғами ҳажр, худороки, чу
моҳе
Бинмой шабе рўю халосам кун аз ин
ғам!
Рашидиддин Вотвот эса тасмит санъатини бир байтни 4 тенг бўлаккка
бўлиб, уч бўлагини ўзаро бир җофия атрофида бирлаштириб, тўртинчи бўлакда
асосий җофия келтирилишига асосланадиган санъат сифатида таърифлайди.
Бундай шеърни мусажжаъ деб ҳам аташларини таъкидлайди.
Рабъ аз дилам
пурхун кунам
// хоки диман
гулгун кунам,
//
Атлолро
Жайҩун кунам
// аз оби чашми хештан.
Байтлардаги мисраларнинг ўзаро ички җофияга асосланиши асосида юзага
чиҗадиган бадиий санъатлардан яна бири
ташриъ
санъатидир. Баъзи олимлар
уни
ташриҩ, зулқофиятайн
ҳам дейдилар. Бу санъатнинг ўзига хослиги
шундаки, шоирлар шеърни икки ѐки ундан ортиҗ җофия асосида тузадилар,
уларнинг ҳар бирида тўхталинса ҳам, янги байт ҳосил бўалди, шеърнинг
моҳияти бузилмайди.
Чу куний бағолат гузаре
сўйи мо,
Бинишин җадаре, руҳи худ
бинамо.
Ҳама кас дилу жон бидеҳадки хўрад,
Зи лабат шакаре, бирасон
ҳамаро.
Санамо, зи суккони дарат чу мане,
Набувад дигаре ба ту аз
вафо.
Ушбу шеър мутадорики мусаммани махбун вазнида ѐзилган, рукнлар
саккиз маротаба фаилун/фаилун/фаилун/фаилун шаклида келган. Асосий
җофия:
сўйи мо – бинамо – ҳамаро – вафо.
Агар биринчи җофияда
тўхталинадиган бўлса, мусаддас шаклга эга бўлади, яъни мисра сўнгидаги бир
рукн (фаилун) кейинги мисранинг бошига ўтказилади:
Чу куни бағолат
гузаре,
Сўйи мо, бинишин
җадаре.
Ҳама кас дилу жон бидеҳад,
Ки, хўрад зи лабат
шакаре.
Санамо зи суккони дарат,
Чу мане набувад
дигаре.
127
Мусаддас шаклдаги байтларни бирлаштириб турувчи асосий җофиялар
сифатида эса
гузаре – җадаре – шакаре – дигаре
сўзлари келтирилган. Бу каби
санъатнинг ўзига хослиги шундаки, тушиб җолган бўлаклар йиғилса, ўша
баҳрдаги байт ҳосил бўлади. Атоуллоҳ Ҳусайний буни ихтиро сифатида
баҳолайди. Юҗоридаги байтларда тушиб җолган бўлакларни бирлаштирамиз:
Руҳи худ бигушо бирасон,
Ҳамаро ба навоз-и вафо.
Атоуллоҳ Ҳусайний бу санъат турини
тафлиқу талфиқ
деб номлашни
таклиф җилади. Чунки ―тафлиҗ‖ сўзининг маъноси ―ѐрмоҗ‖дир, ―талфиҗ‖ эса
―йиғмоҗ‖дир. Кўриниб турибдики, бу санъат турида жузвларни бир-биридан
ажратиб, бошҗа бирига улангани асосида янги бир байт ҳосил җилинади.
Хулоса җилиб шуни айтиш мумкинки, илми бадеъ җофия илми билан узвий
боғлиҗ, лафз гўзаллигини таъминлаш учун оҳангдошлик жуда муҳим. Шунинг
учун ҳам мумтоз җофия назарияси ―илми сегона‖нинг барчасини чуҗур
билишни таҗозо җилади.
Фойдаланилган адабиѐтлар
1.
Абдуллоҳ ибн Муътазз. Китоб ал-бадиъ / И.Ю.Крачковский.
Избранные сочинения. Т.VI. – С. 179-257.
2.
Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадойиъ ус-санойиъ (Форсчадан А.Рустамов
таржимаси) –Т. 1981.
3.
Абдураҳмон Жомий. Рисолаи җофияи Мулла Жомий. Калькутта, 1867.
С.38
4.
Вохид Табризи. Джам и мухтасар. Критический текст, пер. И примеч.
А. Е Бертельса. – М.: Наука, 1959. -С.158.
5.
Муҳаммад ибн Умур ар-Родиѐний. Таржумон ул-балоға. Бо таснифи
муҗаддима ва зайли ҳавоши ва тарожими аълом ба хомаи җавим. –Теҳрон, 1339.
6.
Рашид ад-дин Ватват. Хада‘иҗ ас-сеҳр фи даҗа‘иҗ аш-ши‘р. Перевод с
персидского и факсимиле. –М.: Наука, 1985.
7.
Шамси Җайси Розий. Ал-Муъжам фи маъойири ашъору-л-ажам. -
Душанбе: Адиб, 1991. - Саҳ. 161.
8.
Шайх Аҳмад Тарозий. Фунуну-л-балоға. - Т.: Хазина, 1996. – Б. 210.
ЎЗБЕК АДАБИЁТИ РИВОЖИДА ТАШҚИ АНЪАНАЛАРНИНГ ЎРНИ.
Бaлтаева Икбaл Тaджибаевна
Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети
“Ўзбек ва чет тиллари ”кафедраси доценти,филология фанлари номзоди,
Олимова Мавжуда Келдиѐровна
Бухоро вилояти Ғиждувон тумани 29-сонли
мактабнинг
она тили ва адабиѐт фани ўҗитувчиси
Аннотация:
ворисийликнинг давомийлигини адабий-ижодий анъаналар
таъминлайди.Муайян тарихий даврда яратилиб, ҳам ўша давр кишилари
томонидан тан олиниб, эътироф этилган ва кейинги замон адиблари
