3.25 а гэв/с импульсли кислород ядроларининг протонлар билан ўзаро таъсирларида парчаланиш жараёнлари ва 3-300 гэв энергияли π−,р,α,c(с)- ва р(16о,20ne)-тўқнашувларида протонлар ҳосил бўлиш механизмлари

ЯДРО

ФИЗИКАСИ

ИНСТИТУТИ

ва

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ФАН

ДОКТОРИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАСИНИ

БЕРУВЧИ

16.07.2013.FM.11.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

___________________________________________________________________________

ЯДРО

ФИЗИКАСИ

ИНСТИТУТИ

БОЗОРОВ

ЭРКИН

ҲОЖИЕВИЧ

3.25

А

ГэВ

/

с

ИМПУЛЬСЛИ

КИСЛОРОД

ЯДРОЛАРИНИНГ

ПРОТОНЛАР

БИЛАН

ЎЗАРО

ТАЪСИРЛАРИДА

ПАРЧАЛАНИШ

ЖАРАЁНЛАРИ

ВА

3-300

ГэВ

ЭНЕРГИЯЛИ

π

−

,

р

,

α

,C(

С

)-

ВА

р

(

16

О

,

20

Ne)-

ТЎҚНАШУВЛАРИДА

ПРОТОНЛАР

ҲОСИЛ

БЎЛИШ

МЕХАНИЗМЛАРИ

01.04.08 –

АТОМ

ЯДРОСИ

ВА

ЭЛЕМЕНТАР

ЗАРРАЧАЛАР

ФИЗИКАСИ

.

ТЕЗЛАШТИРУВЧИ

ТЕХНИКА

(

физика

-

математика

фанлари

)

ДОКТОРЛИК

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

– 2015

УДК

: 539.172.12; 539.172.17

Докторлик

диссертацияси

автореферерати

мундарижаси

Оглавление

автореферата

докторской

диссертации

Content of the abstract of doctoral dissertation

Бозоров

Эркин

Ҳожиевич

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

кислород

ядроларининг

протонлар

билан

ўзаро

таъсирларида

парчаланиш

жараёнлари

ва

3–300

ГэВ

энергияли

π

−

,

р

,

α

,C(

С

)-

ва

р

(

16

О

,

20

Ne)-

тўқнашувларида

протонлар

ҳосил

бўлиш

механизмлари

……………………………………………………………..

3

Базаров

Эркин

Ходжиевич

Процессы

фрагментации

ядер

кислорода

во

взаимодействиях

с

протонами

при

3.25

А

ГэВ

/

с

и

механизмы

образования

протонов

в

π

−

,

р

,

α

,

С

(

С

)-

и

р

(

16

О

,

20

NE)-

соударениях

при

3

−

300

ГэВ

…………………..

31

B

о

z

о

rov Erkin

The fragmentation of oxygen nuclei in interactions with protons
at 3.25 GeV/

c

and mechanisms of formation of protons

in

π

–

,p,

α

,C(C)- and p(

16

O,

20

N

е

)-collisions at 3–300 GeV)…………………………….

59

Эълон

қилинган

ишлар

рўйхати

Список

опубликованных

работ

List of published works……………………………………………………………………

83

2

ЯДРО

ФИЗИКАСИ

ИНСТИТУТИ

ва

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ФАН

ДОКТОРИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАСИНИ

БЕРУВЧИ

16.07.2013.FM.11.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

___________________________________________________________________________

ЯДРО

ФИЗИКАСИ

ИНСТИТУТИ

БОЗОРОВ

ЭРКИН

ҲОЖИЕВИЧ

3.25

А

ГэВ

/

с

ИМПУЛЬСЛИ

КИСЛОРОД

ЯДРОЛАРИНИНГ

ПРОТОНЛАР

БИЛАН

ЎЗАРО

ТАЪСИРЛАРИДА

ПАРЧАЛАНИШ

ЖАРАЁНЛАРИ

ВА

3–300

ГэВ

ЭНЕРГИЯЛИ

π

−

,

р

,

α

,C(

С

) -

ВА

р

(

16

О

,

20

Ne) -

ТЎҚНАШУВЛАРИДА

ПРОТОНЛАР

ҲОСИЛ

БЎЛИШ

МЕХАНИЗМЛАРИ

01.04.08 –

АТОМ

ЯДРОСИ

ВА

ЭЛЕМЕНТАР

ЗАРРАЧАЛАР

ФИЗИКАСИ

.

ТЕЗЛАШТИРУВЧИ

ТЕХНИКА

(

физика

-

математика

фанлари

)

ДОКТОРЛИК

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

– 2015

3

Докторлик

диссертацияси

мавзуси

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамаси

ҳузуридаги

Олий

аттестация

комиссиясида

30.09.2014/

В

2014.5.FM156

рақами

билан

рўйхатга

олинган

.

Докторлик

диссертацияси

“

Физика

-

Қуёш

”

илмий

ишлаб

-

чиқариш

бирлашмаси

Физика

-

техника

институти

ва

Ядро

физикаси

институтида

бажарилган

.

Докторлик

диссертациясининг

тўлиқ

матни

Ядро

физикаси

институти

ва

Ўзбекистон

Миллий

университети

ҳузуридаги

16.07.2013.FM.11.01

рақамли

Илмий

кенгаш

веб

-

саҳифасида

www.inp.uz

манзилига

жойлаштирилган

.

Диссертация

автореферати

уч

тилда

(

ўзбек

,

рус

,

инглиз

)

веб

-

саҳифада

www.inp.uz

манзилига

ҳамда

ZIYONET

ахборот

-

таълим

порталида

www.ziyonet.uz

манзилига

жойлаштирилган

.

Илмий

маслаҳатчи

:

Юлдашев

Бехзод

Садикович

физика

-

математика

фанлари

доктори

,

профессор

,

Ўзбекистон

Республикаси

Фанлар

академияси

академиги

Расмий

оппонентлар

:

Ледницки

Рихард

физика

-

математика

фанлари

доктори

,

профессор

Буртебаев

Насурлла

физика

-

математика

фанлари

доктори

,

профессор

Артемов

Сергей

Викторович

физика

-

математика

фанлари

доктори

Етакчи

ташкилот

:

Ўзбекистон

Миллий

университети

қошидаги

Амалий

физика

илмий

текшириш

институти

Диссертация

ҳимояси

Ядро

физикаси

институти

ва

Ўзбекистон

Миллий

университети

ҳузуридаги

16.07.2013.FM.11.01

рақамли

Илмий

кенгашнинг

«___» ______________ 2015

й

.

соат

____

даги

мажлисида

бўлади

. (100214,

Тошкент

ш

.,

Улуғбек

қўрғони

,

ЯФИ

;

тел

. (+99871) 150-30-70;

факс

(+99871) 150-30-80;

е

-mail:

info@inp.uz).

Докторлик

диссертацияси

билан

Ядро

физикаси

институтининг

ахборот

-

ресурс

марказида

_____

рақами

билан

рўйхатга

олинган

,

диссертация

билан

АРМда

танишиш

мумкин

(100214,

Тошкент

ш

.,

Улуғбек

қўрғони

,

ЯФИ

;

тел

. (+99871) 289-31-19.

Диссертация

автореферати

2015

йил

«____» _______________

да

тарқатилди

(2015

йил

“____” ____________

даги

_____

рақамли

реестр

баённомаси

).

У

.

С

.

Салихбаев

Фан

доктори

илмий

даражасини

берувчи

илмий

кенгаш

раиси

,

ф

.-

м

.

ф

.

д

.,

профессор

Р

.

Ярмухамедов

Фан

доктори

илмий

даражасини

берувчи

илмий

кенгаш

илмий

котиби

,

ф

.-

м

.

ф

.

д

.,

профессор

И

.

Хидиров

Фан

доктори

илмий

даражасини

берувчи

илмий

кенгаш

ҳузуридаги

илмий

семинар

раиси

,

ф

.-

м

.

ф

.

д

.,

профессор

4

ДОКТОРЛИК

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АННОТАЦИЯСИ

Диссертация

мавзусининг

долзарблиги

ва

зарурияти

.

Релятивистик

ядро

физикаси

соҳасидаги

фундаментал

муаммолардан

бири

релятивистик

ядроларнинг

адронлар

ва

ядролар

билан

тўқнашувларида

парчаланиш

қонуниятларини

аниклашдан

иборат

.

Бунда

релятивистик

ядроларнинг

адронлар

ва

ядролар

билан

тўқнашувларининг

парчаланиш

жараёнларини

экспериментал

ва

феноменологик

тадқиқ

қилиш

муҳим

рол

ўйнайди

,

чунки

у

парчаланувчи

ядролар

(

хусусан

,

енгил

)

кластерли

структураси

,

унинг

парчалар

ҳосил

бўлишининг

кўндаланг

кесими

ва

парчалар

таркибига

таъсири

,

ҳамда

парчалар

ҳосил

бўлишида

ҳар

хил

механизмларнинг

улушлари

ҳақида

муҳим

маълумотлар

олиш

имконини

беради

.

Тўқнашув

энергиялари

бир

неча

ГэВ

/

нуклон

бўлганда

парчаланиш

жараёни

устувор

бўлиб

,

унинг

улуши

реакция

тўлиқ

кўндаланг

кесимининг

80

фоизини

ташкил

қилади

. “

Жуфт

-

жуфт

”

релятивистик

ядроларнинг

(

12

С

,

16

О

ва

20

Ne)

адронлар

ва

ядролар

билан

тўқнашувларидаги

парчаланиш

жараёнларини

ўрганиш

муҳим

аҳамиятга

эга

,

чунки

бундай

ядроларда

α

-

кластерли

структура

ҳосил

бўлиш

устуворлиги

кутилади

.

Ҳозирга

қадар

α

-

кластерли

структура

стационар

равишда

мавжудми

,

ёки

у

парчаланувчи

ядролар

маълум

даражада

уйғонганда

пайдо

бўладими

,

деган

саволга

жавоб

йўқ

.

Парчаланувчи

ядро

α

-

кластерли

структурасини

ўрганишнинг

самарали

усулларидан

бири

α

-

зарралар

ҳосил

бўлишини

ядро

-

снаряднинг

турли

даражада

уйғонишларида

тадқиқ

қилишдан

иборат

.

Адронларнинг

кварк

-

партон

структурасига

асосланган

қатор

моделлар

башоратига

асосан

,

ядроларда

ўзаро

кучли

боғланган

камнуклонли

бирикмалар

ва

кўпбарионли

ҳолатлар

мавжудлигини

аниқлаш

муҳим

аҳамият

касб

этади

.

Бу

масаланинг

ечими

бевосита

эркин

нуклонлар

тўқнашувида

кинематик

тақиқланган

соҳада

ҳосил

бўлувчи

зарраларнинг

характеристикаларини

юқори

энергияли

адронлар

ва

ядроларнинг

ядролар

билан

тўқнашувларида

тизимли

экспериментал

тадқиқ

қилиш

билан

боғлиқ

.

Юқорида

баён

қилинганлардан

,

катта

статистик

материалларда

ядролар

парчаланишини

барча

парчалари

,

ҳамда

иккиламчи

зарралари

тўлиқ

идентификация

қилинган

,

уларнинг

кинематик

характеристикалари

катта

аниқликда

ўлчанган

ва

аниқланган

ҳолатда

,

тўқнашувчи

ядролар

масса

сонининг

ҳамда

тўқнашув

энергияларининг

катта

диапазонида

комплекс

экспериментал

тадқиқ

қилишнинг

долзарблиги

келиб

чиқади

.

Бу

эса

ядро

парчаланишининг

янги

қонуниятларини

аниқлаштириш

имконини

беради

.

Назарий

моделларни

қайта

ишлаб

чиқиш

,

уларни

ҳамда

парчаланиш

жараёнларини

тафсивлашга

ёндашувларни

синовдан

ўтказиш

,

космик

нурларнинг

атмосфера

ядролари

билан

ўзаро

таъсирларини

моделлаштириш

,

ядролар

парчаланишида

ҳосил

бўлувчи

барча

изотопларнинг

кўндаланг

кесимлари

тўғрисида

катта

аниқликка

эга

бўлган

маълумотлар

олиш

заруриятини

келтириб

чиқаради

.

Бундан

ташқари

релятивистик

ядроларнинг

водород

билан

тўқнашувларида

ҳосил

бўлувчи

енгил

парчалар

–

протонлар

,

дейтронлар

,

тритий

ҳамда

гелий

-3

ядроларининг

ўртача

кўпламчилиги

5

(

инклюзив

кўндаланг

кесимлари

)

ҳақидаги

экспериментал

маълумотлар

астрофизиканинг

энг

муҳим

муаммоларидан

бири

–

зарралар

оқимининг

юлдузлараро

муҳитдан

ўтишини

ҳал

қилиш

учун

ўта

зарурлиги

келиб

чиқади

.

Тадқиқотнинг

Ўзбекистон

Республикаси

фан

ва

технологиялар

тараққиётининг

устувор

йўналишларига

мослиги

.

Диссертация

иши

2000-2011

йиллардаги

«

Физика

,

астрономия

,

энергетика

ва

машинасозлик

»

Ўзбекистон

Республикасида

фан

ва

технологияларни

ривожлантиришнинг

устувор

йўналишига

мос

равишда

бажарилди

.

Диссертация

мавзуси

бўйича

халқаро

илмий

тадқиқотлар

шарҳи

.

Релятивистик

енгил

ядроларнинг

парчаланиш

жараёнлари

,

протонлар

,

шу

жумладан

,

кумулятив

протонлар

ҳамда

енгил

фрагментлар

ҳосил

бўлиш

механизмлари

тадқиқотлари

Бирлашган

ядро

тадқиқотлари

институтида

,

Россия

Фанлар

академиясининг

П

.

Н

.

Лебедев

номидаги

Физика

ҳамда

В

.

Г

.

Хлопин

номидаги

Радий

институтларида

(

Россия

),

Калифорния

университети

Лоуренц

-

Беркли

лабораториясида

(

АҚШ

),

Словакия

Фанлар

академиясининг

Экспериментал

физика

институтида

(

Словакия

),

Германиянинг

тадқиқотлар

ва

технологиялар

Федерал

вазирлигида

(

Германия

),

Лунд

университетида

(

Швеция

)

ва

EMU01

ҳамда

EMU02

Халқаро

ҳамкорликлар

таркибига

кирувчи

бошқа

илмий

марказларда

олиб

борилмоқда

.

Бирлашган

ядро

тадқиқотлари

институти

Юқори

энергиялар

лабораторияси

Нуклотрони

базасида

ташкил

топган

BECQUEREL

Халқаро

ҳамкорлик

томонидан

енгил

ядролар

(

А

=6–12)

ва

улар

изотопларининг

кластерли

структуралари

топилиб

,

уларнинг

таркиби

парчаланувчи

ядро

масса

сонига

ва

ундаги

протон

ва

нейтронлар

сонининг

жуфт

ёки

тоқлигига

боғлиқ

эканлиги

аниқланган

.

АҚШ

Калифорния

университи

қошидаги

Лоуренц

-

Беркли

лабораторияси

олимлари

томонидан

юқори

энергияли

енгил

α

,

12

С

,

14

N

ва

16

О

ядроларнинг

енгил

ва

оғир

ядролар

билан

тўқнашувларида

ҳосил

бўлувчи

ва

чиқиш

бурчаклари

0.72

○

дан

кичик

бўлган

барча

изотопларнинг

кўндаланг

кесимлари

топилди

. EMU01

ва

EMU02

Халқаро

ҳамкорликлар

томонидан

“

чегаравий

парчаланиш

башорати

”

текширилди

,

ядро

материясида

“

суюқ

-

газ

”

фазавий

ўтиш

мумкин

бўлган

энергия

зичлигининг

критик

қиймати

баҳоланган

.

Халқаро

илмий

тадқиқотлар

бўйича

шарҳ

,

релятивистик

ядролар

физикаси

соҳасидаги

энг

муҳим

дунёвий

устувор

йўналишлар

: “

Ядролар

парчаланишининг

умумий

қонуниятларини

топиш

”; “

ядровий

тўқнашувларда

протонлар

ҳосил

бўлиш

механизмларини

аниқлаш

”

га

доир

жуда

кам

экспериментал

маълумотлар

олинганлигини

кўрсатади

.

Хусусан

:

ядровий

тўқнашувларда

ҳосил

бўлувчи

турғун

ва

нотурғун

изотопларнинг

кўндаланг

кесимлари

аниқланмаган

,

оралиқ

нотурғун

ядроларнинг

α

-

зарралар

ҳосил

бўлишига

қўшган

ҳиссалари

топилмаган

.

Бундан

ташқари

,

ядро

структуравий

(

кластерли

)

тузилишининг

изотоплар

ҳосил

бўлиши

эҳтимоллигига

ва

уларнинг

таркибига

қандай

таъсир

этиши

тадқиқ

қилинмаган

,

протонлар

ҳосил

бўлиши

асосий

механизмларининг

улушлари

топилмаган

,

шу

6

жумладан

,

кумулятив

протонлар

ҳосил

бўлишининг

(

генезиси

)

табиати

аниқланмаган

.

Муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

.

Ҳозирги

пайтда

дунёнинг

етакчи

олимлари

томонидан

релятивистик

ядроларнинг

адронлар

ва

ядролар

билан

ўзаро

таъсирида

кўпламчи

зарралар

туғилиши

ҳамда

ядроларнинг

парчаланиш

жараёнларини

экспериментал

ва

назарий

тадқиқотлари

бўйича

катта

ҳажмда

маълумот

мавжуд

.

Аммо

диссертацияда

тадқиқ

қилинаётган

муаммо

бўйича

қуйидаги

экспериментал

ишлар

бажарилган

.

Азимов

С

.

А

.,

Юлдашев

Б

.

С

.,

Лутпуллаев

С

.

Л

.

ҳамда

швед

олимлари

(Andersson B., Otterlund I.

ва

Stenlund E.)

нинг

ишларида

юқори

энергияли

адронларнинг

ядролар

билан

тўқнашувларида

протонлар

ҳосил

бўлиш

жараёнлари

ўрганилган

.

Аммо

олинган

натижалар

протонлар

ҳосил

бўлишини

чуқур

тадқиқ

қилиш

ва

ҳосил

бўлиш

механизмларини

ўрганишга

имкон

бермаган

.

Россия

олимлари

(

Зарубин

П

.

И

.,

Русакова

В

.,

Пересадько

Н

.

Г

.,

Артеменков

Д

.

А

.

ва

бошқалар

)

томонидан

енгил

ядроларнинг

фотоэмульсия

ядролари

билан

периферик

тўқнашувларида

уларнинг

кластерлик

тузилишлари

жадал

суъратларда

тадқиқ

қилинмоқда

.

Аммо

уларда

парчалар

ҳосил

бўлиш

кўндаланг

кесимларини

аниқлаш

ҳамда

ядроларнинг

парчаланиш

механизмларини

ўрганишга

имкон

бўлмаган

.

Америкалик

олимлар

(Heckman H.H., Greiner D.E., Lindstrom P.J.

ва

бошқалар

)

томонидан

электрон

усулда

релятивистик

α

,

12

С

,

14

N

ва

16

О

ядроларнинг

9

Be,

12

C,

27

Al,

64

Cu,

108

Ag

ва

207

Pb

ва

16

О

ядролари

билан

тўқнашувларида

кичик

бурчак

остида

чиқувчи

парчаларнинг

ҳар

хил

изотоплари

ўрганилган

.

Қайд

қилинувчи

парчалар

чиқиш

бурчагининг

чегаранланганлиги

бу

изотоплар

чиқишининг

тўлиқ

кўндаланг

кесимини

топиш

ҳамда

улар

ҳосил

бўлишининг

универсал

механизмларини

аниқлаш

имконини

бермаган

.

Юқори

энергияли

адронлар

ва

ядроларнинг

ядролар

билан

тўқнашув

-

ларида

кумулятив

протонлар

ҳосил

бўлиши

Россия

олимлари

Лексин

Г

.

А

.,

Баюков

Ю

.

А

.,

Любимов

В

.

Б

.,

Армутлийский

Д

.,

Балдин

А

.

М

.

ва

бошқалар

томонидан

тадқиқ

қилинди

.

Аммо

экспериментал

натижаларнинг

бир

тизимга

келтирилмаганлиги

ва

уларнинг

камлиги

кумулятив

протонлар

ҳосил

бўлиш

механизмларини

аниқлаш

имконини

бермаган

.

Шундай

қилиб

,

юқори

энергияли

адрон

-

ядро

тўқнашувларида

кумулятив

протонлар

ҳосил

бўлиш

муаммоси

ечилмай

қолган

.

Олимов

Қ

.

нинг

докторлик

диссертацияси

мазкур

ишда

ҳал

қилинган

муаммога

анча

яқиндир

.

Бунда

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

кислород

ядроларининг

протонлар

билан

ўзаро

туқнашувларида

парчаланиши

бўйича

умумий

маълумотлар

олинган

;

бир

ва

кўпзарядли

парчалар

,

уларни

масса

бўйича

ажратмаган

ҳолда

,

кўпламчилиги

ўрганилган

;

кислород

ядроларининг

топологик

каналларга

емирилиш

кўндаланг

кесимлари

аниқланган

;

экспериментда

кузатилган

жуфт

α

-

заррачалар

чиқишидаги

кичик

бурчакли

боғланишлар

нотурғун

8

Ве

ва

9

В

ядроларнинг

туғилиши

ва

емирилиши

оқибатида

бўлиши

мумкинлиги

тўғрисида

кўрсатма

олинган

,

аммо

уларнинг

7

α

-

зарралар

ҳосил

бўлишига

қўшган

ҳиссалари

миқдорий

жиҳатдан

аниқланмаган

;

заряди

1

дан

7

гача

бўлган

парчаларнинг

изотопик

таркиби

аниқланган

,

аммо

уларнинг

ҳосил

бўлиш

кўндаланг

кесимлари

топилмаган

.

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

16

Ор

-

тўқнашувларида

протонлар

,

шу

жумладан

,

кумулятив

протонлар

ва

бошқа

енгил

парчалар

ҳосил

бўлиши

тадқиқ

қилинмаган

.

Кислород

ядроларининг

протонлар

билан

периферик

тўқнашув

-

ларида

емирилиши

тадқиқ

қилинмаган

.

Диссертация

тадқиқотининг

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режалари

билан

боғлиқлиги

.

Диссертация

иши

2000–2002

йилларда

фундаментал

тадқиқотлар

Давлат

илмий

-

техника

дастурларига

кирувчи

2

Ф

-1.2.1

рақамли

“

Релятивистик

кислород

ядросининг

нуклонлар

билан

таъсирлашишидаги

парчаланиш

механизмларини

ўрганиш

”

лойиҳаси

; 2003–2007

йилларда

Ф

-

2.1.26

рақамли

“

Юқори

энергияли

адрон

ва

ядроларнинг

ядролар

билан

таъсирлашишида

заррачаларнинг

кўплаб

ҳосил

бўлиши

,

парчаланиши

ҳамда

ядро

материяси

ҳолатини

ўрганиш

”

лойиҳаси

; 2007–2011

йилларда

Ф

2-

Ф

029

рақамли

“

Юқори

энергияли

адрон

ва

ядроларнинг

ядролар

билан

тўкнашишида

ядро

материяси

структурасини

ва

коллектив

эффектларни

ўрганиш

”

лойиҳаларига

мос

равишда

бажарилган

.

Тадқиқотнинг

мақсади

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

кислород

ядроларининг

протонлар

билан

ўзаро

таъсирлашишларидаги

парчаланиш

жараёнлари

ҳақида

етарлича

тўлиқ

экспериментал

маълумотлар

олиш

ҳамда

3-300

ГэВ

энергия

оралиқларидаги

π

−

,

р

,

α

,

С

(

С

)-

ва

р

(

16

О

,

20

Ne)-

тўқнашув

-

ларида

протонлар

,

шу

жумладан

,

кумулятив

протонлар

ҳосил

бўлишининг

асосий

механизмларини

аниқлашдан

иборат

.

Мақсадга

эришиш

учун

қуйидаги

тадқиқот

вазифалари

қўйилган

:

протонлар

ва

π

+

-

мезонларнинг

кўпламчилиги

ҳамда

кинематик

харатеристикалари

тўғрисида

ўта

аниқ

маълумотлар

олиш

мақсадида

уларни

идентификация

қилиш

услубини

мукаммаллаштириш

;

2

м

пропанли

пуфакчали

камера

суюқлигида

қисқа

югуриш

йўлига

(L<4

см

)

эга

бўлган

турли

зарралар

йўқотилишини

ҳисобга

олиш

;

4.2

и

9.9

ГэВ

/

с

импульсли

р

(

С

3

Н

8

)-, 40

ГэВ

/

с

импульсли

π

−

(

С

3

Н

8

)-, 300

ГэВ

/

с

импульсли

р

(NeH

2

)-

тўқнашувлар

ҳамда

4.2

А

ГэВ

/

с

импульсли

α

(

С

3

Н

8

)-

и

С

(

С

3

Н

8

)-

тўқнашувларидан

маълум

турдаги

ядровий

тўқнашув

-

ларни

ажратиш

;

π

−

,

р

,

α

,

С

(

С

)-

ва

р

(

16

О

,

20

Ne)-

тўқнашувларида

ҳосил

бўлувчи

протон

-

парчаларнинг

кўпламчиликларини

ва

импульс

тақсимотларини

таҳлил

қилиш

ҳамда

протонлар

ҳосил

бўлишининг

асосий

механизмлари

улушларини

аниқлаш

;

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

16

Ор

-

тўқнашувларида

масса

сонлари

А

=2

ва

4

га

тенг

бўлган

енгил

ядроларни

тадқиқ

қилиш

ва

уларнинг

ҳосил

бўлиш

қонуниятларини

аниқлаш

;

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

16

Ор

-

тўқнашувларида

α

-

заррачалар

ҳосил

бўлишининг

асосий

механизмлари

ва

қонуниятларини

ўрганиш

,

гелий

-4

ядроси

ҳосил

бўлишида

нотурғун

8

Ве

ва

9

В

ядроларининг

ҳамда

уйғотилган

8

углерод

-12

ядроларининг

ҳиссаларини

ҳисоблаш

имконини

берувчи

феноменологик

моделларни

яратиш

;

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

16

Ор

-

тўқнашувларида

заряди

1–8

бўлган

турғун

ва

нотурғун

изотопларнинг

ҳосил

бўлиш

кўндаланг

кесимларини

аниқлаш

;

ядроларда

ўзаро

кучли

боғланган

камнуклонли

бирикмалар

ва

кўпбарионли

ҳолатлар

мавжудлигини

аниқлаш

мақсадида

юқори

энергияли

π

−

-

мезонлар

,

протонлар

ва

4

Не

ҳамда

12

С

ядроларининг

углерод

ядролари

билан

протонларнинг

кислород

ва

неон

ядролари

билан

тўқнашувларида

кумулятив

протонлар

ҳосил

бўлишини

ҳар

томонлама

тадқиқ

қилиш

.

Тадқиқотнинг

объекти

сифатида

юқори

энергияли

адрон

ва

ядролар

келтириб

чиқарган

ядровий

жараёнлар

олинган

.

Тадқиқотнинг

предмети

–

ядроларнинг

парчаланиш

жараёнлари

,

протонлар

ҳосил

бўлиши

,

шу

жумладан

,

кумулятив

протонлар

ҳосил

бўлиши

.

Тадқиқотнинг

усуллари

.

Юқори

энергияли

ядролар

парчаланиши

ва

зарралар

ҳосил

бўлишига

инклюзив

ёндашишда

математик

статистика

усуллари

ҳамда

кучли

магнит

майдонига

жойлаштирилган

пуфакчали

камерани

релятивистик

ядро

ва

адронлар

билан

нурлантирилганда

олинган

ахборотларни

қайта

ишлашга

асосланган

эксперимент

методикаси

.

Диссертация

тадқиқотининг

илмий

янгилиги

илк

бор

олинган

қуйидаги

натижалардан

иборат

:

заряди

Z=1–8

бўлган

турғун

ва

нотурғун

изотопларнинг

кўндаланг

кесимлари

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

16

Ор

-

тўқнашувларида

ўта

юқори

аниқликда

топилган

ва

статистик

хатоликлар

чегарасида

кўзгу

ядроларининг

кўндаланг

кесимлари

бир

-

бирига

мос

келиши

исботланган

;

протонлар

ҳосил

бўлишининг

асосий

механизмлари

(

буғланиш

механизми

,

уйғотилган

қолдиқ

ядронинг

ферми

-

емирилиш

механизми

ва

каскад

жараёнида

протонларнинг

тўғридан

-

тўғри

уриб

чиқариш

механизми

)

ҳиссалари

40

ГэВ

/

с

импульсли

π

−

С

-, 300

ГэВ

/

с

импульсли

р

20

Ne-

ва

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

16

Ор

-

тўқнашувларида

ярим

эмпирик

усули

билан

баҳоланган

.

Ушбу

улушлар

парчаланувчи

енгил

ядронинг

энергияси

ва

масса

сонига

боғлиқ

эмаслиги

ва

уларнинг

бирламчи

зарралар

(

пион

ёки

протон

)

турига

боғлиқлиги

топилган

;

π

−

С

(40

ГэВ

/

с

)-,

р

20

Ne(300

ГэВ

/

с

) -

ва

16

Ор

(3.25

А

ГэВ

/

с

)-

тўқнашувларида

тез

протонлар

(

р

>0.25

ГэВ

/

с

)

ҳосил

бўлиш

механизмлари

бирламчи

энергияга

,

бирламчи

зарранинг

ва

парчаланувчи

енгил

ядронинг

турига

ҳамда

ядронинг

уйғониш

даражасига

боғлиқ

эмаслиги

исботланган

;

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

16

Ор

-

тўқнашувларида

дейтронлар

ҳосил

бўлишининг

асосий

механизмлари

–

каскад

нуклонларининг

бирлашув

механизми

,

нисбатан

тез

енгил

парчаларнинг

емирилиши

ва

дейтронларни

кислород

ядроси

таркибидан

тўғридан

-

тўғри

квазиэластик

уриб

чиқарилиши

аниқланган

;

оралиқ

ҳолатлардаги

8

Ве

,

9

В

12

С

*

ядроларнинг

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

16

Ор

-

тўқнашувларида

ҳосил

бўлиш

кўндаланг

кесимлари

аниқланган

ва

уларнинг

нотурғун

ядролар

5

Не

ва

5

Li

билан

биргаликда

α

-

зарралар

ҳосил

бўлиши

кўндаланг

кесимига

қўшган

ҳиссалари

топилган

;

уйғотилган

12

С

*

9

ядролари

емирилишининг

3

α

-

зарра

ҳосил

бўлиш

каналига

қўшган

ҳиссаси

38±3%

эканлиги

топилган

;

кумулятив

протонлар

бирламчи

зарраларнинг

ядронинг

асосий

ҳолатида

нуклонлар

зичлиги

флуктуацияси

туфайли

содир

бўлувчи

кўпнуклонли

бирлашмалар

(

флуктонлар

)

билан

ўзаро

таъсирлашуви

натижасида

ҳосил

бўлиши

16

Ор

(3.25

А

ГэВ

/

с

)-,

р

12

С

(4.2

ва

9.9

ГэВ

/

с

)-,

π

−

12

С

(40

ГэВ

/

с

)-,

р

20

Ne(300

ГэВ

/

с

)-,

α

12

С

(4.2

А

ГэВ

/

с

)-

ва

С

12

С

(4.2

А

ГэВ

/

с

)-

тўқнашувларида

топилган

.

Тадқиқотнинг

амалий

натижалари

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

кислород

ядросининг

протонлар

билан

тўқнашувларида

ҳосил

бўлувчи

турғун

ва

нотурғун

ядроларнинг

кўндаланг

кесимлари

,

ҳар

хил

нотурғун

ядролар

емирилишининг

α

-

зарралар

пайдо

бўлишига

қўшган

ҳиссалари

ва

юқори

энергияли

адронлар

ва

ядроларнинг

ядролар

билан

тўқнашувларида

ҳосил

бўлувчи

протонларнинг

асосий

ҳиссаларидан

ташкил

топган

ноёб

банк

маълумотлари

тўпланганидан

;

экспериментал

маълумотлар

ядролар

парчаланишини

тавсифловчи

назарий

моделларни

ва

ёндашувларни

яратишда

ҳамда

бирламчи

космик

нурларнинг

атмосфера

ядролари

билан

ўзаро

таъсирларини

моделлаштиришда

қўлланилиши

мумкинлигидан

;

релятивистик

кислород

ядроларининг

водород

билан

тўқнашувларида

ҳосил

бўлувчи

енгил

парчалар

–

протонлар

,

дейтронлар

,

тритий

ҳамда

гелий

-3

ядроларининг

ҳар

хил

характеристикалари

тўғрисидаги

экспериментал

маълумотлар

астрофизиканинг

энг

муҳим

муаммоларидан

бири

–

зарралар

оқимининг

юлдузлараро

муҳитдан

ўтишини

ҳал

қилишда

қўлланилиши

мумкинлигидан

иборат

.

Олинган

натижаларнинг

ишончлилиги

,

энг

аввало

,

катта

статистикадан

иборат

экспериментал

материалга

(>93000

ҳодисалар

),

зарралар

ва

парчалар

заряди

ҳамда

массаларини

аниқ

қайд

қилишга

,

уларнинг

чиқиш

бурчаклари

ва

импульсларини

етарли

даражада

аниқ

ўлчашга

;

натижаларни

интерпретация

қилишда

кенг

қўлланилаётган

инклюзив

ёндашувга

ҳамда

эксперимент

натижаларини

қайта

ишлаш

ва

таҳлилига

математик

статистика

усулларини

қўллашга

;

олинган

натижаларнинг

бошқа

экспериментлар

маълумотлари

билан

мос

келишига

,

кўпламчилик

жараёнлари

ва

ядролар

парчаланишига

бағишланган

назарий

ишлар

асосий

низомларига

ҳар

жиҳатдан

мос

келишига

асосланган

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

.

Диссер

-

тация

ишида

олинган

экспериментал

маълумотлар

ядровий

маълумотлар

дунёвий

банкини

яратишда

,

юқори

энергияли

адрон

ва

ядро

-

ядро

тўқнашувларида

ядролар

парчаланиши

муаммоларига

бағишланган

назарий

моделларни

ҳамда

ёндашувларни

синовдан

ўтказиш

учун

зарур

ҳамда

ионли

тезлатгичларда

янги

экспериментлар

ўтказишда

ва

уларни

режалашда

қўлланилиши

мумкин

.

Кислород

ядроси

парчаланишида

ҳосил

бўлувчи

турғун

ва

нотурғун

ядролар

кўндаланг

кесимлари

тўғрисидаги

маълумотлар

эса

космофизик

ва

космокимё

тадқиқотларда

қўлланилиши

мумкин

.

10

Тадқиқот

натижаларининг

жорий

қилиниши

.

Нотурғун

8

Ве

ва

9

В

ядроларининг

экспериментда

топилган

кўндаланг

кесимлари

ва

мазкур

ядроларнинг

α

-

зарралари

ҳосил

бўлишига

қўшган

ҳиссаларини

аниқлаш

усули

енгил

ядроларнинг

фотоэмульсия

ядролари

билан

периферик

тўқнашувларида

уларнинг

кластер

тузилишини

тадқиқ

қилувчи

BECQUEREL

(2009-2011)

Халқаро

ҳамкорлик

дастури

доирасида

Бирлашган

ядро

тадқиқотлари

институтининг

(

Дубна

ш

.,

Россия

)

нуклотронида

ўтказилган

экспериментни

режалаштиришда

ва

моделлаштиришда

қўлланилган

(2009–

2011, 02-1-1087-

рақамли

дастур

) (

Бирлашган

ядро

тадқиқотлари

институтининг

2015

йил

6

февралдаги

100-25/19-

рақамли

ва

Ўзбекистон

Республикаси

Фанлар

академиясининг

2015

йил

9

мартдаги

2/1255-289-

рақамли

хатлари

).

Ишнинг

апробацияси

.

Тадқиқотнинг

асосий

натижалари

10

та

илмий

анжуманлар

,

шундан

, 6

та

Халқаро

,

хусусан

, «

Ядро

физикасининг

ҳозирги

замон

муаммолари

» V

Халқаро

анжумани

(

Самарқанд

, 2003), «

Ядро

фани

ва

унинг

татбиқи

» III

Евроосиё

анжумани

(

Тошкент

, 2004), «

Ядро

фани

ва

унинг

татбиқи

»

га

бағишланган

халқаро

анжумани

(

Самарқанд

, 2012),

«

Юқори

энергиялар

физикаси

,

ядро

физикаси

ва

тезлатгичлар

»

Х

II

(

Харьков

, 2014)

конференцияси

, «

Ядро

физикаси

,

атом

энергетикаси

ва

ядровий

технологияларнинг

фундаментал

муаммолари

»

га

бағишланган

64-

Халқаро

анжумани

(

Минск

, 2014),

юқори

энергиялар

физикаси

муаммоларига

бағишланган

XXII

Халқаро

Балдин

семинари

(

Дубна

, 2014);

ҳамда

4

та

Республика

«

Физиканинг

фундаментал

ва

амалий

муаммолари

»

(

Тошкент

, 2004, 2006, 2013), «

Ўзбекистонда

физика

» (2005,

Тошкент

)

илмий

анжуманларда

апробациядан

ўтказилган

.

Ўзбекистон

Республикаси

Фанлар

академияси

«

Физика

-

Қуёш

»

илмий

ишлаб

чиқариш

бирлашмаси

Физика

-

техника

институтининг

илмий

семинарларида

(2008, 2009),

Ўзбекистон

Республикаси

Фанлар

академияси

Ядро

физикаси

институтининг

илмий

семинарларида

(2012, 2014),

Ўзбекистон

Республикаси

Фанлар

академияси

«

Физика

-

Қуёш

»

илмий

ишлаб

чиқариш

бирлашмаси

Физика

-

техника

институти

ва

Ядро

физикаси

институтларининг

бирлашган

илмий

семинарларида

(2012, 2015),

Ўзбекистон

Миллий

университети

қошидаги

Амалий

физика

илмий

текшириш

институтининг

илмий

семинарида

(2014)

апробациядан

ўтган

.

Натижаларнинг

эълон

қилиниши

.

Диссертация

иши

бўйича

34

та

илмий

иш

эълон

қилинган

,

жумладан

18

та

мақола

хорижий

ва

миллий

журналларида

,

илмий

ишлар

тўпламларида

2

таси

мақола

ва

11

таси

тезислар

кўринишида

, 3

та

препринт

.

Диссертациянинг

тузилиши

ва

ҳажми

.

Диссертация

кириш

,

беш

боб

,

хулоса

ва

155

номдаги

фойдаланилган

адабиётлар

рўйхатидан

,

шунингдек

, 2

та

илова

ва

182

саҳифа

асосий

матн

, 34

та

расм

ва

16

та

жадвалдан

иборат

.

11

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ

АСОСИЙ

МАЗМУНИ

Диссертациянинг

кириш

қисмида

охирги

йилларда

юқори

энергияли

адрон

-

ва

ядро

-

ядро

тўқнашувларида

кўпламчилик

жараёнлари

ҳамда

ядроларнинг

парчаланишига

оид

олинган

асосий

натижаларнинг

қисқача

таҳлили

ҳамда

диссертация

мақсади

ва

вазифалари

баён

қилинган

.

Диссертациянинг

биринчи

бобида

бир

метрлик

водородли

пуфакчали

камеранинг

асосий

тавсифи

,

бирламчи

ядролар

дастаси

ҳамда

суратли

ахборотлар

услуби

тўғрисида

қисқача

маълумотлар

келтирилган

.

Шу

билан

бирга

, 2

метрлик

пропанли

ва

30

дюймли

водород

-

неонли

пуфакчали

камераларда

олинган

тажриба

материалларининг

қисқача

тавсифи

ҳам

келтирилган

.

1-

жадвалда

тадқиқ

қилинадиган

тўқнашувлар

,

бирламчи

импульс

қийматлари

ва

ҳодисаларнинг

сони

келтирилган

.

1-

жадвал

Экспериментал

материаллар

тўғрисида

маълумотлар

Тўқнашувлар

тури

Р

о

,

А

ГэВ

/

с

Ҳодисалар

сони

16

О

р

3.25

13500

π

−

12

С

40.0

16657

р

12

С

4.2

6901

р

12

С

9.9

18325

4

Не

12

С

4.2

12326

12

С

12

С

4.2

20530

p

20

Ne

300

5000

Тўқнашувларнинг

умумий

сони

93239

Диссертациянинг

иккинчи

бобида

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

16

Ор

-, 4.2

ва

9.9

ГэВ

/

с

импульсли

рС

-, 4.2

А

ГэВ

/

с

импульсли

αС

-

ва

СС

-

тўқнашувларида

протонлар

ҳосил

бўлишини

(

В

.

В

.

Глаголев

,

Қ

.

Олимов

,

С

.

Л

.

Лутпуллаев

,

А

.

А

.

Йўлдошев

,

Б

.

С

.

Йўлдошев

ва

бошқа

муаллифлар

билан

биргаликда

)

тизимли

тадқиқ

қилинганлиги

келтирилган

.

Протонлар

ҳосил

бўлишининг

нормировка

қилинган

инвариант

дифференциал

кесимининг

импульс

бўйича

тақсимотини

таҳлил

қилиш

шуни

кўрсатдики

,

ушбу

тақсимотни

учта

гаусс

функцияси

йиғиндиси

кўринишида

қониқарли

тавсифлаш

мумкин

.

f(p)=a

1

exp(-b

1

p

2

)+a

2

exp(-b

2

p

2

)+a

3

exp(-b

3

p

2

).

(1)

Бу

ерда

a

i

−

ва

b

i

−

яқинлашиш

параметрлари

(

энг

кичик

квадратлар

усули

ёрдамида

топилади

)

.

12

1-

расмда

,

мисол

тариқасида

, 3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

16

Ор

-

тўқнашув

-

ларида

протонлар

ҳосил

бўлишининг

нормировка

қилинган

инвариант

дифференциал

кесимининг

импульс

бўйича

тақсимоти

кислород

ядросининг

тинч

ҳолат

системасида

ҳамда

(1) –

ифодадаги

ҳар

бир

қўшилувчи

ҳаднинг

ҳиссаси

кўрсатилган

(1, 2, 3 –

пунктирли

эгри

чизиқлар

).

Расмдаги

узлуксиз

чизиқ

протонларнинг

“

буғланиш

” (1-

эгри

чизиқ

),

“

ферми

-

емирилиш

” (2-

эгри

чизиқ

),

протонларнинг

нишон

ядро

ёки

иккиламчи

зарралар

томонидан

тўғридан

-

тўғри

уриб

чиқарилиш

(3-

эгри

чизиқ

)

механизмларининг

йиғиндисини

ифодалайди

.

Ушбу

механизмларнинг

ҳиссалари

мос

равишда

(27.4 ± 0.5)% , (32.0 ± 0.6)%, (40.6 ± 0.7)%

га

тенг

.

0.00

0.25

0.50

0.75

1.00

1.25

0.01

0.1

1

10

100

3

2

1

f(p

),

Гэ

В

-2

с

3

ст

ер

-1

P,

ГэВ

/c

Узлуксиз

эгри

чизиқ

(1) –

ифодадаги

3

та

ҳаднинг

,

яъни

«

буғланиш

»

механизми

(1-

пунктир

чизиқ

),

ферми

-

емирилиш

механизми

(2-

пунктир

чизиқ

)

ва

протон

-

нишон

ёки

иккиламчи

заррачалар

уриб

чиқариш

механизмлари

(3-

пунктир

чизиқ

)

йиғиндисидан

иборат

1-

расм

. 3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

16

Ор

-

тўқнашувларида

кислород

ядросининг

тинч

ҳолат

саноқ

системасидаги

протонларнинг

импульс

бўйича

инвариант

структуравий

функцияси

тақсимоти

2-

жадвалда

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

16

Ор

-

тўқнашувларида

протонлар

ҳосил

бўлишининг

нормировка

қилинган

инвариант

дифференциал

кесимининг

импульс

бўйича

тақсимоти

кислород

ядросининг

тинч

ҳолат

системасида

ҳамда

300

ГэВ

/

с

импульсли

р

20

Ne-

тўқнашишларида

ҳосил

бўлувчи

протонларнинг

шу

турдаги

тақсимотига

(1) –

ифода

орқали

яқинлашиш

натижасида

параметрларнинг

аниқланган

қийматлари

келтирилган

. 2-

жадвалдан

кўриниб

турибдики

:

– b

1

параметрнинг

қиймати

16

Ор

-

тўқнашувларида

p

20

Ne-

ўзаро

таъсирларига

нисбатан

етарли

даражада

катта

,

бу

параметрнинг

физик

маъноси

импульс

тақсимоти

дисперсиясига

тескари

пропорционал

бўлган

-

лиги

учун

16

Ор

-

тўқнашувларида

импульс

тақсимотининг

(1) –

ифодага

тўғри

келувчи

қисми

анча

тор

эканлигини

билдиради

.

Икки

хил

тўқнашувлардаги

13

фарқ

водородли

ва

неонли

пуфакчали

камераларда

секин

протонларни

қайд

қилиш

аниқлиги

билан

боғлиқ

;

– b

1

параметрнинг

қиймати

орқа

яримсферага

учувчи

протонлар

учун

олдига

учувчиларникига

нисбатан

≈

1.3

марта

катта

.

b

1

параметрнинг

топилган

қийматининг

ҳақиқатга

яқинлиги

(1) –

ифодадаги

биринчи

ҳад

қиймати

импульснинг

р

≈

25

МэВ

/

с

дан

р

≈

250

МэВ

/c

гача

ўзгарганида

(

буғланувчи

протонлар

соҳаси

) 4

даражага

камайишидан

иборат

;

– b

2

параметрнинг

қиймати

олди

яримсферага

учувчи

протонлар

учун

16

Ор

-

ва

р

20

Ne-

тўқнашишларида

хатоликлар

чегарасида

бир

хилдир

;

– b

3

параметрнинг

қиймати

олди

яримсферага

учувчи

протонлар

учун

16

Ор

-

ва

р

20

Ne-

тўқнашишларида

хатоликлар

чегарасида

бир

хилдир

.

4.2

ГэВ

/

с

ли

р

12

С

-

таъсирлашувларда

ҳосил

бўлган

олди

сферага

учувчи

протонлар

учун

топилган

b

2

қиялик

параметри

қиймати

16

Ор

-

ва

р

20

Ne-

таъсирлашида

олинган

қийматлари

билан

хатоликлар

чегарасида

мос

келади

.

2-

жадвал

3.25

А

ГэВ

/

с

импульсли

16

Ор

-, 300

ГэВ

/

с

импульсли

р

20

Ne

тўқнашувларида

протонлар

ҳосил

бўлишининг

нормировка

қилинган

инвариант

дифференциал

кесимининг

импульс

бўйича

тақсимотига

(1) –

ифода

орқали

яқинлашиш

натижасида

параметрларнинг

аниқланган

қийматлари

Ўзаротаъсир

тури

16

О

р

p

20

Ne

Пара

-

метрлар

Ҳамма

протонлар

Олдига

учувчи

Орқага

учувчи

Ҳамма

протонлар

Олдига

учувчи

а

1

94.46

±

3.47 45.29

±

2.17 49.45

±

2.88 50.11

±

2.44 20.53

±

1.63

b

1

126.1

±

3.8

111.9

±

4.1 149.7

±

8.4 56.66

±

2.61 49.19

±

4.29

а

2

4.55

±

0.30

1.80

±

0.13 3.22

±

0.46 4.21

±

0.42

1.93

±