ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
MAY
ANDIJON,2025
459
STRESS OMILLARI TA’SIRIDA JIGARDA SODIR BO‘LADIGAN FIZIOLOGIK VA
BIOKIMYOVIY O‘ZGARISHLAR
Muhammadiyev Sobirjon Uchqunjon o'g'li
FJSTI travmatologiya va ortopediya kafedrasi assistenti, Farg‘ona, O‘zbekiston
eshonxojanishonov@gmail.com
Nishonov Eshonxo‘ja Hamedxo‘ja o‘g‘li
FJSTI travmatologiya va ortopediya kafedrasi assistenti, Farg‘ona, O‘zbekiston
eshonxojanishonov@gmail.com
Eminov Ravshanjon Ikromjon o‘g‘li
FJSTI fakulteti va gospital jarrohlik kafedrasi assistenti, Farg‘ona, O‘zbekiston
To‘ychibekov Shukurbek Mahmudovich
FJSTI katta o‘qituvchisi, fan nomzodi, Farg‘ona, O‘zbekiston
Annotatsiya:
Jigar atrof-muhit toksinlari, ruhiy bosim va noto‘g‘ri ovqatlanish odatlari kabi
turli stress omillaridan ta’sirlanadigan markaziy a’zodir. Bu stressorlar oksidlanish stressi,
mitoxondriyalar faoliyatining buzilishi, yallig‘lanish va moddalar almashinuvining izdan
chiqishiga olib keladigan murakkab fiziologik va biokimyoviy jarayonlarni faollashtiradi.
Ruhiy zo‘riqish gormonal va asab tizimi orqali jigarga ta’sir ko‘rsatadi, noto‘g‘ri ovqatlanish
esa yog‘larning to‘planishi va insulinga chidamlilikning ortishi tufayli jigar shikastlanishini
kuchaytiradi. Ushbu stressorlarning birgalikdagi ta’siri MASLD va NASH kabi jigar
kasalliklariga sabab bo‘ladi. Jigarning stress ta’siridagi shikastlanishini kamaytirish uchun
antioksidantlarga boy ovqatlanish kabi himoya choralari muhim ahamiyatga ega.
Kalit so‘zlar:
jigar, stress, oksidlanish stressi, ruhiy stress, jigarning yog‘li kasalligi
Abstract:
The liver is a central organ susceptible to various stress factors, including
environmental toxins, psychological stress, and improper eating habits. These stressors activate
complex physiological and biochemical processes that lead to oxidative stress, mitochondrial
dysfunction, inflammation, and metabolic disturbances. Psychological stress affects the liver
through hormonal and nervous system pathways, while improper nutrition exacerbates liver
damage due to fat accumulation and increased insulin resistance. The combined effect of these
stressors contributes to liver diseases such as MASLD and NASH. Protective measures,
including a diet rich in antioxidants, are crucial for mitigating stress-induced liver damage.
Keywords:
liver, stress, oxidative stress, psychological stress, fatty liver disease
Аннотация:
Печень является центральным органом, подверженным воздействию
различных стрессовых факторов, таких как токсины окружающей среды,
психологическое давление и неправильные пищевые привычки. Эти стрессоры
активируют сложные физиологические и биохимические процессы, приводящие к
окислительному стрессу, нарушению функции митохондрий, воспалению и нарушению
обмена веществ. Психическое напряжение воздействует на печень через гормональную и
нервную системы, в то время как неправильное питание усугубляет повреждение печени
из-за накопления жиров и повышения резистентности к инсулину. Совокупное
воздействие этих стрессоров приводит к заболеваниям печени, таким как MASLD и
NASH. Защитные меры, такие как питание, богатое антиоксидантами, имеют важное
значение для уменьшения повреждения печени, вызванного стрессом.
Ключевые слова:
печень, стресс, окислительный стресс, психический стресс, жировая
болезнь печени
Kirish
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
MAY
ANDIJON,2025
460
Inson jigari turli xil atrof-muhit omillari, ruhiy zo‘riqish va ovqatlanish ta’sirida sezilarli
fiziologik va biokimyoviy o‘zgarishlarga uchraydi. Iqlim o‘zgarishi kabi ekologik stress
omillari oziq-ovqat ta’minotini o‘zgartirish, giyohvand moddalar iste’molini ko‘paytirish va
suv orqali yuqadigan kasalliklarni tarqatish orqali jigar kasalliklarini kuchaytirishi mumkin, bu
esa jigar salomatligi va kasallikning rivojlanishiga umumiy ta’sir ko‘rsatadi[3]. Psixologik
stress gipotalamo-gipofizar-adrenal (GPA) tizimini faollashtiradi, bu esa jigar yallig‘lanishini
kuchaytiruvchi va gepatotsellyulyar karsinoma xavfini oshirishi mumkin bo‘lgan
glyukokortikoidlar darajasining ko‘tarilishiga olib keladi[2]. Bu stress jigarga simpatik asab
tizimi orqali ham ta’sir qiladi, bu esa katexolaminlar vositasida jigar kasalliklarini
og‘irlashtiradi, parasimpatik tizim esa jigar yallig‘lanishini to‘xtatishi mumkin[2]. Surunkali
psixologik stress, ayniqsa yuqori yog‘ va fruktoza miqdoriga ega parhez bilan birgalikda,
jigarda metabolik va yallig‘lanishga oid gen tarmoqlarini izdan chiqaradi, insulin qarshiligi va
lipid almashinuvi buzilishlarini keltirib chiqaradi[8]. Bu kombinatsiya metabolik sindrom bilan
bog‘liq holatlarga olib kelishi mumkin, bu esa o‘z navbatida jigar faoliyatiga ta’sir
ko‘rsatadi[8]. Bundan tashqari, atrof-muhit toksinlari, dori-darmonlar va alkogol ta’sirida
yuzaga keladigan oksidlanish stressi jigarda oksidlanish-qaytarilish muvozanatini buzadi,
yallig‘lanish va jigar fibrozi, sirroz hamda gepatotsellyulyar karsinoma rivojlanishiga hissa
qo‘shadi[6]. Metabolik disfunksiya bilan bog‘liq steatotik jigar kasalligida (MASLD) surunkali
stress muhim xavf omili hisoblanadi, u ichak-jigar-miya o‘qi orqali tizimli past darajadagi
yallig‘lanishni kuchaytiradi va jigar shikastlanishini og‘irlashtiradi[5]. Jigarning ochlik yoki
ekstremal harorat ta’siri kabi o‘tkir stress omillariga javobi dag‘al endoplazmatik retikulum
parchalanishi va avtofagik vakuolalar sonining ko‘payishi kabi ultrastrukturaviy o‘zgarishlarni
o‘z ichiga oladi, bu esa hujayra gomeostazini saqlash uchun moslashuvchan javob bo‘lishi
mumkin[9]. Bundan tashqari, hayvon modellarida xavotirga o‘xshash holatlar
EGFR/PI3K/AKT/NF-κB yo‘li orqali jigar faoliyatini buzishi aniqlangan, bu esa ruhiy
zo‘riqishning jigar salomatligiga ta’sirini ko‘rsatadi[10]. Ushbu tadqiqotlar birgalikda stress
omillari va jigar fiziologiyasi o‘rtasidagi murakkab o‘zaro ta’sirni ta’kidlaydi, stress sharoitida
jigar kasalliklarining rivojlanishini kamaytirish uchun yaxlit davolash usullarini ishlab chiqish
zarurligini ko‘rsatadi.
Atrof-muhit stressorlari va jigar salomatligi
Oksidativ stress va mitoxondrial disfunksiya
Havo ifloslantiruvchilari (masalan, PM2.5), og‘ir metallar (masalan, mishyak) va pestitsidlar
kabi atrof-muhit stressorlariga ta’sirlanish jigarda oksidativ stressni keltirib chiqarishi mumkin.
Oksidativ stress reaktiv kislorod turlari (ROS) va antioksidantlar o‘rtasidagi muvozanatning
buzilishi bilan tavsiflanadi, bu esa lipidlar peroksidlanishi va mitoxondrial disfunksiyaga olib
keladi. Ushbu muvozanatning buzilishi normal lipid almashinuvini izdan chiqaradi, jigarda
yog‘ to‘planishi va yallig‘lanishni rag‘batlantiradi [9] [10].
Jigar shikastlanishida mitoxondriyalarning ahamiyati
Mitoxondriyalar gepatotsitlarda energiya ishlab chiqarish va lipid almashinuvida muhim rol
o‘ynaydi. Mishyak kabi atrof-muhit toksinlari mitoxondriyalar faoliyatini buzib, ATF ishlab
chiqarilishini kamaytiradi va ROS darajasini oshiradi. Bu disfunksiya lipidlar to‘planishi va
yallig‘lanishni kuchaytiradi, natijada yog‘li jigar kasalligining rivojlanishiga hissa qo‘shadi
[10].
Epigenetik o‘zgarishlar va jigar shikastlanishi
Atrof-muhit stressorlari DNK metillanishi va giston modifikatsiyalari kabi gen ekspressiyasini
o‘zgartiruvchi epigenetik o‘zgarishlarni ham keltirib chiqarishi mumkin. Bu o‘zgarishlar
jigarning zararli moddalarni zararsizlantirish va metabolizmni boshqarish qobiliyatini
pasaytirishi mumkin, bu esa jigar shikastlanishiga moyillikni oshiradi [4].
Psixologik stress va jigar patofiziologiyasi
Psixoneyroendokrinimmunologik (PNEI) tizimning roli
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
MAY
ANDIJON,2025
461
Surunkali ruhiy zo‘riqish PNEI tarmog‘ini faollashtiradi, bu esa kortizol va boshqa stress
gormonlarining ajralishiga sabab bo‘ladi. Kortizol darajasining ko‘tarilishi visseral
yog‘ to‘planishi va insulinga chidamlilikni kuchaytiradi, bular esa MAFLD rivojlanishining
asosiy omillari hisoblanadi [6].
Kortizol va lipidlar almashinuvi
Kortizol yog‘ to‘qimasidan erkin yog‘ kislotalarining ajralishini kuchaytiradi, ular esa
keyinchalik gepatotsitlar tomonidan o‘zlashtiriladi. Bu jarayon jigar steatozi va yallig‘lanishini
zo‘raytiradi, natijada jigar shikastlanishini kuchaytiruvchi zararli aylanma hosil bo‘ladi [6].
Ichak-jigar o‘qi va disbioz
Psixologik stress ichak mikrobiotasini izdan chiqaradi va disbakteriozga olib keladi. Ichak
mikrobiomasi muvozanatining buzilishi bakterial mahsulotlarning (masalan, lipopolisaxaridlar)
jigarga o‘tishini ko‘paytirishi mumkin, bu esa yallig‘lanish va oksidlanish stressini keltirib
chiqaradi [6] [16].
Ovqatlanishning jigar salomatligiga ta’siri
Yuqori yog‘li va yuqori fruktozali parhezlar
Yuqori yog‘li va yuqori fruktozali parhezlar jigar shikastlanishining asosiy sababchilaridir. Bu
parhezlar oksidlanish stressini, insulinga rezistentlikni va mitoxondriyalar disfunksiyasini
keltirib chiqaradi, bu esa jigar steatozi va yallig‘lanishiga olib keladi. Yuqori yog‘li parhez va
PM2.5 ta’siri kabi atrof-muhit stressorlarining birgalikdagi ta’siri bu holatlarni yanada
og‘irlashtiradi va NASHga o‘tishni tezlashtiradi [9] [16].
To‘yingan yog‘lar va fruktozaning roli
To‘yingan yog‘lar va fruktoza lipogen genlar, masalan, sterol regulyator elementini bog‘lovchi
oqsil-1c (SREBP-1c) va yog‘ kislotalari sintazasi (FAS) kabi fermentlar ekspressiyasini
kuchaytirish orqali lipidlar almashinuvini izdan chiqaradi. Bu esa jigarda lipidlar sintezi va
to‘planishining ortishiga olib keladi [9] [20].
Antioksidantlarga boy ovqatlanishning himoya ta’siri
O‘rta yer dengizi parhezi (MD) va ekstra bokira zaytun moyi (EVOO) kabi antioksidantlarga
boy ovqatlanish oksidlanish stressini kamaytirish orqali jigar shikastlanishini yengillashtirishga
yordam beradi. EVOO tarkibidagi gidroksitirozol va tirozol kabi polifenollar YUJS bilan
og‘rigan bemorlarda lipid almashinuvini yaxshilashi va yallig‘lanishni kamaytirishi aniqlangan
[1] [2].
Polifenollarning ahamiyati
Rezavor mevalar, ko‘k choy va zarchava kabi oziq-ovqatlarda uchraydigan polifenollar
yallig‘lanishga qarshi va antioksidant xususiyatlarga ega. Ular yallig‘lanishni qo‘zg‘atuvchi
sitokinlar (masalan, TNF-α, IL-6) ishlab chiqarilishini kamaytiradi va insulinga sezuvchanlikni
oshiradi, shu orqali jigerni shikastlanishdan himoya qiladi [2] [13].
Atrof-muhit, ruhiy va ovqatlanish omillarining o‘zaro ta’siri
Jigar shikastlanishiga uyg‘unlashgan ta’sirlar
Atrof-muhit stressorlari, ruhiy stress va nosog‘lom ovqatlanishning birgalikdagi ta’siri jigar
salomatligiga kuchaytirilgan ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, surunkali ruhiy stress qorin bo‘shlig‘ida
yog‘ to‘planishi va insulinga chidamlilikni oshirish orqali yuqori yog‘li ovqatlanishning zararli
ta’sirini kuchaytiradi [6] [16].
Gen-muhit o‘zaro aloqasi
Genetik moyillik va atrof-muhit omillari o‘zaro ta’sirlashib, jigar kasalliklarining rivojlanishiga
ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, lipid almashinuvi va antioksidant himoyada ishtirok etuvchi
genlardagi polimorfizmlar atrof-muhit stressorlari va ovqatlanish odatlarining jigar
salomatligiga bo‘lgan ta’sirini o‘zgartirishi mumkin [15].
Ushbu sharhda ko‘rib chiqilgan natijalar stressning jigar fiziologiyasi va biokimyosiga ko‘p
qirrali ta’sirini yaqqol ko‘rsatadi. Havo ifloslanishi va kimyoviy toksinlar kabi atrof-muhit
stressorlari reaktiv kislorod turlarining (ROS) ishlab chiqarilishini kuchaytirish orqali
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
MAY
ANDIJON,2025
462
oksidlanish stressini keltirib chiqaradi, bu esa gepatotsitlarning mitoxondrial funksiyasi va lipid
almashinuvini buzadi. Mitoxondriyalar faoliyatining buzilishi, o‘z navbatida, ATF ishlab
chiqarilishini izdan chiqaradi va jigar hujayralarining shikastlanishini kuchaytiradi, bu esa jigar
yog‘lanishi va yallig‘lanishining rivojlanishiga olib keladi. Ushbu stressorlar tufayli yuzaga
keladigan epigenetik o‘zgarishlar detoksifikatsiya va metabolizmni boshqarish bilan bog‘liq
genlarning ifoda profillariga qo‘shimcha ta’sir ko‘rsatadi. Bu o‘zgarishlar nafaqat qisqa
muddatda jigar funksiyasiga ta’sir qiladi, balki odamlarni MASLD va alkogolsiz steatogepatit
(NASH) kabi surunkali jigar kasalliklariga moyil qilib qo‘yadi.
Psixologik stress atrof-muhit va ovqatlanish omillari bilan birgalikda ta’sir qilib, gipotalamo-
gipofizar-adrenal (GPA) tizimini faollashtiradi va kortizol ishlab chiqarishni kuchaytiradi. Bu
esa ichki a’zolardagi yog‘ to‘planishini va insulinga chidamlilikni oshiradi. Natijada jigarda
erkin yog‘ kislotalarining o‘zlashtirilishi ko‘payib, yog‘ to‘planishi va yallig‘lanish jarayonlari
kuchayadi. Bundan tashqari, surunkali stress tufayli ichak mikroflorasi muvozanatining
buzilishi endotoksinlarning ichak-jigar yo‘li orqali jigarga o‘tishini osonlashtirishi mumkin. Bu
esa immunitet tizimini faollashtiradi va oksidlanish jarayonlarini yanada kuchaytiradi. Ushbu
natijalar jigar kasalliklarining kelib chiqishini tushunishda psixologik, ekologik va ovqatlanish
bilan bog‘liq stresslarning umumiy ta’sirini hisobga olish muhimligini ko‘rsatadi.
Antioksidantlarga boy ovqatlanish va stressni boshqarish usullarini qo‘llash kabi maqsadli
choralar surunkali stress sharoitida jigar shikastlanishining oldini olishda samarali bo‘lishi
mumkin.
Jadval:
Turli stress omillar ta’sirida jigardagi fiziologik va biokimyoviy o‘zgarishlar
Stress turi
Fiziologik/biokimyoviy o‘zgarishlar
Manba
Atrof-muhit
stressorlari
Oksidlanish stressini, mitoxondriyalar faoliyatining
buzilishini va epigenetik o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi,
bu esa jigar yog‘lanishiga olib keladi
[4] [9]
[10]
Psixologik stress
PNEI tizimini faollashtiradi, kortizol darajasini oshiradi
hamda ichki a’zolarda yog‘ to‘planishi va insulinga
chidamlilikni kuchaytiradi
[6] [16]
Yuqori
yog‘li
ovqatlanish
Yog‘ hosil qiluvchi genlarni (masalan, SREBP-1c)
faollashtiradi, yog‘lar sintezini kuchaytiradi va jigarda
yallig‘lanishni keltirib chiqaradi
[9] [20]
Antioksidantlarga boy
ovqatlanish
Oksidlanish stressini kamaytirish, lipid almashinuvini
yaxshilash va yallig‘lanishni pasaytirish
[1] [2]
[13]
Xulosa
Jigar atrof-muhit, ruhiy va ovqatlanish omillariga juda ta’sirchan bo‘lib, ular MAFLD va
NASH kabi jigar kasalliklariga olib keluvchi fiziologik va biokimyoviy o‘zgarishlarni yuzaga
keltiradi. Oksidlanish stressi, mitoxondriya faoliyatining buzilishi va yallig‘lanish bu
o‘zgarishlarning asosiy mexanizmlaridir. Nosog‘lom ovqatlanish va atrof-muhitdagi zaharli
moddalar jigar shikastlanishini kuchaytirsa-da, antioksidantlarga boy ovqatlanish va turmush
tarzini o‘zgartirish samarali davolash usullarini taklif etadi. Ushbu omillarning o‘zaro ta’sirini
tushunish jigar kasalliklarining oldini olish va davolash bo‘yicha maqsadli choralarni ishlab
chiqish uchun g‘oyat muhimdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati
:
1.
Alpersovna, M. Y., & Erkinjon o‘g‘li, L. A. (2025). ALKOGOLLI PANKREATIT:
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
MAY
ANDIJON,2025
463
SABABLARI, BELGILARI VA DAVOLASH USULLARI. ZAMONAVIY TA'LIMDA FAN
VA INNOVATSION TADQIQOTLAR JURNALI, 3(2), 17-22.
2.
Meliboev, R. A., & Eminov, R. I. (2025). EXPLORING METHODS TO IMPROVE
THE TREATMENT OF COMPLICATIONS ARISING FROM ENDOUROLOGICAL
OPERATIONS FOR URINARY STONE DISEASE (LITERATURE REVIEW). mortality, 4,
13.
3.
Ravshan o'g'li, K. S., & Mavlonjon o’g’li, Q. J. (2024). Review Of The Use Of
Tomosynthesis For The Diagnosis Of Injuries And Diseases Of The Musculoskeletal
System. Frontiers in Health Informatics, 13(6).
4.
Sadriddin, P., Akhtam, R., Mahbuba, A., Sherzod, K., Gulnora, R., Orif, N., ... &
Dilshod, D. (2025). Dual-Ligand Liposomes Nano carrier with Cisplatin and Anti-PD-L1
siRNA in Head and Neck Squamous Cell Carcinoma: A Review. Journal of
Nanostructures, 15(1), 292-300.
5.
USING PRP IN THE TREATMENT OF ORTHOPEDIC DISEASES. (2025).
International Journal of Medical Sciences, 5(05), 209-211.
6.
Xamedxuja o‘g‘li, N. E. (2023). Pathogenetic Mechanisms of the Development of
Severe Functional Disorders in Injuries of the Calf-Acorn Joint. SCIENTIFIC JOURNAL OF
APPLIED
AND
MEDICAL
SCIENCES,
2(11),
427–429.
Retrieved
from
https://sciencebox.uz/index.php/amaltibbiyot/article/view/8628
7.
Xamedxuja o‘g‘li, N. E. IMPROVEMENT OF TREATMENT METHODS FOR
CALF-ASIK JOINT INJURIES.
8.
Латибжонов, А., & Умарова, С. (2023). Технологии искусственного интеллекта в
медицине. in Library, 1(1).
9.
Мусаева,
Ю.
А.
(2025).
АЛКОГОЛЛИ
ПАНКРЕАТИТДА
ЛИМФА
ТУГУНЛАРИНИНГ ГИСТОКИМЁВИЙ ЎЗГАРИШЛАРИ. MODERN EDUCATIONAL
SYSTEM AND INNOVATIVE TEACHING SOLUTIONS, 1(7), 29-31.
10.
Тўхтаев, Ж. Т., Ботиров, Н. Т., & Нишонов, Э. Х. (2023). Болдир-ошиқ бўғими
шикастланишларини ташхислаш ва даволаш. Zamonaviy tibbiyot jurnali (Журнал
современной медицины), 1(1), 27-39.
11.
Хомидчонова, Ш. Х., & Мирзажонова, С. А. (2023). Основные Методы
Определения Состава Тела. Miasto Przyszłości, 36, 181-185.
12.
Abjalilovna, M. S. (2024). GIPOKSIYA VA GIPOKSIYAGA MOSLASHUV
MEXANIZMLARI. THE THEORY OF RECENT SCIENTIFIC RESEARCH IN THE FIELD
OF PEDAGOGY, 2(21), 329-332.
13.
Мирзажонова, C. A., Расулова, М. Т., & Ганижонов, П. Х. ИЗМЕНЕНИЯ
ПРОЦЕССА ГИПОКСИИ ОРГАНИЗМА ПРИ ГЕМИЧЕСКОЙ АНЕМИИ.
14.
Eminov, R. (2024). Эффективность использования искусственного интеллекта в
преподавании фундаментальных медицинских наук. in Library, 1(4), 45-46.
15.
Туйчибеков, Ш., & Нишонов, Е. (2024). Морфологические основы практических
рекомендаций по конфокальным морфометрическим показателям повреждений
хвоста. in Library, 2(2), 14-17.
16.
Туйчибеков, Ш. (2023). Риск смертности при применении НПВС у детей. in
Library, 1(1), 67-71.
