Habit - a spontaneous action, beyond control, a ritual to prevent depression and fear.
American researchers Easter Wilder and Tony Turling Watt believe that half of teenagers whose parents smoke begin sexual activity at the age of 15, which is due to the emancipation of parents in the presence of children, so the rate of teenage pregnancy and abortion is high in America. A sociological study of 19 thousand children from 13 to 18 years found that 31% of parents are smokers. Drinking parents have children who smoke and drink.
Дистимии бузилишлар ва алкоголга карамликнинг кушилиб келиши-бу энг куп кузатиладиган холатдир. Бу холат чукур клиник изланишни ва касалликнинг кечишини кенг тахлил килишни талаб килади. Замонавий психиатрияда коморбидлик тушунчаси кенг кулланилмокда, бу тушунча асосида битта беморда икки ва ундан ортик касалликнинг мавжудлиги ётади. Коморбидлик касалликнинг клиник манзарасини узгартирганлиги сабабли шифокорлар учун касалликка ташхис куйишни мураккаблаштиради ва шифокорлардан даволаш учун алохида эътибор талаб килади. Гиёхванд моддаларга карам беморларда аффектив бузилишлар ташхиси ва уларни вариантларини фарклашнинг ахамияти мухим ахамият касб этади. Симптомларни йукотиш учун тез рационал даво чоралари талаб килинади, акс холда аффектив патологияни бартараф этмасдан утказилган даво касалликнинг исталган даражасида самарасиз булади.
Алкоголизмнинг депрессив бузилиш билан кушилиб кетиши енгил ва уртача огирликдаги депрессив бузилшлар билан намоён булади. Алкогол махсулотларига карамлик купинча депрессиянинг ривожланиши ва узгаришига олиб келади. Депрессив бузилишлар алкоголга карамликнинг табиатига хам сезиларли таъсир курсатади. Этанол марказий асаб тизимидаги моноаминлар ва асосан унга сезгир сохани бошкаришда иштирок этадиган нейротрансмиттер булган дофамин метаболизмини бузади. Шунинг учун алкоголизм ва депрессив бузилишлар билан коморбид холатлар, даволаш ва диагностикаси алохида урганишни талаб килади.
Потребление алкоголя детьми и подростками относится к числу наиболее острых социальных и педагогических проблем. Алкоголь в сравнении с никотином еще более вреден для нервной системы. В медицинской литературе описано большое число случаев тяжелого отравления головного мозга при однократном употреблении детьми 120-200 г. крепких спиртных напитков (так называемые острые алкогольные энцефалопатии). Тяжелыми последствиями таких отравлений мозга могут стать умственная отсталость, судорожные припадки, параличи [1,3, 5,6, 7].
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бирлашган Миллатлар Ташкилотнинг Наркотиклар ва жиноятчилик бўйича комиссиясининг (UNODC) маълумотларига кўра, ҳозирги вақтда дунёда 15,6 миллион киши опиатларга, уларнинг 11,1 миллион нафари героинга тобе бўлиб қолган1. Шу жиҳатдан наркотик моддаларини иистеъмол килиш ва уларга тобелик билан боғлиқ касалликларнинг тарқалганлиги жаҳондаги долзарб муаммоларидан биридир.
Мамлакатимизда наркология хизматини замонавий талаблар асосида ташкил этишга алоҳида эътибор қаратилиб, фуқаролар соғлиғини сақлаш ҳамда гиёҳвандлик воситаси, психотроп модда ва прекурсорларнинг муомаласига оид ижтимоий муносабатларни тартибга солиш каби тадбирлар юзасидан муайян натижаларга эришилди. Ўзбекистон Республикасининг «Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар туғрисида»ги Қонуни гиёҳвандлик ва заҳарвандлик билан касалланган беморларни самарали текширувдан ўтказиш, маслаҳат бериш, ташҳис кўйиш, даволаш ва тиббий-ижтимоий тиклашдан иборат самарали наркологик хизмат кўрсатишда алоҳида аҳамият касб этмокда.
Таъкидлаш кераки, жаҳон миқёсида опий гиёҳвандлиги шаклланиши, ривожланиши ва кечиш механизмларининг гендер хусусиятлари асосида табақалашган реабилитация чора-тадбирларини ишлаб чиқишга алоҳида аҳамият берилмокда. Бу борада опий гиёҳвандлиги абстинент синдром ва постабстинент даврнининг тадқиқи асосида тегишли хулосаларни асослаш, опий гиёхвандлигига чалинган аёл ва эркаклар патологик мойиллигининг клиник-динамик хусусиятларини киёсий тавсифлаш, опий гиёхвандлиги кечиши типларининг гендер хусусиятларини аниқлаш, гиёҳвандликак чалинган шахсларда бош мия холатининг компьютер-томографик хусусиятлари ва нейрокогнитив бузилишларнинг ифодаланганлик
даражасини бахолаш, шунингдек, касалланган эркак ва аёллардаги соматик бузилишларнинг хусусиятини очиб бериш, касалликнинг клиник-динамик хусусиятларини хисобга олган холда даволаш-реабилитация тадбирларига турли хил ёндашувларни ишлаб чикиш алоҳида ахамият касб этмокда. Шу жиҳатдан тадқиқот мавзусининг долзарблиги изохданади.
Ўзбекистон Республикаси наркотикларни назорат қилиш бўйича Давлат комиссиянинг 2011 йилда 8 августдаги 11/11-сон қарори билан тасдикланган «2011-2015 йилларга мўлжалланган наркотикларни суиистеъмол килиш ва ноконуний муомалага чикаришга карши курашиш комплекс чора-тадбирлар дастури»да белгиланган вазифаларни муайян даражада бажаришга мазкур диссертация тадкикоти хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади опий гиёҳвандлиги шаклланиши, ривожланиши ва кечиш механизмларининг гендер хусусиятлари асосида табакалашган реабилитация чора-тадбирларини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
узок вақт давомида (беш йилдан ортиқ) опиатлар истеъмол килиш оқибатида бош миянинг морфо-структуравий ўзгаришининг шаклланиши исботланган;
миянинг бироз куриши (атрофияси)дан то субарахноидал макон ва ён қоринчаларнинг кенгайиши, оқ ва кулранг моддада зичлиги паст ўчоқлар пайдо бўлишигача ўзгариб туриши хамда морфологик ўзгаришлар когнитив функциялар ёмонлашувидан далолат берувчи клиник аломатлар билан кечиши ва ушбу функциялар наркотиклашув стажи беш йилгача бўлганида нисбатан сақланиб колиши асосланган;
аёлларда опиоид тобелик кечишига юкори даражадаги прогридиентлик хослиги, бу эса наркотиклар истеъмол килишнинг энг юкори даражада наркогенликка эга бўлган героиндан ва томир ичига юборишдан бошланиши сингари омиллар билан боғликлиги исботланган;
аёлларда аффектов вариант ва эркакларда аралаш вариант устунлик килиши тарзида опийли абстинент синдромнинг гендер хусусиятлари хамда постабстинент даврда опиатларга нисбатан патологик мойилликнинг клиник вариантларида ишончли гендер фарклар очиб берилган;
вирусли гепатит С ва ОИВ-инфекциялар наркотикларга тобе эркакларда хам, аёлларда хам опийли гиёхвандликнинг клиник кўринишларига таъсир кўрсатиши хамда ОИВ ва гепатит С га чалиниш частотаси жинсий мансублик ва наркотиклашув стажига чамбарчас боглик эмаслиги исботланган.
ХУЛОСА
1. Опий гиёҳвандлигининг шаклланиш механизмида наркотизациядан аввал келувчи биологик ва ижтимоий омиллар муҳим ўрин тутади.
Аёлларга наркологик касалликларнинг ирсиятга богликлиги хосдир. Ишончли кўпчилик аёллар опиатлар кабул килишни энг юкори даражадаги наркогенлиги билан бошқа наркотиклардан ажралиб турувчи героиндан бошлаганлар. Ишончли кўпинча аёллар бирданига томирга героин юборишдан, эркаклар эса опиатларни перорал тарзда (огиз оркали) кабул қилишдан бошлаганлар. Наркотик моддани илк бор эри ёки “маъшук”ининг (сексуал шеригининг) наркотикларга тобе ўртоклари даврасида кабул килган аёллар ишончли кўпроқ бўлган.
2. Индивиднинг психологик-ахлоқий шаклланишида унинг тарбияланиш шароитлари ва ижтимоийлашув жараёнлари, эҳтиёжлар мажмуи, жумладан касаллик динамикасида юзага келган эҳтиёжлар асосида шаклланадиган уни фаолиятга ундовчи мотивлар тизими муҳим ўрин тутади.
«Гиёҳванд» шахе шаклланишида преморбидда шахсий девиациялар мавжудлиги, айниқса, «шахенинг ғайриижтимоий йўналганлиги», ҳал қилувчи омил ҳисобланади. Характернинг истерик жиҳатлари аёлларда, импульсив (қўзғалувчан) жиҳатлари эса эркакларда кўпрок кайд этилган. Аёлларнинг аксариятида гайриижтимоий харакатлар опий гиёҳвандлиги шаклланишидан аввал кайд этилганлиги аник. Аксарият аёллар тўлиқсиз оилада тарбияланганлар, оилада тез-тез бўлиб турадиган ва кўпрок ота-оналарнинг характерологик (феълига хос) хусусиятлари билан боглик жанжаллар хам айнан аёлларда кўпроқ кайд этилган. Ҳали гиёҳвандлик шаклланмасидан аввал текширилган аёлларнинг ярмидан ортиғи меҳнат фаолияти билан шуғулланмаган, айни вақтда деярли хамма эркаклар фаолиятнинг турли соҳаларида банд бўлганлар.
3. Опий гиёҳвандлигининг шаклланиш хусусиятлари, унинг симптом хамда синдромлари клиникаси ва динамикасини, шунингдек ушбу касалликнинг тиббий-ижтимоий окибатлари ифодаланганлигини кўриб чиқиш асосида тобеликнинг шаклланиши, психопатологик симптомларнинг оғирлиги ва қарор топиш муддатларида муайян гендер фарклар мавжуддир. Клиник-статистик таҳлил натижалари улар опий гиёхвандлиги кечишининг турли суръатлари билан боғлиқ бўлганлигини исботлади. Аёлларга опий гиёхвандлиги кечишининг юкори даражадаги проградиент типи хосдир. Кечиш типи ва жинс ўртасида алокадорлик (корреляция) мавжуддир.
4. Опийли абстинент синдром клиникасида аёлларга опийли абстинент синдромнинг аффектив варианти хос. Постабстинент даврда аёллар ва эркакларда наркотикларга патологик мойиллик кучайишининг эмоционал-лабил варианти кўпроқ. Ушбу даврда аёлларда аффектив бузилишларнинг ўзига хос редукцияси кузатилади. Постабстинент даврда аффектив бузилишларнинг ифодаланганлиги текширилувчи эркаклар гуруҳида устунлик кила бошлайди.
5. Опий гиёхвандликда бош миянинг морфо-структуравий ўзгаришлари шаклланиши исботланган, уларнинг ифодаланганлик даражаси, компьютер-томографик тадқиқотлар маълумотига Караганда, миянинг бироз атрофиясидан то субарахноидал макон ва ён коринчаларнинг кенгайиши, ок ва кулранг моддада зичлиги паст ўчоқлар пайдо бўлишигача ўзгариб туради. Мазкур ўзгаришлар опиатларни 5 йилдан ортиқ вакт мобайнида истеъмол килган беморларга хос бўлган.
6. Касаллиги 5 йилдан кам хамда 6-10 йил давом этган беморлар ўртасида когнитив соҳадаги фарклар ишончли (р=0,02) мавжудлиги аникланди. Касаллик бундан ортик давом этган беморлардаги кўрсаткичларни қиёслашда муайян вақт мобайнида тўғри бажарилган интеллектуал топшириклар сони камайиб боради.
7. Верификацияланган вирусли гепатит С (ВГС) бўлган беморларда опийли абстинент синдромининг учала варианти бир хил даражада кайд этилган. Вирусли гепатит С ва ОИВ-инфекция (ВГС+ОИВ) ташхиси қўйилган эркак беморларга кўпроқ ЎАСнинг аралаш варианти хос бўлган, айни вактда худди шу гурухдаги аёлларда ЎАСнинг барча вариантлари кузатилган. Соматик патологияси йўк бемор эркакларда кўпинча ЎАСнинг аралаш варианти кайд этилган, худди шу тоифадаги аёлларга опийли абстинент синдромнинг аффектив варианти хос.
8. Вирусли гепатит С (ВГС) хамда ВИЧ-инфекция ташхиси аникланган беморларда бутун госпитализация даврида наркотик моддага патологик мойилликнинг юкори даражада ифодаланган бўлиши кузатилди. Касалхонадан чикиш арафасида ушбу тоифадаги беморларда ўрта даражадаги якқол мойиллик сакланиб колди, аммо бу варификацияланган вирусли гепатит С (ВГС) ташхиси кўйилган ва соматик патологияси йўқ беморларда кузатилмаган.
9. Аёлларни гиёҳвандликка жалб этиш учун куйидаги кўшимча хатар омиллари зарурлигидан далолат беради: нисбатан ёш бўлиш (20-25 ёш); ота-она оиласида дисгармоник тарбия кўриш хамда она, опа-сингил ва ака-укалар билан низоли муносабатлар; ўз оиласида можароли муносабатлар; наркотикларга тобе шерик (эр/маъшук) билан бирга яшаш; ҳаётий инкирозларни енгишда кийинчиликлар мавжудлиги.Шу муносабат билан, касалликнинг клиник-динамик хусусиятлари ва гендер фарқларини ҳисобга олган ҳолда даволаш-реабилитация бўйича табақалашган тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ.
В статье проанализированы данные насильственной смерти от роли алкоголя за последние 5 лет в Самаркандской области. По сравнению с 2018 годом в 2023 году эти показатели возросли более чем в 2 раза. Среди всех отравлений более половины случаев составляют отравления алкоголем, которые возросли более чем в 4 раза.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Гиёҳванд моддалар ва жиноятчиликка қарши курашиш бошкармасининг маълумотига кўра’ гиёҳвандлар сони дунё миқё-сида йилдан-йилга ортиб бормокда. Жумладан, 2006-2007 йилларда ер юзи аҳолисининг қарийб 200 миллион нафарини гиёҳвандлар ташкил этган бўлса, 2013-2014 йилларда уларнинг сони 246 миллионга етди. Алкоголизм ва унинг салбий окибатлари натижасида эса йилига 2,5 миллионга яқин одам вафот этади. Шу билан бир қаторда мазкур кассаллик катор ҳолларда инсоннинг меҳнат қобилиятининг йўқолиши, атрофдагилар билан зиддиятга киришуви, турли жиноятларни содир этиш каби салбий окибатларга олиб келмокда. Шу боне девиант хулқ-атворлилик масаласи бугунги кунда жаҳондаги жиддий ижтимоий муаммо хисобланмокда.
Ўзбекистон Республикасида мустақиллик йилларида наркология хизматини ташкил этиш бўйича кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилиши натижасида алкоголизм ва гиёхвандликка чалинган беморларни самарали кўрикдан ўтказиш, маслаҳат бериш, ташхис кўйиш, даволаш ва тиббий-ижтимоий тиклаш каби наркологик тиббий хизматни замонавий талаблар асосида сифатли ташкил этиш бўйича ижобий ўзгаришларга эришилди.
Жахон микёсида алкоголизм ва опийли гиёхвандликнинг шаклланиши, ривожланиши ва касалликнинг кечиши билан преморбид даврдаги девиант хулк-атворнинг салбий таъсири орасидаги боғлиқлиқни ўрганиш ҳамда ушбу касалликни даволаш ва олдини олишнинг самарали йўлларини ишлаб чиқишга катта эътибор каратилмокда. Бу борада алкоголизм ва опийли гиёхвандликка чалинган беморларнинг шахсий-биологик хусусиятларини очиб бериш, девиант хулқ-атвор ва шахе девиацияси шаклланишидаги ижтимоий-психологик омилларини аниклаш хамда хулк-атвор шаклларини ҳисобга олган ҳолда даволаш-реабилитациясига оид тадқиқотларга алоҳида аҳамият берилмокда.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2014 йил 19 февралдаги 2133-сон Қарори билан тасдикланган «Соғлом бола Йили» Давлат дастури хамда 2011 йил 28 ноябрдаги ПҚ-1652-сон «Соғлиқни сақлаш тизимини ислох килишни янада чуқурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори, Узбекистан Республикаси наркотикларни назорат килиш Давлат комиссиясининг 2011 йил 8 августдаги 11/11-сон карори билан тасдикланган «2011-2015 йилларга мўлжалланган наркотикларни суистеъмол килиш ва ноқонуний муомалага чиқаришга қарши курашиш комплекс чора-тадбирлар дастури»да белгиланган вазифаларни бажаришга мазкур диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади преморбидда девиант хулқ-атворли бемор-ларда алкоголизм ва опийли гиёҳвандликнинг клиник-психопатологик хусусиятларини шахсий-биологик ва ижтимоий-психологик омилларини хисобга олган ҳолда даволаш-реабилитация хамда профилактика чора-тадбирларини мукаммаллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагиларидан иборат:
алкоголизм ва опийли гиёхвандликка чалинган беморлар преморбидидаги девиант хулқ-атвор ривожланишида перинатал патология кузатилиши, эмоционал-нотурғун ва эксплозив шахс типларининг устунлиги, наркологик ва руҳий касалликларга наслий мойиллик ҳамда ижтимоий-психологик омилларнинг ўзаро боғлиқлиги исботланган;
психоактив воситаларни истеъмол қилишнинг эрта бошланиши, қарамликнинг юкори тезликда шаклланиши хамда абстинент синдромнинг оғир кечиши билан характерланадиган, преморбидда девиант хулқ-атворли алкоголизм ва опийли гиёхвандликка чалинган беморларда қарамликнинг юқори даражадаги прогредиент кечиши асослаб берилган;
преморбидда девиант хулк-атворли беморларда патологик майлнинг хулк-атвор ва аффектив компонентлари устунлик килиши аниқланган;
девиант хулк-атворли беморларда қарамликнинг юқори даражада прогредиент кечиши натижасида бош миянинг бироз куришидан то субкор-тикал макон ва бош мия пўстлок кисми пешона бўлаги эгатчаларининг кенгайиши каби морфологик ўзгаришларнинг шаклланиши аникланган;
преморбидда девиант хулк-атворли алкоголизм ва опийли гиёхвандликка чалинган беморларнинг ижтимоий мослашувини яхшилаш учун когнитив хулк-атвор психотерапиясини қўллаш патогенетик асослаб берилган.
ХУЛОСА
«Девиант хулк-атворли беморларда алкоголизм ва наркоманиянинг клиник хусусиятлари» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадкикотлар натижасида куйидаги хулосалар олинди:
1. Агрессив ва делинквент хулк-атвор шаклларининг устунлиги алкоголь ва опийга карам беморлар преморбиддаги девиант хулк-атворининг ўзига хос жиҳати бўлиб, хусусан алкоголга карам беморларнинг преморбидида агрессив, опийга карамларда - делинквент хулк-атвор кўпроқ учрайди. Иккала хулк-атвор шакллари асосан эксплозив ва нотургун типдаги шахсларга хос бўлса, суицидал девиант хулк-атвор истероид типдаги шахсларга хос.
2. Преморбид даврда девиант хулк-атворли алкогол ва опийга карам беморлар орасида эксплозив ва нотургун типдаги психопаток ёки акцен-туацияли шахслар устунлик килади. Преморбид даврида девиант хулкатворсиз беморлар орасида психастеник ва конформ типдаги шахслар кўпчи-ликни ташкил этади.
3. Алкогол ва опийга карам беморларда девиант хулк-атвор шакл-ланишига нотўкис, моддий қийинчиликлари бор ва маънавий қашшоқ, шафқатсизлик ва зўравонлик, гипопротекция типи бўйича тарбиясида нуқсони бўлган оилаларда тарбияланиш, социал ва жиноий гурухлар билан алокада бўлиш каби ижтимоий-психологик омиллар сабаб бўлади.
4. Преморбидда девиант хулк-атворли алкогол ва опиатларга қарам-ликнинг клиник хусусиятиларига психоактив воситаларни суистеъмол қилишни эрта бошлаш, абстинент синдромнинг жадал суръатда шакл-ланиши, абстинент холатнинг огир кечиши, касаллик юкори даражада прогредиент кечиши сабабли шахе деградацияси ва салбий тиббий-ижтимоий окибатларнинг тез ривожланиши кабилар киради.
5. Касаллик муддати бир хил бўлган, преморбидда девиант хулк-атворли беморларда бош миянинг бироз куришидан (атрофия) то субкор-тикал макон ва бош мия пўстлоқ кисми пешона бўлаги эгатчаларининг кенгайиши, преморбид даврида девиант хулк-атворсиз беморларда асосан периваскуляр макон кенгайиши ва веналарда кон айланишининг бузилиши каби морфо-структуравий ўзгаришларнинг шаклланиши аниқланган.
6. Преморбидда девиант хулк-атворли шахсларнинг даволаш-реабили-тация мажмуасини такомиллаштиришда шахе девиацияси ва хулк-атворни коррекция қилишда айнан когнитив хулк-атвор психотерапиясини қўллаш талаб этилади.
7. Преморбидда девиант хулк-атворли шахсларда профилактик чора-тадбирларини ишлаб чиқишда шахе хусусиятлари, ижтимоий-психологик омиллар ва асосий касалликнинг клиник-динамик хусусиятларини инобатга олиш, иш йўналиши турлари ва ижрочиларни белгилаб олиш керак.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бирлашган миллатлар ташкилоти (БМТ)нинг Гиёҳванд моддалар ва жиноятчиликка қарши курашиш бошқармасининг маълумотларига кўра, дунёда 2014 йилда 15 ёшдан 64 ёшгача бўлган 247 миллион нафарга яқин аҳоли гиёҳвандлик воситаларини истеъмол килади, уларнинг карийб 10-13 фоизи гиёҳванд моддага тобеликдан азият чекувчилар гуруҳига киради1. Бундан ташқари, 17 миллионга якин киши опиатлар (яъни опий, морфин ва героин)га тобе бўлиб қолган, инъекцион гиёҳванд моддани истеъмол қилувчи 12 миллион киши ҳам шулар сирасига киради. Шу билан бир каторда дунёнинг барча минтақаларида инъекцион гиёҳванд модданинг кабул килиниши вирусли В ва С гепатитларининг тарқалишига олиб келмокда. БМТнинг «2016 йил бўйича гиёҳванд моддалар ҳакидаги бутунжаҳон маърузаси» маълумотларига кўра, инъекцион гиёҳванд моддани истеъмол қилувчи 1,6 миллион киши одам иммунтанқислиги вируси, 6 миллион киши эса вирусли С гепатитига чалинган.
Мамлакатимизда мустақиллик йилларида наркология хизматини замонавий талаблар асосида ташкил этиш борасида амалга оширилаётган кенг қамровли дастурий тадбирлар натижасида гиёҳвандликнинг олдини олиш, ташхислаш, гиёҳванд моддаларга тобе бўлган беморларни даволаш ва тиббий-ижтимоий тиклаш каби наркологик тиббий ёрдам кўрсатишда муайян натижаларга эришилди. Ўзбекистон Республикаси гиёҳванд моддаларни назорат килиш миллий ахборот-тахдил марказининг маълумотларига кўра, 2015 йилда гиехдандлик касаллигига бирламчи чалиниш кўрсаткичи 1,6 мартага камайди.
Жаҳон миқёсида ҳамрох соматик касалликлар билан кечувчи опиоидларга тобеликнинг шахсий-биологик, ижтимоий-психологик ва клиник-психопатологик хусусиятлари, экспериментал текширувлар тадқиқи негизида патофизиологик ва биокимёвий жараёнларнинг касаллик патогенези ва кечишидаги ўрнини эътиборга олган холда реабилитация чора-тадбирларини такомиллаштириш мухим ахамият касб этмокда. Бу борада героин гиёҳвандлигига чалинган беморларда хамрох соматик касалликларининг жихатларини очиб бериш, патобиокимёвий ўзгаришларни чуқурроқ тадқиқ этиш, касалликнинг қайталанишини кискартириш ва тургун ремиссияга эришиш мақсадида даволаш ёндашувларни такомиллаштириш долзарб вазифалардан хисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 19 февралдаги 2133-сон Қарори билан тасдикланган «Соглом бола Йили» Давлат дастури хамда 2011 йил 28 ноябрдаги ПҚ-1652-сон «Соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ килишни янада чуқурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори, Ўзбекистон Республикаси наркотикларни назорат килиш Давлат комиссиясининг 2011 йил 8 августдаги 11/11-сон карори билан тасдикланган «2011-2015 йилларга мўлжалланган наркотикларни суистеъмол қилиш ва ноқонуний муомалага чиқаришга қарши курашиш комплекс чора-тадбирлар дастури», 2016 йил 17 июндаги 01-14/47-17-сон баёни билан тасдиқланган «Наркотик моддаларнинг суистеъмоли ва ноконуний муомалага чикаришга қарши кураш бўйича 2016-2020 йилларга мўлжалланган дастури» ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади опиоидларга тобеликнинг клиник-психопатологик ва патокимёвий жиҳатларини аниқлаш ҳамда даволаш услубларини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
опиоидларга тобе шахсларда ҳамроҳ соматик касалликлари (сурункали вирусли гепатит В ва С) ривожланишида преморбид ижтимоий девиациялар, наркологик касалликларга наслий мойиллик хамда ижтимоий-психологик омилларнинг ўзаро боғлиқлиги исботланган;
хамрох соматик касалликларни (сурункали вирусли гепатит В ва С) хисобга олган ҳолда опий абстинент синдром хамда гиёхвандликка мойилликнинг хусусиятлари очиб берилган;
опиоидларга тобе шахсларда ҳамроҳ соматик касалликларининг (сурункали вирусли гепатит В ва С) тизимли оксидланиш стресс жадаллигига ва кондаги антиоксидланиш тизимининг яккол сусайишига таъсири исботланган;
тажриба шароитида наркотиклар билан ўткир ва сурункали заҳарланишда эндоген антиоксидланиш тизимининг заифлашуви хамда оксиллар парчаланиши моддаларининг (ўрта молекуляр пептидлар) тўпланиши фонида жигарнинг хужайра ости кисмлари ва юрак тўқималарида кислороднинг фаол шакллари жадаллашувининг узайтирилган кучайиши билан ифодаланадиган патогенезнинг асосий бўғини аниқланган;
тажриба тадқиқотлари натижалари асосида героин гиёхвандлигининг даволаш чоралари мажмуасига антиоксидантларни эрта киритилиши ва жигарда уларнинг захирасини яратиш зарурати патогенетик асосланган.
Хулоса
«Героин гиёҳвандлигининг клиник-патогенетик асослари ва унинг терапевтик услубларини такомиллаштириш (клиник-экспериментал текширув)» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Опиоидларга тобе шахсларда жигарнинг ҳамроҳ соматик касалликлари (сурункали вирусли гепатит В ва С) ривожланишида ижтимоий-психологик омилларидан психофаол моддаларни илк бор истеъмол қилишнинг барвақтлиги (10,3%), тизимли истеъмол қилишни, асосан, парентерал усули орқали эрта бошланиши (31,5%) хамда яқин атрофдагиларнинг кўпчилиги (45,1%) гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиши кайд этилди.
2. Ҳамроҳ соматик касалликларига (сурункали вирусли гепатит В ва С) чалинган опиоидларга тобе шахсларда абстинент синдромининг клиникасида психопатологик, алгик, диссомник бузилишлари устунлик килади (коморбидлик бўлмаган гурухдаги 16,3% га карши 34,6%), бу жараён опий абстинент синдромининг давомийлиги ва огирлик даражасини оширади.
3. Наркотикка патологик мойилликнинг оғир даражаси ҳамроҳ соматик касалликларига (сурункали вирусли гепатит В ва С) чалинган 36,9% опиоидларга тобе шахсларда, коморбидлик бўлмаган гурухдаги 8,6% шахсларда учради. Касалликнинг огирлиги ва унинг окибатларида коморбид соматик касалликларнинг ахамиятга эга эканлигидан далолат беради.
4. Сурункали вирусли гепатит В ва С касалликларига чалинган опиоидларга тобе шахсларга мотивацион хусусиятларидан жисмоний соглиги билан боглик хавотирлик ва тушкунлик кайфият фонида ижтимоий мослашувнинг яққол бузилиши хосдир. Коморбид соматик касалликлари билан касалланган опиоидларга тобе шахсларда локус назоратнинг экстерналлиги ва шахсият, хиссий-иродавий хамда когнитив (билиш) фаолиятларининг етилмаганлиги аниқланиб, уларнинг кўрсаткичлари касаллик давомийлиги билан корреляцияси кайд этилди.
5. Опиоидларга тобеликда жигарнинг ҳамроҳ касалликлари тизимли оксидланиш стрессининг ифодаланиши ва конда антиоксидланиш тизимининг заифлашувига таъсири кайд этилди. Касалликнинг давомийлиги ва жигарнинг хамрох зарарланиши таъсирида опиоидларга тобе шахслар қонида фаол кислород шакллари жадаллигининг ортиши малой диальдегиди ва ўрта молекуляр пептидларнинг микдорини назорат гуруҳига нисбатан кўпайиши хамда каталаза микдорининг камайиши билан ифодаланади. Корреляцией тахлил хамрох соматик касалликларига чалинган опиоидларга тобе шахсларда опий абстинент синдромининг давомийлиги ўрта молекуляр пептидлар микдори кўтарилиши билан ижобий (г=0,56) хамда каталаза фаоллиги билан салбий (r=-0,66) ўзаро алоқасини аниқлади.
6. Эндоген антиоксидланиш тизимининг заифлашуви ва оқсилларнинг парчаланиши моддалар (ўрта молекуляр пептидлар)нинг тўпланиши фонида тажрибада жигарнинг ҳужайра ости қисмлари ва юрак тўқималарида фаол кислород шаклларининг узайтирилган жадаллашуви билан намоён бўлган оксидланиш стресси опиоидларга тобеликнинг ривожланиши патогенетик механизмларидан бири ҳисобланади. Юрак тўқималарида оқсилларнинг парчаланишида фаол кислород шаклларининг триггер роли аниқланди, бу эса оксидланиш стрессининг компенсациясидан кейин хам абстинент синдромининг мураккаблашувига олиб келадиган узок муддатли эндотоксикозни ривожланишидан далолат беради.
7. Опиоидларга тобе шахсларда альфа-токоферол ацетат киритилиши билан такомиллаштирилган даволаш услубларининг қўлланилиши натижасида малой диальдегид микдорининг пасайиши, каталаза фаоллигининг назорат даражасигача тикланиши ҳисобига оксидланиш стресси ва қоннинг антиоксидант тизими кўрсаткичларига салмокли таъсир кўрсатади. Даволаш чоралари мажмуасига антиоксидантларни барвакт киритиш зарурати асослаб берилган, бу опий абстинент синдромининг давомийлиги ва наркотикка патологик мойиллик огирлик даражасини камайтириб, терапиянинг самарадорлигини ошириш имконини беради.