ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
18
TILSHUNOSLIKDA MAVZULASHTIRILGAN LUGATLAR
TUSHUNCHASI VA TADRIJIY RIVOJLANISH BOSQICHLARI
Alisherova Shahnoza Asqarovna
O'zbekiston davlat jahon tillari universiteti
1- bosqich tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.17008143
Annotatsiya.
Maqolada tilshunoslikda mavzulashtirilgan lug‘atlar
tushunchasi
va
ularning
leksikografiyadagi
o‘rni
tahlil
qilingan.
Mavzulashtirilgan lug‘atlarning tarixiy shakllanish bosqichlari, ularning ilmiy-
nazariy asoslari hamda zamonaviy ta’lim jarayonidagi ahamiyati yoritilgan.
Shuningdek, elektron va onlayn lug‘atlarning paydo bo‘lishi mavzulashtirilgan
lug‘atlarning yangi bosqichdagi rivojlanish jarayoni sifatida ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
tilshunoslik, leksikografiya, mavzulashtirilgan lug‘at,
semantik maydon, tadrijiy rivojlanish, elektron lug‘at.
Аннотация.
В статье анализируется понятие тематических словарей в
лингвистике и их место в лексикографии. Рассматриваются исторические
этапы формирования тематических словарей, их теоретико-научные
основы, а также значение в современном образовательном процессе.
Особое внимание уделено появлению электронных и онлайн-словарей как
новому этапу развития тематической лексикографии.
Ключевые слова:
лингвистика, лексикография, тематический
словарь, семантическое поле, историческое развитие, электронный
словарь.
Annotation
The article analyzes the concept of thematic dictionaries in
linguistics and their role in lexicography. It examines the historical stages of the
formation of thematic dictionaries, their theoretical foundations, and their
importance in the modern educational process. Special attention is given to the
emergence of electronic and online dictionaries as a new stage in the
development of thematic lexicography.
Keywords:
linguistics, lexicography, thematic dictionary, semantic field,
evolutionary development, electronic dictionary.
Kirish.
Til — xalqning ma’naviy boyligi, madaniyati va tafakkurining eng
muhim ko‘zgusi hisoblanadi. Tilshunoslikda esa lug‘atshunoslik (leksikografiya)
tildagi so‘z boyligini tartibga solish, uni tizimlashtirish va ilmiy asosda taqdim
etish bilan shug‘ullanadi. Lug‘atlar tilni o‘rganishda, ilmiy izlanishlarda, ta’lim
jarayonida hamda turli kasbiy sohalarda muhim ahamiyatga ega.
Lug‘atlar ko‘p
qirrali bo‘lib, ularni maqsad va vazifasiga ko‘ra turlicha tasniflash mumkin.
Umumiy lug‘atlar so‘zlarning keng qamrovini o‘z ichiga olsa, maxsus lug‘atlar
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
19
ma’lum soha yoki mavzuga oid atama va tushunchalarni jamlaydi. Shu nuqtai
nazardan mavzulashtirilgan lug‘atlar tilshunoslikning alohida yo‘nalishi sifatida
shakllangan bo‘lib, ular so‘zlarni muayyan mavzu yoki semantik maydonlar
asosida tartiblaydi. Masalan, biologiya, tibbiyot, iqtisodiyot, informatika kabi
fanlarga oid atamalar maxsus lug‘atlar shaklida tuziladi.
Mavzulashtirilgan
lug‘atlar nafaqat so‘z boyligini tizimlashtirishda, balki o‘quvchi va talabalarda
tilni o‘rganishga qiziqishni oshirishda, fanlararo izlanishlarni rivojlantirishda
ham muhim rol o‘ynaydi. Chunki ular muayyan sohaning ilmiy-tushunchaviy
apparatini tartibga solib, fanning asosiy kategoriyalarini ochib beradi.
Mazkur
lug‘atlarning shakllanishi va rivojlanishi tarixiy jarayonda turli bosqichlarni
bosib o‘tgan. Qadimiy davrlardagi tematik so‘z ro‘yxatlaridan boshlab, klassik
bosqichdagi bosma lug‘atlar va zamonaviy elektron lug‘atlarga qadar
mavzulashtirilgan lug‘atlar leksikografiyaning muhim sohasi sifatida doimiy
takomillashib bormoqda. Ayniqsa, raqamli ta’lim muhitining shakllanishi
mavzulashtirilgan lug‘atlarning yangi elektron shakllarini yaratishga keng
imkoniyat ochdi.
Shu bois, mavzulashtirilgan lug‘atlarning nazariy asoslarini
tahlil qilish, ularning tadrijiy rivojlanish bosqichlarini o‘rganish va zamonaviy
ta’lim jarayonida qo‘llash imkoniyatlarini ko‘rib chiqish tilshunoslik va
leksikografiya fanining dolzarb masalalaridan
biri bo‘lib qolmoqda.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
20
Adabiyotlar tahlili.
Tilshunoslik va leksikografiya tarixida lug‘atlarning turli
shakllari shakllangan bo‘lib, ularning ichida mavzulashtirilgan lug‘atlar alohida
o‘rin egallaydi. Qadimiy davrlarda ham so‘zlarni muayyan mavzuga ko‘ra
tartiblashga urinishlar bo‘lgan. Masalan, arab tilshunosligidagi ilk lug‘atlar (Ibn
Duroyd, al-Xalil ibn Ahmad asarlari) so‘zlarni semantik aloqadorlik asosida
guruhlashga intilgan. Bu an’ana keyinchalik yevropa tilshunosligida ham davom
etib, XIX–XX asrlarda mavzulashtirilgan lug‘atlar keng tarqaldi. O‘zbek
leksikografiyasida mavzulashtirilgan lug‘atlar XX asrning
ikkinchi yarmidan
boshlab faol rivojlandi. Ilmiy-texnik taraqqiyot bilan bog‘liq sohalarda (tibbiyot,
biologiya, iqtisodiyot, huquqshunoslik va boshqalar) maxsus lug‘atlar yaratilishi
sohaning terminologik bazasini mustahkamlashga xizmat qildi (Qilichev, 2018;
Xudoyberdiyev, 2020). Zamonaviy davrda mavzulashtirilgan lug‘atlar raqamli
texnologiyalar asosida yangi bosqichga ko‘tarildi. Svensén (2009)
mavzulashtirilgan lug‘atlar nafaqat ilmiy, balki ta’limiy va madaniy maqsadlarda
ham keng qo‘llanilishini ta’kidlaydi. Shuningdek, Hartmann va James (2002)
mavzulashtirilgan lug‘atlarning o‘quvchi va tadqiqotchilar uchun semantik
maydonlarni ochib berishdagi ahamiyatini alohida qayd etadilar. Elektron
lug‘atlar, onlayn resurslar va mobil ilovalar bugungi kunda mavzulashtirilgan
lug‘atlarning qo‘llanilish imkoniyatini kengaytirmoqda. Laurillard (2012)
fikricha, zamonaviy ta’lim jarayonida bunday lug‘atlar interaktiv vosita sifatida
ham muhim rol o‘ynaydi. Shunday qilib, adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki,
mavzulashtirilgan lug‘atlar tarixiy jarayonda shakllanib, bugungi kunda raqamli
texnologiyalar yordamida yangi bosqichda rivojlanmoqda. Ular tilni
tizimlashtirish,
terminologiyani
rivojlantirish
va
ta’lim
jarayonini
yengillashtirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqot muhokamasi. Mavzulashtirilgan lug‘atlar tilshunoslikda muhim
nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, ular so‘z boyligini semantik guruhlarga
ajratish, ma’lum bir fan yoki soha terminologiyasini tizimlashtirish hamda
foydalanuvchilar uchun qulay ma’lumot bazasini yaratishda asosiy vosita
hisoblanadi. Tadqiqot davomida aniqlanishicha, bunday lug‘atlar o‘zining tarixiy
taraqqiyotida bir necha bosqichlarni bosib o‘tgan va hozirgi davrda raqamli
texnologiyalar asosida yangi imkoniyatlarga ega bo‘lmoqda.
Birinchidan, qadimgi va klassik davr lug‘atlarida so‘zlarni mavzular
bo‘yicha tartiblash jarayoni ko‘proq diniy, madaniy va ilmiy ehtiyojlar asosida
shakllangan. Masalan, arab tilshunosligidagi ilk lug‘atlar, o‘zbek tilshunosligidagi
dastlabki tematik to‘plamlar buning yaqqol dalilidir.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
21
Ikkinchidan, XIX–XX asrlarda bosma tematik lug‘atlar paydo bo‘lib, ular
fanlararo izlanishlarni qulaylashtirish, terminologiyani tartibga solish hamda
ilmiy
muomalani
yengillashtirishda
muhim
rol
o‘ynadi.
O‘zbek
leksikografiyasida ham iqtisodiy, huquqiy, tibbiy va texnik terminlarga oid
lug‘atlar nashr etilishi til tizimini boyitdi. Uchinchidan, zamonaviy davr
mavzulashtirilgan lug‘atlarning elektron va raqamli shakllarini yuzaga keltirdi.
Bugungi kunda onlayn platformalar, mobil ilovalar va elektron bazalar orqali
foydalanuvchilar mavzuga oid so‘z va terminlarga tezkor murojaat qilish
imkoniyatiga ega. Bu esa lug‘atlardan foydalanish samaradorligini oshiradi va
ta’lim jarayonida ularni interaktiv manba sifatida qo‘llash imkonini beradi.
Muhokamalar shuni ko‘rsatadiki, mavzulashtirilgan lug‘atlar nafaqat
tilshunoslikning ichki ehtiyojlarini qondiradi, balki ta’lim, fan, texnologiya va
madaniyat sohalarida ham katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Shu bois, kelgusida
mavzulashtirilgan lug‘atlarni yaratishda sun’iy intellekt texnologiyalaridan
foydalanish, avtomatlashtirilgan ma’lumotlar bazasini shakllantirish va
foydalanuvchilarga interaktiv xizmat ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yish dolzarb vazifa
sifatida namoyon bo‘ladi.
Xulosa. Yuqoridagi tahlillar shuni ko‘rsatadiki, mavzulashtirilgan lug‘atlar
tilshunoslik va leksikografiyaning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, ular til
birliklarini semantik guruhlar asosida tartiblash, fan terminologiyasini
tizimlashtirish va foydalanuvchilarga qulay shaklda taqdim etishda beqiyos
ahamiyat kasb etadi. Mavzulashtirilgan lug‘atlarning tadrijiy rivojlanish
bosqichlari qadimgi davr yozma manbalaridan boshlangan bo‘lsa, XIX–XX
asrlarda klassik bosma lug‘atlar orqali ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etdi. Hozirgi
davrda esa ularning elektron shakllari, onlayn platformalari va mobil ilovalari
tilshunoslik amaliyotini yangi bosqichga olib chiqdi. Mazkur lug‘atlarning
rivojlanishi ta’lim jarayonida samaradorlikni oshirish, fanlararo izlanishlarni
yengillashtirish va til o‘rganishni tezlashtirishda muhim omil bo‘lib xizmat
qiladi. Kelgusida sun’iy intellekt va raqamli texnologiyalar asosida
mavzulashtirilgan lug‘atlarni yanada mukammallashtirish, ularni interaktiv va
foydalanuvchi uchun qulay shaklda yaratish zaruriyati mavjud. Demak,
mavzulashtirilgan lug‘atlar tilni chuqurroq o‘rganish, ilmiy izlanishlar
samaradorligini
oshirish
va
ta’lim-tarbiya
jarayonida
zamonaviy
texnologiyalardan samarali foydalanish uchun muhim ilmiy-amaliy manba
hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Qilichev, A. (2018). Leksikografiya asoslari. Toshkent: Fan nashriyoti.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
22
2.
Xudoyberdiyev, A. (2020). Tilshunoslik va lug‘at tuzish metodlari.
Samarqand: SamDU nashriyoti.
3.
Hartmann, R. R. K., & James, G. (2002). Dictionary of Lexicography.
London: Routledge.
4.
Svensén, B. (2009). A Handbook of Lexicography: The Theory and Practice
of Dictionary-Making. Cambridge: Cambridge University Press.
5.
Laurillard, D. (2012). Teaching as a Design Science: Building Pedagogical
Patterns for Learning and Technology. London: Routledge.
6.
Al-Khalil ibn Ahmad (VIII century). Kitab al-‘Ayn. Early Arabic
lexicography.
7.
Ibn Duroyd (X century). Jamharat al-Lugha. Classical Arabic lexicography.
