ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
65
ABDULLA QAHHOR ASARLARIDA O‘ZBEK JAMIYATINING IJTIMOIY
MUAMMOLARI AKS ETTIRILISHI
Mamatova Iroda Javlon qizi
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti talabasi
kamalak2112@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15542755
Annotatsiya
Mazkur maqolada Abdulla Qahhorning ijtimoiy-tanqidiy ruhda yozilgan
hikoya va qissalari tahlil qilinib, ular orqali o‘zbek jamiyatidagi ijtimoiy
muammolar badiiy yoritilgani ko‘rsatiladi. Muallif tomonidan tanlangan asarlar
asosida Qahhor ijodining sosiologik, stilistik va axloqiy talqini yoritiladi.
Maqolada adibning satirik ifodasi, obraz yaratish mahorati, ijtimoiy nohaqlikni
ochib berish uslubi va bugungi yoshlar uchun tarbiyaviy ahamiyati o‘rganiladi.
Kalit so‘zlar
Abdulla Qahhor, o‘zbek adabiyoti, ijtimoiy tanqid, sotsiologik tahlil, badiiy
obraz, satira, axloq, jamiyat muammolari, hikoya, realizm.
Abdulla Qahhor – o‘zbek adabiyotining yirik namoyandalaridan biri bo‘lib,
uning asarlari zamirida jamiyat hayotiga teran nazar, ijtimoiy munosabatlarga
tanqidiy yondashuv va xalqning ichki kechinmalarini ifoda etish mahorati
mujassam. U ijodi orqali o‘z davrining ijtimoiy muammolarini fosh etgan,
jamiyatdagi illatlarni badiiy tilda ifodalab, o‘quvchini o‘ylanishga, to‘g‘rilikka va
adolatga undagan. Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri”, “Sinchalak”, “Og‘riq”,
“Qo‘shchinor chiroqlari”, “Kuyov”, “Anor” kabi hikoya va qissalari o‘zbek
jamiyatidagi turli muammolar – kambag‘allik, beparvolik, axloqiy buzilish,
ayollarning jamiyatdagi o‘rni, poraxo‘rlik, yolg‘on, ikkiyuzlamachilik kabi
holatlarni teran ochib beradi. Ayniqsa, yozuvchining satirik uslubi ushbu
muammolarni fosh etishda kuchli vosita bo‘lib xizmat qiladi. U bevosita
ayblamaydi, balki hayotiy vaziyatlar, o‘tkir dialoglar va kulgi orqaligina
muammolarni ochib beradi. Masalan, “O‘g‘ri” hikoyasida kichik bir bola orqali
jamiyatda halollik va yolg‘on orasidagi ziddiyat yoritiladi. Bola maktabda
o‘rganayotgan halollik tamoyillari bilan, real hayotdagi kattalarning
ikkiyuzlamachiligini solishtirib, adashadi va hatto o‘g‘rilikka qo‘l uradi. Bu
hikoya orqali Abdulla Qahhor jamiyatdagi tarbiya muammosi, kattalarning so‘z
va amaldagi farqini ko‘rsatib beradi. Yozuvchining “Anor” hikoyasi orqali oila
ichidagi ishonchsizlik, erkaklar va ayollar o‘rtasidagi nohaqliklar tasvirlanadi.
Hikoya ayol qalbi, uning intilishlari va erkaklarning unga nisbatan befarqligi
haqida chuqur falsafiy ma’no beradi.
Asosiy qism
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
66
Abdulla Qahhor ayol obrazlari orqali nafaqat ayolni, balki butun jamiyatni
tarbiyalashni ko‘zlagan. “Qo‘shchinor chiroqlari” esa jamiyatdagi loqaydlik va
qo‘rqoqlik muammosiga to‘g‘ridan to‘g‘ri zarba beradi. Oddiy maktab direktori
o‘z pozitsiyasini yo‘qotmaslik uchun bo‘shliq fikrlar bilan yashaydi. Bu orqali
muallif o‘quvchilar va yoshlarning erkin fikrlashi, jamiyatdagi mas’ul
shaxslarning esa ularga qanday sharoit yaratayotgani haqida savol qo‘yadi.
Abdulla Qahhor o‘z asarlarida faqat muammolarni ko‘rsatibgina qolmaydi, balki
ularning yechimini ham bilvosita taklif qiladi – bu yechimlar halollik, sadoqat,
rostgo‘ylik, odamlarga befarq bo‘lmaslik, har bir insonning jamiyat oldidagi
mas’uliyatini anglash bilan bog‘liq. Yozuvchining asarlari bugungi yoshlar uchun
ham nihoyatda ibratlidir. Chunki undagi muammolar – zamon o‘tgan bo‘lsa-da,
o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. Haligacha jamiyatda uchraydigan loqaydlik,
axloqiy buzilish, ma’naviy bo‘shliq muammolari Qahhor asarlarida go‘yo
bugungi kun haqida yozilgandek aks etadi. Shuning uchun, Abdulla Qahhor ijodi
nafaqat adabiy meros, balki ma’naviy maktab sifatida ham qadrli hisoblanadi.
Abdulla Qahhor 1907-yili 17 senyabrda Farg‘ona viloyatining Qo‘qon shahrida
tug‘ilgan. Uning otasi Abduqahhor temirchi bo‘lgan. Lekin bu kasbdan oladigan
daromad tirikchilik uchun kifoya qilmagani sababli u doim ish izlab qishloqma
qishloq ko‘chib yurardi. Shu tufayli Abdullaning bolaligi Yaypan, Nursuh,
Kudash, Buvayda, Tolliq, Olqor, Yulg‘unzor, Oqqo‘rg‘on kabi Qo‘qon atrofidagi
qishloqlarda kechadi. Kechqurunlari otasi Abdullaga suratli eski kitoblardan
hikoyalar o‘qib bergan. Qiyinchiliklarga qaramay, otasi Abduqahhor Jalilov va
onasi Rohat aya o‘g‘liga boshlang‘ich ta’limni bera olishgan. U o‘n yoshga
to‘lganda Buvaydadagi eski maktabga o‘qishga kiradi, biroq ko‘p o‘tmay oila
Oqqo‘rg‘onga ko‘chadi. Oqqo‘rg‘on maktabida Abdulla qo‘qonli Muhammadjon
qorining usuli savtiya maktabida tahsil ko‘rdi. Muhammadjon qori ilg‘or fikrli
ma’rifatparvar odam edi. U geografiya, matematika kabi ilmlarni ham o‘qitgan.
Ayniqsa, shogirdlarida sharq adabiyotiga qiziqish uyg‘otishga uringan. Ehtimol
shu bois bo‘lsa kerak, Abdulla Qahhor umrining ohirigacha Sa’diy va Xayyom,
Hofiz va Bedil, Lutfiy va Navoiy, Bobur va Nodira asarlarini qo‘ldan qo‘ymay
mutolaa qilar, ularning ancha-munchasini yod bilar va o‘rni kelganda ulardan
parchalar keltirib, fikrini dalillar edi. Shundan so‘ng Abdulla Qo‘qonda yangi
ochilgan “Istiqbol” maktab internatida o‘qiy boshlaydi, bu internat Abdullaning
zehnini yanada o‘tkirlashtirdi
1
. 922-1924 yillarda Abdullada adabiyotga qiziqish
avj ola boradi. Bu yillarda u Qo‘qon pedtexnikumida o‘qidi, umrida birinchi
marta Pushkin, Gogol, Turgenev, Tolstoy asarlaridan xabardor bo‘ldi.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
67
Texnikumda chiqadigan “Bilim yurti” devoriy gazetasiga she’rlari va maqolalari
bilan tez-tez qatnashib turdi. Abdulla Qahhor 1926-yilda ishchilar fakultetiga
o‘qishga kiradi va uni tugatib yana jurnalistik faoliyat bilan shug‘ullanadi. U
1934-yilda O‘rta Osiyo davlat universitetining pedagogika fakultetida tahsil
oladi.923 yilning dekabr oyida “Mushtum” jurnalida Abdulla Qahhorning
birinchi felyetoni bosildi. Shundan keyin u respublika matbuotida “Gulor”,
“Yalangoyoq”, “Norin shilpiq”, “Mavlon kufur”, “Nish” kabi taxalluslar bilan tez-
tez feltonlar, satirik she’rlar, hikoyalar e’lon qila boshladi. 1925-yilda “Qizil
O‘zbekiston” gazetasi uni Toshkentga gazeta tahririyatida ishlashga taklif etadi.
Gazetaning Abdulla Qahhorning yozuvchi sifatida shakllanishida katta o‘rin
katta. Adib 1938-1939 yillar Hamza nomidagi O‘zbek akademik drama teatrining
adabiy bo‘limiga boshchilik qiladi. U o‘zining “Shohi so‘zana” (1951), “Og‘riq
tishlar” (1954), “Tobutdan tovush” (1962), “Ayajonlarim” (1967), “So‘ngggi
nusxalar” komediyalari bilan o‘zbek dramaturgiyasi rivojiga salmoqli hissa
qo‘shdi.Ayniqsa, “Shohi so‘zana” hajviy pyesasi respublika va qator xorijiy
mamlakatlar sahnalarda muvaffaqiyatli namoyish qilingan. O‘zbek kitobxonlari
Abdulla Qahhor tarjimasida M. Gorkiyning “Mening dorilfununlarim”, I. V.
Gogolning “Revizor”, L. N. Tolstoyning “Urush va tinchlik” romani va boshqa bir
qator asarlarni o‘zbek tilida o‘qishga muvaffaq bo‘lishgan. Ayni paytda Abdulla
Qahhor asarlari rus, ukrain, belorus, qozoq, qirg‘iz, tojik, qoraqalpoq kabi tillarga
tarjima qilingan. Uning ayrim hikoyalari esa ingliz, nemis, fransuz, chex, polyak,
bolgar, rumin, arab, hind tillarida chop etilgan.O‘zbek kitobxonlari Abdulla
Qahhor tarjimasida M. Gorkiyning “Mening dorilfununlarim”, I. V. Gogolning
“Revizor”, L. N. Tolstoyning “Urush va tinchlik” romani va boshqa bir qator
asarlarni o‘zbek tilida o‘qishga muvaffaq bo‘lishgan. Ayni paytda Abdulla Qahhor
asarlari rus, ukrain, belorus, qozoq, qirg‘iz, tojik, qoraqalpoq kabi tillarga tarjima
qilingan. Uning ayrim hikoyalari esa ingliz, nemis, fransuz, chex, polyak, bolgar,
rumin, arab, hind tillarida chop etilgan.
Xulosa
Abdulla Qahhor ijodi o‘zbek adabiyotida tanqidiy-realistik uslubning
yuksak namunasi bo‘lib, adib o‘z asarlarida jamiyatdagi befarqlik, adolatsizlik,
axloqiy inqiroz, ayollarning mavqei kabi dolzarb masalalarni badiiy ifodalagan.
Asarlaridagi sodda, ammo chuqur ma’no yuklangan obrazlar orqali u o‘quvchini
o‘ylashga, fikrlashga undaydi. Tanqidiy yondashuv vositasida muallif
jamiyatdagi muammolarni fosh qiladi, lekin bu fosh etish yo‘q qilish emas, balki
tuzatishga, ongli jamiyat sari qadam tashlashga xizmat qiladi. Uning ijodini
o‘rganish orqali yoshlar ijtimoiy ong, badiiy tafakkur va insoniylik mezonlarini
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
68
anglaydi. Mazkur maqola orqali men Abdulla Qahhor asarlari orqali
adabiyotning jamiyatga ta’sirini chuqur his qildim va milliy o‘zlikni anglash
yo‘lida muhim qadam qo‘ydim.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Qahhor A. Tanlangan asarlar. 5 jildlik. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010.
2. Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008.
3. Rasulov S. Abdulla Qahhor hayoti va ijodi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1994.
4. Boqoyev M. O‘zbek nasrida ijtimoiy-tanqidiy tafakkur. – Samarqand, 2016.
5. G‘ulomov Sh. O‘zbek adabiyotida realizm an’analari. – Toshkent: Fan, 2005.
6. Normurodov N. O‘zbek adabiyotida ayol obrazi. – Toshkent: Akademnashr,
2020.
7. Zunnunov Z. Abdulla Qahhor satirasi haqida. // O‘zbekiston adabiyoti va
san’ati gazetasi, 1981-yil, №14.
8.https://oz.sputniknews.uz/20230917/abdulla-qahhor--biografiya-
39028008.html
