Ўзбек, инглиз ва рус тилларида ассоциатив луғатлар тузишнинг ўзига хос хусусиятлари

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ

– 28 –

2. Дроздова О. Е. Роль иностранных языков в формировании опыта лингвострановедческой активности

школьников // ИЯШ. – 2011. – № 2. – С. 21–27.

3. Коростелева Ю. Е., Макарова Е. В. Введение лингвострановедческого аспекта в обучении иностран-

ному языку // Молодой ученый. – 2016. – № 7.5. – С. 51–52.

РЕЗЮМЕ

Ушбу мақолада лингвистик ва мамлакатшуносликка оид билимларни уйғунлаштириб ўқитишдаги баъ-

зи муаммолар муҳокама қилинади. Чет тилларини ўқитиш амалиётида тил ва маданиятнинг бирга намоён

бўлиши талабаларнинг билим фаоллигини оширишни таъминлаши ҳамда уларнинг мулоқот қила олиш каби

кўникмаларини ривожлантириши ҳақида сўз боради.

РЕЗЮМЕ

В данной статье рассматриваются некоторые проблемы в преподавании языкознания и страноведения.

В практике обучения иностранным языкам отмечается, что одновременное проявление языка и культуры

обеспечивает повышение познавательной активности учащихся и развитие у них таких умений, как умение

общаться.

SUMMARY

This article discusses some problems in the teaching of linguistics and regional studies. In the practice of

teaching foreign languages, it is noted that the simultaneous manifestation of language and culture provides an

increase in the cognitive activity of students and the development of such skills as the ability to communicate.

ЎЗБЕК, ИНГЛИЗ ВА РУС ТИЛЛАРИДА АССОЦИАТИВ

ЛУҒАТЛАР ТУЗИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Содиқова С.А.

ф.ф.ф.д. (PhD), Ўзбекистон Миллий Университети

Таянч сўзлар:

психолингвистика, ассоциатив луғат, сиёсий ва иқтисодий муҳит,

лингвистик онг.

Ключевые слова:

психолингвистика, ассоциативная лексика, политическая и

экономическая среда, языковое сознание.

Key words:

psycholinguistics, associative vocabulary, political and economic

environment, linguistic consciousness.

Сўнгги бир асрдан ортиқ вақт мобайнида психология ва психолингви-

стикада ассоциатив тажрибалар ўтказиб келиниши натижасида улар замо-

навий тил фойдаланувчиси учун когнитив структура (тузилма)нинг теги-

шли таркибий қисмларини аниқлашда самарали восита эканлиги олимлар

томонидан исботланган. Бу каби экспериментал ёндашув орқали топилган

натижалар ҳозирги даврда фойдаланилаётган тилни акс эттирувчи, сўзнинг

семантик таркибидаги ҳамда қўлланишдаги ўзгаришларни тасвирлашда

орқада қолмайдиган луғатларни тузиш учун асос бўлиб хизмат қилиши мум-

кин. Дунё лингвистик тасвирини тавсифлашда психолингвистик нуқтаи на-

зардан ёндашар эканмиз, оммавий ассоциатив эксперимент асосида инглиз,

рус ҳамда ўзбек тилларида сўзлашувчилар дунёқарашининг лингвистик мо-

дели сифатида қиёсий ассоциатив луғат тузиш тамойиллари хусусида сўз

юритиш лозим. Луғатнинг тузилишини намойиш қилиш учун қуйида турли

тушунчаларни ҳамда ўзбек, инглиз ва рус тилларида сўзлашувчиларнинг

лингвистик онгида уларнинг қай тарзда намоён бўлишини таҳлил қилиш

аҳамиятли. Биз ҳозирги сиёсий ва иқтисодий муҳитни ҳисобга олган ҳолда

тил фойдаланувчилари учун мос бўлган ушбу семантик таркибий қисмлар-

ни акс эттирадиган луғатларни тузиш йўлларини таклиф қиламиз.

Луғатшунос олдида турган энг мураккаб вазифалардан бири охирги йи-

гирма йил ичидаги ёинки ундан кўпроқ йил олдин фойдаланилган тилни акс

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ

– 29 –

эттириш ўрнига, ҳозирги даврда

истеъмолда бўлган фаол тилдан

фойдаланишга мос луғат яратиш-

дир. Бунга эришиш усулларидан

бири она тилида сўзлашувчилар-

нинг лингвистик онгига сингиб

кетган сўзнинг тегишли семан-

тик таркибий қисмларини ўрга-

ниш асосида луғатлар тузишдир.

Луғатларни тайёрлаш учун асос

сифатида ассоциатив таҳлилга

таяниш жуда самарали саналади,

сабаби, бундай тадқиқот экспериментлари сўзнинг семантик таркибидаги,

қўлланиши ва ушбу сўзнинг энг содда ассоциацияларидаги унчалик катта

бўлмаган ўзгаришларни ҳам акс эттира олиши мумкин.

Шу ўринда, ассоциатив типдаги луғатлар, уларнинг яратилиш мақсад-

лари ва аҳолининг қайси қатламига хизмат қилиши хусусида қисқача сўз

юритамиз.

Ассоциатив луғатлар бу янги типдаги луғатлар бўлиб, бунда сўзлар ўзаро

бир майдонда ассоциатив ҳолатда боғланишда бўлади. Қуйида эса “она”се-

мантикаси микромайдонида 50 дан ортиқ лексик бириликлар ҳосил бўлга-

нини кўриб чиқдик.

Эьтиборли жиҳати шундаки, ушбу “она” мазмунли сўз бирикмалари-

нинг эквиваленти бошқа тилларда айнан мавжуд эмас. Жумладан, Merriam-

Webster (1828) тезаурус луғатида mother сўзининг 53 та синоними келтирил-

ган бўлиб, улар орасида ўзбек тилидаги “она” билан боғлиқ тушунчаларнинг

муқобиллари ҳам учрайди. Рус тилида она сўзининг ассоциацияси ҳақида

ҳам айни шу фикрга келишимиз мумкин (1-расмга қаранг).

Ассоциатив луғатлар маълум бир тилдаги ассоциатив муносабатли лек-

сик бирликлар, уларнинг инсон хотирасида шаклланган уялари, ассоциатив

бирликларнинг лексик-семантик, лингвокультурологик, социолингвистик,

гендерологик, прагмалингвистик хусусиятлари ҳақида маълумот берувчи

луғат тури ҳисобланади. Бундай луғатда жавоб реакцияларида тил эгала-

рининг ташқи олам ҳақидаги тасаввурлари, билими, дунёқараши, руҳи-

яти, воқеликка бўлган муносабати, ҳаётий тажрибалари, ўй-хаёллари,

ташвиш-муаммолари ҳам намоён бўлади. Луғатлардан тилшуносларгина

эмас, балки кенг оммада муайян билимларни бойитишда ҳам фойдалани-

лади.

“Ассоциатив грамматика” асосчиси Ю.Н.Караулов уларни шартли ра-

вишда қуйидаги қисмларга ажратган: а) тил эгалари хотирасига олам манза-

раси тасвирини келтирувчи тилдан ташқи ёки экстралингвистик билимлар;

б) ассоциатив-вербал тармоқда лисоний онгнинг намоён бўлиши; в) тил-

нинг грамматик қурилиши ва луғат таркиби .

Олимнинг фикрича, биринчи типдаги билимлар экстралингвистик маъ-

лумот ташийди, ассоциатив сўз, сўз бирикмалари, гаплар, йирик жумла-

ларда тил эгалари ўз ҳаёти давомида доимий муносабатда бўлувчи, улар-

ни ўраб турган воқеликдаги предмет ва ҳодисаларни номловчи ва уларни

тавсифловчи экстралингвистик маълумотлар намоён бўлади. Улар орасида

1-расм. Кўп тилли ассоциатив луғат тузилмаси-

нинг структуравий кўриниши

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ

– 30 –

сиёсий, ижтимоий ҳаёт, санъат, мода ва рус ҳаётининг мамлакатшунослик

хусусиятлари, миллий характер белгилари, халқ ва дунё тарихи билан боғ-

лиқ доимий феноменлар мавжуд.

Ю.Н.Караулов иккинчи турдаги билимларни мулоқот билими деб ном-

лайди. Унинг фикрича, бундай билимлар тил эгаларининг лисоний онгини

акс эттиришга хизмат қилади, негаки бундай билимлар тил, миллий мада-

ният бўйича мулоҳаза юритиш элементларини қамраб олади, жавоб реакци-

ялари орқали рус воқелигидаги ҳодисалар, типик вазиятлар, тушунчаларга

баҳо берилади. Ниҳоят, ассоциатив-вербал тармоқнинг учинчи – энг кенг

билимлар қисми (в) кўпчилик тил эгалари учун онгсиз, ўйланмаган ҳолатда-

ги билимлар бўлиб, улар тил қурилиши, унинг барча сатҳлари –фонетикаси,

морфологияси, синтаксиси, кенг маънодаги грамматикаси, тобелилик тизи-

ми, турли услубларга эга лексикасига оид билимлардир .

Юқоридаги фикрлардан англашиладики, ассоциатив-вербал тармоқда

нафақат тилшуносликка оид билимлар, балки инсон, жамият ҳаёти билан

боғлиқ билимлар ҳам жамланади.

Ассоциатив луғатлар мақсади, структураси, моҳиятан кенг қамровли

эканлиги, унда нафақат лингвистик маълумотлар, юқорида айтиб ўтилга-

нидек, турли соҳаларга оид билимлар жамланиши, тажриба материаллари-

га таяниши кабиларга кўра бошқа турдаги лингвистик луғатлардан кескин

фарқ қилади. Бу фарқ, асосан, қуйидагиларда кузатилади :

1. Ассоциатив луғатлар функцияларга кўра бошқа турдаги лингвистик

луғатлардан фарқланади. Бу типдаги луғатлар муайян тилнинг луғат тарки-

бини текшириш, тил эгаларининг лексик бирликлари захираси, ташқи олам

ҳақидаги тасаввурлари, хотиралари ва билимининг тилда акс этиши маса-

ласини ўрганиш, тилни меъёрлаштириш каби мақсадларни кўзда тутади.

Луғатларнинг бу тури тил эгаларининг ижтимоий-тарихий хотираси ичига

киришга имкон бериши билан аҳамиятлидир.

2. Ассоциатив луғатлар ўқувчида маълум бир даврдаги муайян тилда-

ги қўлланилган сўзлар ҳақида яхлит тасаввур уйғотишга хизмат қилади. Бу

турдаги луғатлар тилни тасвирловчи шунчаки “иллюстратив материал” бўл-

май, тилнинг инсон, жамият, руҳият, маданият, илм-фан ва техника ўртаси-

даги муносабат ҳақида ҳам тасаввур ҳосил қилувчи, тил эгаларининг ташқи

олам ҳақидаги билими, психологик тасаввури, воқеликка муносабатини на-

мойиш этувчи лингвистик манба саналади.

3. Ассоциатив луғатлар, аввало, тил эгалари лисоний тафаккурида

бир-бири билан ассоциатив боғланган, гап қурилиши учун тайёр материал

вазифасини ўтовчи бирликлар базасидир. Шу билан бирга, бундай луғатлар

орқали ассоциатив бирликларнинг лексик-семантик, грамматик, услубий,

деривацион, прагматик, миллий-маданий, гендер хусусиятлари, қўлланиш

частотаси ҳақида ҳам маълумот олиш мумкин бўлади. Ассоциатив луғатлар

бошқа лингвистик луғатлардан халқлар маданиятининг ўзига хос қиррала-

рини акс этириши билан фарқланади.

4. Ассоциатив луғатларда инсон хотирасида бир-бирини ёдга туширувчи

бирликлар майдони берилади. Бу майдон таркибидан тил эгалари томони-

дан ҳосил қилинган турли даражадаги ассоциатив бирликлар (бу вазифани

асосий ҳолларда синонимлар, антонимлар, уядош сўзлар, паремиялар бажа-

ради) ўрин эгаллайди. Ю.Н.Караулов таъкидлаганидек, «ассоциатив луғат

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ

– 31 –

тилни биз учун бирмунча ўзгача шаклда – роман ёки газета мақоласида-

ги каби тўлиқ матн кўринишида эмас, грамматика ёки изоҳли луғатлардаги

каби системали тафсилот ҳолида ҳам эмас, балки ёйиқ жумлалар, гап тузиш

учун қурилиш материали бўлиб хизмат қилувчи ўзаро жуфт ҳолда боғлан-

ган сўзлар ёки сўзлар гуруҳи кўринишида намойиш этади”.

5. Ассоциатив луғатлар учун, аввало, тилнинг лексик бирликлари луғат

материали вазифасини ўтайди. Бироқ ассоциатив луғатларни нафақат лек-

сик бирликлар, балки тилнинг бошқа бирликлари бўйича ҳам яратиш мум-

кин.

6. Ассоциатив луғатлар структураси жиҳатидан бошқа турдаги лингви-

стик луғатлардан тубдан фарқ қилади. Ассоциатив луғатларда луғат тузув-

чи томонидан лексик бирликларнинг луғавий маъноси, морфем таркиби,

грамматик шакли ёки имлоси ҳақидаги маълумотлар берилмайди. Луғатда

бошқа турдаги луғатларда кузатилгани каби библиографик маълумотлар,

шартли қисқартмалар, ҳаволалар акс этмайди. Ассоциатив луғатларда ассо-

циатив майдон бирликлари – стимул сўз ва жавоб реакциялари (ассоциат-

лар) қатъий алфавит тартибида қайд этилади. Улар луғатда қуйидаги тар-

тибда жойлаштирилади: аввал стимул сўз ёзилади, унинг қаршисига жавоб

реакциялари қўлланиш частотасининг камайиб бориши тартибида қайд

этилади. Жавоб реакцияларининг қўлланиш частотаси қавс ичида қуйидаги

статистик маълумотларда келтирилади: 1) жавоб реакцияларининг умумий

миқдори; 2) турли жавоб реакциялари миқдори; 3) якка жавоб реакциялари

миқдори; 4) жавоб ёзилмаган ҳолатлар миқдори. Стимул сўзнинг синони-

мик, антонимик қаторлари, уядошлари ажратиб кўрсатилиши мумкин. Ас-

социатив луғатларнинг сўз боши қисмида мазкур луғатнинг тузилиши, унда

амалга оширилган вазифалар, ўтказилган ассоциатив тажриба тури, тажриба

учун танланган синалувчилар ҳақидаги умумий маълумотлар қайд этилади.

7. Ассоциатив луғатлар психолингвистикада кенг тарқалган эркин ассо-

циатив тажриба методи асосида яратилади. Бу эса ушбу характердаги луғат-

ларнинг ўзига хос жиҳатидир, оммавий тарзда ўтказилувчи тажриба матери-

аллари асосида яратилишидир.

8. Ассоциатив луғатлар анъанавий тарзда икки хил тартибда тузилади.

Биринчи турдаги ассоциатив луғатларда стимул сўз ва у орқали ҳосил бўл-

ган ассоциатив бирликлар майдони қайд этилади. Бундай луғатларнинг ик-

кинчи турида эса ассоциатив бирликлар орқали тикланган стимул сўзлар

акс этади. Ассоциатив луғатларнинг иккинчи тури лексик бирликлар ўрта-

сидаги семантик муносабатни аниқлашга ёрдам беради.

9. Ассоциатив луғатларнинг нафақат полиграфик маҳсулот шаклида,

электрон лингвистик маълумотлар базаси шаклида ҳам берилиши муҳим

жиҳат ҳисобланади. Ассоциатив луғатлар қамраб олинган тил материаллари

асосида бир тилли ёки кўп тилли луғатлар шаклида яратилади.

10. Ассоциатив луғатлар ўқув луғатлари ҳисобланади. Унинг материал-

лари ассоциатив грамматика учун таҳлилий манба вазифасини ўтайди.

Шу нуқтаи назардан ассоциатив тажриба сўзнинг маъноси жамоа ва ин-

дивид онгида қай тарзда намоён бўлишини очиб беришда самарали восита

бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бу тилга сингиб кетган когнитив таркибий

қисмларни очиш ва хилма-хил оғзаки тасвирлаш усулларидан завқланиш

усулидир. Ушбу тажрибалар анъанавий луғатларни тузишда жуда фойдали

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ

– 32 –

эканлигини таъкидлаш ўринлидир, чунки улар сўзларнинг жамоа онгида

мавжуд, аммо ҳали сўзнинг таркибий қисми сифатида киритилмаган маъ-

носини очиб бериши мумкин. Баъзи таниқли рус психолингвистлари (А.А.

Залевская (2011; 2014), В.А.Пишчалникова (2002) ва бошқалар) анъанавий

сўз маъноси фреймидан ташқарида жойлашган когнитив компонентларни

белгилаш мақсадида сўз маъносига когнитив структура сифатида қарашади.

Ассоциатив луғатларда ассоциатив экспериментлар натижаларини тез-тез

учрайдиганлардан тортиб то ноёб кўринишларгача ўзгарувчи субектларнинг

вакили гуруҳи томонидан реакциялар ассортиментини акс эттирувчи ёзув-

лар билан тизимлаштириш одатий ҳолдир .

Замонавий лексикографияда қуйидаги ассоциатив боғланиш турларини

ажратиш мумкин. Маъно яқинлиги, яъни синонимликка кўра ассоциация

ўзаро боғлиқ тушунчалар баъзи умумий хусусиятларга эга эканлигига асо-

сланади. Бу ўхшаш стимул сўзлар синонимик реакцион сўзларни келтириб

чиқарувчи шартли алоқа натижасидир (масалан, синонимлардан бирини ак-

туаллаштириш орқали синонимик қаторларни хотирада акс эттириш, юзага

келтириш: unhappiness

/ несчастье / бахтсизлик, sorrow / грусть / қайғу,

grief / горе / қайғу, sadness / печаль / хафагарчилик.

Ўхшаш ассоциациялар билан бир қаторда таққослаш ассоциациялари

ҳам мавжуд бўлиб, улар қарама-қарши хусусиятлар феноменининг намоён

бўлиши орқали изоҳланади. Таққослаш ассоциацияларининг физиологик

табиати стимул сўз айтилганда содир бўлувчи неврал жараёнларнинг ўза-

ро индукцияси ҳисобланади. Натижада, кейинчалик қарама-қарши стимул-

лардан бири шу заҳоти бошқа зид маъноли стимулни келтириб чиқариши

мумкин (масалан, антонимлар феномени: grief

/ горе / қайғу; joy / радость

/ хурсандчилик, шодлик; happiness / счастье / бахт; unhappiness / несча-

стье / бахтсизлик.

Қарама-қаршилик бўйича ассоциация воқеалар вақт ёхуд маконда

бир-бирига яқин жойлашганда юзага келади. Ҳозирги даврда, юқорида қайд

этилган ассоциациянинг уч тури содда ёки механик ассоциацияларга мисол

бўлади. Бундан ташқари, тушунчалар ўртасидаги ўзаро умумий ҳамда са-

баб-оқибат муносабатларини акс эттирувчи нисбатан мураккаб семантик ас-

социациялар ҳам фарқланади

(масалан, a flower/ цветок/ гул – a rose/ роза/

атиргул; a disease/ болезнь/ касаллик – death/ смерть/ ўлим).

Лексикографнинг олдига мураккаб тушунча (демократия, глобаллашув,

империя ва бошқалар каби) учун ассоциатив луғатни тузиш вазифаси қўй-

илганда, у тарихий ва ҳозирги геосиёсий контекстни кўриб чиқиши лозим.

Шу билан у талқин қилинадиган семантик таркибий қисмларни аниқлаш ва

уларга устунлик бериш орқали амалга оширилади. Бу эса тушунчанинг ҳо-

зирги она тилида сўзлашувчиларнинг лингвистик онгидаги маъносини акс

эттира олмаслигига олиб келади

Таъкидлаш жоизки, луғат ёзувларини тузиш учун тадқиқотчи ушбу сўз

билан оғзаки равишда берилган реакциянинг семантик таркибий қисмлари-

ни кўриб чиқиши керак. Бундай ёндашув ҳар қандай мураккаб тушунчанинг

таърифи ва талқини мезонларига мос келиши ва ҳозирги тилдан фойдала-

нишни акс эттириши аниқ.

Бизнинг тадқиқотларимиз ижтимоий онгга сингиб кетган мураккаб

democracy/демократия/демократия

тушунчасига қаратилган. Мавжуд

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ

– 33 –

глобал сиёсий ва иқтисодий

муҳитни ҳисобга олган ҳол-

да биз ўзбек, инглиз ва рус

тилида сўзлашувчи аҳолига

хос бўлган билим тузилма-

ларини кўриб чиқдик.

Айтиб ўтиш керак-

ки, глобал нуқтаи назар-

дан проактив мавқега эга

бўлган ҳар қандай давлат,

халқаро ишларда иштирок

этадиган ва бошқа давлат-

ларнинг ички сиёсатини

кўп жиҳатдан белгилаб

берадиган бир қатор демо-

кратик хусусиятларни қабул

қилади. Изланишларга кўра сўзнинг бошланғич модели билан таққосланди

ва баъзи бир муҳим семантик таркибий қисмлар жамоат онгида жуда кам

ҳоллардагина намоён бўлишга мойиллиги аниқланди (масалан,

capitalism

/ капитализм / капитализм; emancipation / освобождение / эмансипация

(муомала лаёқатига етган деб топиш); suffrage/ избирательное право/

овоз бериш ҳуқуқи.

Айни пайтда когнитив тузилишнинг баъзи периферик таркибий қисмла-

ри ушбу тушунча билан баъзи ассоциацияларни кўрсатиб берди:

equality/

равенство/ тенглик; freedom / свобода / эркинлик; justice /справедли-

вость/ адолат; republic/ республика/ республика; commonwealth/государ-

ство/ ҳамдўстлик; autonomy/ автономия/ автономлик; liberalism/ либе-

рализм/ либерализм; citizenship/ гражданство/ фуқаролик; democratically/

демократически/ демократик тарзда; people’s democracy/ народная де-

мократия/ халқ демократияси

(2-расмга қаранг)

Шу ўринда,

democracy/ демократия/ демократия

тушунчаси она тили-

да (инглиз, рус ёки ўзбек) сўзлашувчилар онгида вужудга келувчи изоҳдан

фарқли равишда илмий изоҳга ҳам эга эканлигини ҳисобга олиб, сўзнинг

луғавий маъноси қуйидагича изоҳланиши мумкинлиги ўрганилди:

1) democracy – a system of government by the whole population or all the

eligible member of a state, typically through elected representatives;

2) democracy – a state governed under a system of democracy. Plural noun:

democracies; “a multiparty democracy”;

3) democracy – control of an organization or group by the majority of its

members ;

4)демократия – политический строй, при к-ром верховная власть при-

надлежит народу;

5) демократия – способ руководства каким-н. коллективом, при к-ром

обеспечивается участие и влияние всего коллектива. “Внутрипартийная де-

мократия” ;

6) демократия – (қадимги юнонча: “димократиа” – “халқ ҳокимияти”)

барча инсонлар тенглик билан коллектив қарорга келиш имконига эга бўл-

ган сиёсий тузум. “кўп партиявийлик”.

2-расм. “Демократия” иерархияси

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ

– 34 –

Кўриниб турибдики, қиёсий ўрганилаётган концептимизнинг ҳар учала

тилда ўзаро умумий ва ўхшаш маънолари мавжуд, шунга қарамай, инглиз

лексикологияси сўзнинг кўп маънолилиги нуқтаи назаридан устунлик қил-

моқда.

Ассоциациялар реал дунё объект ва ҳодисалари ўртасидаги баъзи бир

муҳим муносабатларни акс эттиради, шу сабабли тушунчалар тилнинг лек-

сик тизими таркибида муҳим роль ўйнайди деган хулосага келиш мумкин.

Бу Н.В.Крушевский айтганидек:

“Ҳар бир сўз бошқа сўзлар билан синоним-

лик асосидаги ассоциациялар алоқалари орқали боғланган; бу ўхшашлик на-

фақат ташқи, яъни товушли ёки структуравий-морфологик, балки ички,

семасиологик ҳам бўлади. Бошқача айтганда, ҳар бир сўз онгимизга шунга

ўхшаш бир неча тушунчаларни олиб келиш хусусиятига эга... “

.

Юқорида келтирилганлардан шуни хулоса қилиш мумкинки, ўзбек, ин-

глиз ва рус тилларида семантик майдондаги сўз маънолари сўзлашувчилар-

нинг замонавий она тилларидаги лингвистик онгига сингиб кетган сўзлар

орқали очиб берилади. Бундан ташқари, ассоциатив эксперимент семантик

майдонни ҳосил қилувчи сўз бирикмаларнинг таркибий қисмлари ўша тил

маданиятига қараб белгиланади ва бу ҳолат тилларда фарқига эга эканлиги-

ни кўрсатди.

Ушбу топилмалар лексикографлар учун ўта фойдали манба ҳисобланади,

чунки улар ҳозирги сиёсий ва иқтисодий шароитда тил фойдаланувчилари

учун аҳамиятли бўлган семантик ва ассоциатив компонентларни акс этти-

рувчи ассоциатив тезауруслар тузиш устида амалий ишлар олиб бориш-

моқда.

Шарҳлардан шундай хулосага келиш мумкин: замонавий ассоциатив

лексикографияда ҳозирги даврда, асосан, тадқиқотчиларнинг онгли ра-

вишда кўриб чиқиш ва тест ўтказишга эмас, балки онг ости ақлий фаоли-

ятига асосланган “стимул – реакция” ёндашувининг психологик усуллари

устунлик қилади. Бундан ташқари, ташқи тадқиқот усулларини қўллаш

аниқ илмий билимлар тармоғи учун мос эмас. Бинобарин, лексикография

каби лингвистик соҳа психология фанидан тадқиқот усулларини олиш ўр-

нига лингвистик методологиядан фойдаланиши керак.

Ушбу хулосалар асосида қуйидаги таклифлар юзага келади:

а) лексик бирликлар билан боғлиқ бўлган ассоциацияларни тиклаш, қай-

та ишлаш ва тушунтиришнинг лингвистик методикаси ишлаб чиқилиши

ва ушбу методология асосида ўзбек, инглиз ва рус тилларининг янги ассо-

циатив луғати яратилиши керак. Мумкин бўлган денотацияни қайта кўриб

чиқиш жараёнлари йўналишларини мослаштиришга қодир бўлган семантик

кўрсаткичларни ўрганиш методологиянинг ажралмас қисми бўлиши керак;

б) луғат базаси учун маълумот йиғиш жараёнида тилда сўзлашувчилар-

нинг семантик ассоциацияларни топишга онгли ёндашиши аҳамиятга оли-

ниши керак (яъни тилга оид маънога эга бўлган ассоциациялар). Луғат сифа-

тини таъминлаш учун филологлар ёки шу соҳада таҳсил олувчи талабалар

каби профессионал аудиторияни танлаш мумкин;

в) маълумотлар базасини компиляция қилиш такомиллаштирилиши

ва таркибни яратишда технологиялардан фойдаланиш воситасида вазифа

осонлаштирилиши мумкин;

г) шундай қилиб, ҳозирги вақтда ўзбек ассоциатив лексикографиясида

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ

– 35 –

мавжуд бўлган баъзи бўшлиқларни тўлдириш учун аниқроқ, лингвистик

асосга эга бўлган ҳамда профессионал жамоатчиликка мўлжалланган ассо-

циатив луғат яратилиши мумкин.

Адабиётлар:

1. Hyland J.L. Democratic theory: The philosophical Foundations. Manchester: Manchester Univ. Press, 1995

2. Oxford languages, (internet resource) https://languages.oup.com/

3. Typical structure of an associative dictionary entry (the findings of the associative experiment with American

subjects conducted by Ksenia S. Kardanova-Biryukova). “Associative Experiments as a Tool to Construct Dictionary

Entries” Ksenia S. Kardanova-Biryukova. (Lexicography in global contexts), p. 675-676.

4. Караулов Ю.Н. Общая и русская идеография. – М.: Наука, 1976. – С.252

РЕЗЮМЕ

Дунё лингвистик тасвирини тавсифлашда психолингвистик нуқтаи назардан ёндашар эканмиз, оммавий

ассоциатив эксперимент асосида инглиз, рус ҳамда ўзбек тилларида сўзлашувчилар дунёқарашининг линг-

вистик модели сифатида қиёсий ассоциатив луғат тузиш тамойиллари хусусида сўз юритиш лозим. Луғат-

нинг тузилишини намойиш қилиш учун қуйида турли тушунчаларни ҳамда ўзбек, инглиз ва рус тилларида

сўзлашувчиларнинг лингвистик онгида уларнинг қай тарзда намоён бўлишини таҳлил қилиш аҳамиятли. Биз

ҳозирги сиёсий ва иқтисодий муҳитни ҳисобга олган ҳолда тил фойдаланувчилари учун мос бўлган ушбу

семантик таркибий қисмларни акс эттирадиган луғатларни тузиш йўлларини таклиф қиламиз.

РЕЗЮМЕ

Когда мы подходим к описанию языковой картины мира с психолингвистической точки зрения, необ-

ходимо говорить о принципах создания сравнительно-ассоциативного словаря как лингвистической модели

мировоззрения носителей английского, русского и узбекского языков. языки на основе массового ассоциатив-

ного эксперимента. Чтобы продемонстрировать структуру словаря, важно проанализировать приведенные

ниже различные понятия и то, как они появляются в языковом сознании носителей узбекского, английского

и русского языков. Мы предлагаем способы построения словарей, которые отражают эти семантические ком-

поненты, подходящие для пользователей языка, учитывая текущую политическую и экономическую среду.

SUMMARY

When we approach the description of the linguistic image of the world from a psycholinguistic point of view,

it is necessary to talk about the principles of creating a comparative associative dictionary as a linguistic model of

the worldview of speakers of English, Russian and Uzbek languages based on a mass associative experiment. In

order to demonstrate the structure of the dictionary, it is important to analyze the various concepts below and how

they appear in the linguistic consciousness of Uzbek, English and Russian speakers. We suggest ways to construct

vocabularies that reflect these semantic components that are appropriate for language users, given the current

political and economic environment.

ИНГЛИЗ ТИЛИДА ТИНГЛАБ ТУШУНИШ КЎНИКМАСИНИ

ЎҚИТИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ МЕТОДЛАРИ

Журабекова Ҳ.М.

Сиёсий фанлар бўйича фалсафа доктори (PhD)

Ўзбек тили ва адабиёти кафедраси мудири

Таянч сўзлар:

интерфаол усул, гуруҳ бўлиб ишлаш, якка ҳолда ишлаш, шах-

слараро мулоқот, схема, англаш, бир томонлама мулоқот, икки тамонлама мулоқот,

мустақил бўлиш.

Ключевые слова:

интерактивность, способ, групповая работа, индивидуальная

работа, деятельность, схема, осознание, односторонняя коммуникация, двусторон-

няя коммуникация, независимость.

Key words:

interactive way, group work, individual work, interpersonal activities,

scheme, awareness, one-way communication, two-way communication, autonomy.

Ўзбекистон Республикаси ўзининг мустақил ижтимоий-иқтисодий риво-

жланиш йўлини танлаб олиб, таълим соҳасини ҳам собит қадамлик билан

ислоҳ қилиб бормоқда. Айниқса, “Таълим тўғрисида”ги Қонун, “Кадрлар