CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
143
JAHON IQTISODIYOTIGA INTEGRALLASHUV SHAROITIDA
AKSIYADORLIK JAMIYATLARINI MOLIYAVIY SALOHIYATINI
OSHIRISHDA RAQOBATNI RO‘LI
Vaxobov Shohjahon Valiyevich
“International school of finance technology and science”
Instituti “Menejment” kafedrasi o’qituvchi
Telefon raqami: 998977367057;
Elektron manzil: vaxobov7057@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14749127
Annotatsiya:
Ushbu maqolada, aksiyadorlik jamiyati nima ekanligi va
hozirda aksiyadorlik jamiyatlarini moliyaviy salohiyatini oshirish borasida olib
borilayotgan chora-tadbirlar to‘g‘risida va ushbu aksiyadorlik jamiyatlarini
moliyaviy salohiyatini oshirishdagi raqobatning o‘rni qay darajada ekanligi
to‘g‘risida so‘z yurutilgan.
Kalit so‘zlar:
Aksiyadorlik jamiyati, yopiq aksiyadorlik jamiyati, ochiq
aksiyadorlik jamiyati, bozor islohotlari, mulkchilik, raqobat, moliyaviy salohiyat,
samaradorlik, innovatsiya, risklar, barqarorlik, oligopolistik tuzilma.
Kirish.
Aksiyadorlik jamiyatining boshqa aksiyadorlik jamiyatlaridan farqi
shundaki, bunday jamiyatning moliyaviy asosini nominal qiymatdagi aksiyalar
chiqarish va ularni sotish yo‘li bilan taqsimlash tashkil etadi. Aksiyadorlar
dividendlar shaklida daromad oladilar. Aksiyadorlik jamiyatining ochiq va yopiq
jamiyat shakllari mavjud:
• Yopiq aksiyadorlik jamiyati – aksiyadorlar ma’lum bir guruh bilan
chegaralangan, masalan, ta’sischilarning o‘zlari. Aksiyalar faqat ular o‘rtasida
taqsimlanadi.
• Ochiq aksiyadorlik jamiyati – jamiyat aksiyalari erkin sotiladi va sotib
olinadi, aksiyadorlar soni cheklanmagan, aksiyalarni sotib olishni xohlovchi va
pulga ega boʻlgan har qanday yuridik yoki jismoniy shaxs, shu jumladan xorijiy
shaxslar uning ishtirokchisi boʻlishi mumkin.
Aksiyadorlik jamiyati pul mablag‘larini bitta biznesga kiritish uchun
tashkil etiladi. Uning tashkilotchilari ta’sischilar deb ataladi. Ta’sischilar
kompaniyalar, banklar, davlat va alohida fuqarolar bo‘lishi mumkin.
Aksiyadorlik jamiyatining afzalligi shundaki, u mayda pullarni yirik pullar
massasiga aylantirish, ya’ni kapital bo‘la oladigan pulga aylantirish va mayda pul
egalarining pullarini ishga tushirishdan iborat. Aksiyadorlik jamiyatining eng
yuqori boshqaruv organi aksiyadorlar yig‘ilishidan, so‘ngra boshqaruv
kengashidan, quyi bo‘g‘ini esa bo‘linmalar boshqaruvidan iborat. Aksiyadorlar
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
144
yig‘ilishi aksiyadorlar jamiyatining yillik hisobotini, ustavga kiritilgan
o‘zgartirishlar, daromadlarni taqsimlash, foyda va zararlarni hisoblash,
tekshirish natijalari, boshqaruvchilarni saylash masalasini ko‘rib chiqadi va
tegishli qarorlar qabul qiladi. Aksiyadorlik jamiyati dastlab XVII asrda paydo
boʻlgan boʻlsa, hozir u ommaviy xususiyatga ega boʻldi. O‘zbekistonda bozor
islohotlari jarayonida mulkni musodara qilish va xususiylashtirish jarayonida
aksiyadorlik jamiyati paydo bo‘ldi, davlat korxonalarini aksiyadorlik jamiyatiga
aylantirish mulkchilik shaklini o‘zgartirishning yo‘nalishlaridan biriga aylanib
bormoqda. Islohotlarning birinchi bosqichida yopiq aksiyadorlik jamiyati tashkil
etildi. Ikkinchi bosqichda ochiq aksiyadorlar jamiyati shakllana boshladi.
Metodlar.
Aksiyadorlik jamiyati - ustav kapitali ma’lum miqdordagi
aksiyalarga bo‘lingan yuridik shaxsni tashkil etish shakli. Aksiyadorlar jamiyatni
boshqarishda ishtirok etish va dividendlar olish huquqiga ega. Aksiyadorlik
jamiyatlari o‘zlarining moliyaviy imkoniyatlarini oshirish uchun quyidagi
choralarni ko‘rishlari mumkin:
1.
Investitsiyalarni jalb qilish: qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilish
uchun moliya bozorlariga yangi aksiyalar yoki obligatsiyalarni joylashtirish. BU
bilan tashkilotning barkamol kelajagiga erishish uchun kuchli investorlarni
ham jalb qilish imkoni paydo bo‘ladi.
2.
Boshqaruvni takomillashtirish: yanada shaffof va samarali
boshqaruv tizimlarini joriy etish, bu esa aksiyadorlar va investorlarning
ishonchini oshiradi. Boshqaruv shaklida halollikni va shaffoflikni unutmaslik,
bu tashkilotning yanada keng rivoj topishiga vax atta jamiyatning kuchli
ishonchiga ega bo‘lish ham nazarda tutiladi. Bizga ma’lumki, mamlakatning har
qanday tashkilot jamiyat va xalq uchun xizmat qiladi.
3.
Yangi mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqish: biznesni
diversifikatsiya qilish va ko‘proq mijozlarni jalb qilish va foydani oshirish
uchun yangi mahsulot yoki xizmatlarni taklif qilish. Insoniyat azaldan
yangilikga o‘ch bo‘lganini ha qanday soxada unutmaslik lozim, jamiyatga
yangiliklarni kiritish yo‘li bilan tashkilotning yanada ravnaq topishiga erishish
mumkin.
4.
Yaxshilangan moliyaviy hisobot: mablag‘larning yetarliligini
baholaydigan va kompaniyaning haqiqiy moliyaviy holatini ko‘rsatadigan
to‘g‘ri va o‘z vaqtida moliyaviy hisobotlarni taqdim etish. Har qanday iqtisodiy
hisobotlarni o‘z vaqtida va o‘z o‘rnida shakllantirish aksiyadorlik jamiyatining
moliyaviy imkoniyatini yanada kengaytiradi.
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
145
5.
Xarajatlarni
optimallashtirish:
resurslardan
foydalanish
samaradorligini oshirish va xarajatlarni kamaytirish uchun joriy xarajatlarni
tahlil qilish va optimallashtirish.
6.
Innovatsion faollikni oshirish: tadqiqot va yangi texnologiyalarni
ishlab chiqishga sarmoya kiritish, bu jamiyatning raqobatbardoshligini
oshirishga va yangi foyda manbalarini yaratishga yordam beradi. Hozirda
axborotlar texnologiyasi davrida har qanday soxada yangidan-yangi
texnologiyalardan foydalanib kelinmoqda, bu esa o‘z navbatida har qanday
tizimni rivojiga katta hissa qo‘shadi.
7.
Savdo bozorlarini kengaytirish: sotish hajmi va foydani oshirish
maqsadida mahsulot yoki xizmatlarni ichki va xorijda sotish uchun yangi
bozorlarni izlash. Bozor iqtisodiyotida eng keng o‘ringa ega bo‘lgan
tashkilotning moliyaviy imkoniyati doimo barqaror va ayni damda yuqori
baholanadi.
Umuman olganda, aksiyadorlik jamiyatlari jamiyatning o‘sishi va
rivojlanishini ta’minlash uchun o‘z faoliyatini muntazam takomillashtirish,
moliyaviy salohiyatini oshirishga intilishi kerak. Shu bilan birga, aksiyadorlik
tashkiloti doimo izlanishda va jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqgan holda
yangidan-yangi innovatsiyalarni joriy qilgan holda xalqning mushkulini
osonlashtirishga xizmat qilishi darkor.
Natijalar.
Raqobat aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy salohiyatini
oshirishda muhim o‘rin tutadi. Raqobatning bunga hissa qo‘shadigan ba’zi
usullari:
1.
Kapital qiymatining pasayishi: Aksiyadorlik jamiyatlari o‘rtasidagi
raqobat kapital qiymatining pasayishiga olib kelishi mumkin, chunki
kompaniyalar investorlarni jalb qilish uchun investitsiyalar uchun qulayroq
shart-sharoitlarni taklif qilishga majbur bo‘ladilar. Bu qimmatli qog‘ozlar
narxining pasayishi, dividend to‘lovlarining oshishi yoki boshqa moliyaviy
rag‘batlantirishni o‘z ichiga olishi mumkin.
2.
Takomillashtirilgan boshqaruv va samaradorlik: Investitsiyalar
uchun raqobat ommaviy kompaniyalarni boshqaruvni yaxshilashga va ularning
faoliyati samaradorligini oshirishga undashi mumkin. Kompaniyalar ko‘proq
investorlarni jalb qilish uchun risklarni boshqarishni yaxshilashga, biznes
jarayonlarini tartibga solishga va rentabellikni oshirishga intiladi.
3.
Innovatsiyalar va rivojlanish: Raqobat aksiyadorlik jamiyatlarini
innovatsiyalar kiritish va yangi mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqishga
undaydi. Kompaniyalar investorlarni jalb qilish uchun noyob va
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
146
raqobatbardosh takliflarni taklif qilishga intiladi. Bu jamiyatning moliyaviy
salohiyatini oshirishi va yangi sarmoyalarni jalb qilishi mumkin.
4.
Shaffoflik va hisobotning yaxshilanishi: Investitsiyalar uchun
raqobat ommaviy kompaniyalarni shaffoflik va hisobot berishni yaxshilashga
undamoqda. Kompaniyalar moliyaviy boshqaruvda ishonchliligi va halolligini
ko‘rsatish uchun investorlarga aniq va o‘z vaqtida ma’lumot berishga intiladi.
Bu investorlarga ishonch bag‘ishlaydi va jamiyatning moliyaviy salohiyatini
oshirishga xizmat qiladi.
Umuman olganda, raqobat aksiyadorlik jamiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi,
ularni takomillashtirish, innovatsiyalar kiritish va moliyaviy faoliyatini
yaxshilashga undaydi, bu esa o‘z navbatida ularning moliyaviy salohiyatini
oshirishga yordam beradi. Har qanday soxada raqobatning o‘rni beqiyos,
raqobat bo‘lmagan joyda monopoliya rivojlanishi va tashkilotning ishlab
chiqarish ko‘lami susayishi, sifatdan o‘z o‘rnida voz kechilishi yoki umumman
yo‘qolishi, tashkilotning rivoji uchun umumman, hech qanday harakatlar amalga
oshirilmasligi mumkin.
Quyidagi aksiyadorlik jamiyatlarini moliyaviy salohiyatini oshirish
bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarni aks ettiruvchi jadvalni taklif
qilaman.
Jadvalga ko‘ra Aksiyadorlik jamiyatlarini moliyaviy salohiyatini oshirish
bo‘yicha turli ishtirokchilarining vazifa va manfaatlari o‘zaro farq qilib,
korporativ boshqaruvni amalga oshirishda ushbu jihatlarning hisobga olinishi
muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga aksiyadorlik jamiyatlarining xo‘jalik
yurituvchi sub’ekt sifatidagi ijobiy jihatlari va kamchiliklarini tadqiq etish
maqsadga muvofiq.
Muhokamalar.
Raqobatning aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy
salohiyatini oshirishdagi o‘rni iqtisodchi olimlar va tadqiqotchilar o‘rtasida faol
bahs-munozaralarga sabab bo‘lib kelgan. Ushbu munozaralarni keltirib
chiqaradigan ba’zi omillar:
1.
Tartibga solish: Ba’zi iqtisodchilar bozorning barcha ishtirokchilari
uchun teng sharoit yaratish uchun raqobatni tartibga solish kerak deb
hisoblaydilar. Ularning fikricha, tartibga solinmasa, monopoliya yoki
oligopolistik tuzilmalar paydo bo‘lishi mumkin, ular raqobatni cheklaydi va
aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy salohiyatining o‘sishini sekinlashtiradi.
2.
Innovatsiya:
Boshqa
iqtisodchilarning
fikricha,
raqobat
innovatsiyalar uchun kuchli rag‘batdir, bu esa aksiyadorlik jamiyatlarining
moliyaviy imkoniyatlarini oshirishi mumkin. Ularning fikricha, raqobat muhitida
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
147
kompaniyalar yangi mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqish va joriy etishga
ko‘proq rag‘batlantiriladi, bu esa pirovardida daromad va foydaning oshishiga
olib keladi.
3.
Samaradorlik: Raqobat aksiyadorlik jamiyatlarida samaradorlikni
oshirishga yordam beradi. Raqobatbardosh bozorlar kompaniyalarni o‘z
resurslarini boshqarishda, xarajatlarni kamaytirishda va samaradorlikni
oshirishda samaraliroq bo‘lishga majbur qilishi mumkin. Bu esa aksiyadorlik
jamiyatlarining moliyaviy salohiyatining oshishiga olib kelishi mumkin.
4.
Risklar: Ba’zi iqtisodchilar xavflarning ortishi bilan bog‘liq bo‘lgan
aksiyadorlik jamiyatlari uchun raqobatning mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlari
haqida ogohlantiradilar. O‘zlarining korporativ manfaatlarini ko‘zlab,
kompaniyalar yuqori xavflarni qabul qilishga tayyor bo‘lishi mumkin, bu esa
moliyaviy yo‘qotishlarga va ushbu jamiyatlarning barqarorligini pasayishiga olib
keladi.
5.
Uzoq muddatli barqarorlik: Munozaralar, shuningdek, raqobat
aksiyadorlik jamiyatlarining uzoq muddatli barqarorligiga qay darajada hissa
qo‘shishiga ham e’tibor qaratiladi. Ba’zi iqtisodchilarning ta’kidlashicha, haddan
tashqari ko‘p raqobat uzoq muddatli investitsiyalar va innovatsiyalarga olib
kelishi mumkin, chunki kompaniyalar qisqa muddatli foyda va aksiyadorlarni
qondirishga ko‘proq e’tibor qaratadi.
Xulosa.
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash mumkinki, moliyaviy salohiyat va
savodxonlik iqtisodiyot tizimida juda zarur tushunchalardandir. Nafaqat
aksiyadorlik jamiyatida, balki butun bir bozor iqtisodiyoti uchun kerak bo‘lgan
moliyaviy salohiyatning yordamida biznesda ko‘plab yutuqlarga erishish
mumkin.
Umuman olganda, aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy salohiyatini
oshirishda raqobatning o‘rni haqidagi muhokamalar aniq javobga ega emas va
chuqurroq o‘rganish va tahlil qilishni talab qiladi. Natijalar har bir alohida
holatning kontekstiga va o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi.
Aksiyadorlik jamiyatlarini moliyaviy salohiyatini oshirish ana shu
tashkilotning rivoji va ravnaqi uchun muhim omil bo‘lishi ham tadqiqotchilar
tomonidan ta’kidlanadi.
Yuqorida keltirib o‘tilgan barcha ma’lumotlar asosida shuni ta’kidlash mumkin,
raqobat har soxada eng muhim bosqichlarda amalga oshiriluvchi omillardan
biridir. Masalan, bir tashkilotning raqobatdoshi bori, ana shu davrda ikki
tashkilotning ham raqobatbardoshliligi sinaladi, albatta tashkilotlarga baho
oddiy xalq yoki jamiyat tomonidan beriladi, ta’sischilar o‘z aksiyadorlik
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
148
jamiyatini moliyaviy salohoyatini oshirishda boshqa tashkilotlar bilam
raqobatda bo‘ladi, raqobat bo‘lmagan joyda hech qachon o‘sish bo‘lmagan va
bo‘lmaydi ham.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Aksiyadorlik
jamiyati.
https://uz.wikipedia.org/wiki/
Aksiyadorlar_jamiyati
2.
O‘zbekiston respublikasi aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy ta’minoti
boshqaruvida
samaradorlik
tahlili.
Abduboqiyev,
M.
(2023).
https://cedr.tsue.uz/index.php/journal/article/view/1141
3.
Korporativ
boshqaruv
–
samaradorlikning
muhim
omili
https://uza.uz/oz/posts/korporativ-boshqaruv-samaradorlikning-muhim-
omili-15-02-2016
4.
Aksiyadorlik jamiyatining mazmuni, turlari, ta’rifi va tashkil etish
jarayonlari. https://enc.for.uz/wiki/Aksiyadorlik_jamiyati
5.
Mahoney P. The political economy of the securities act of 1933. UVA Law
School,
Legal
studies
working
paper.
#11.
2000.
http://ssrn.om/abstract=224729.
6.
O’zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to‘plami. http//www.lex.uz
7.
Zaynutdinov SH.N., Raximova D.N. Korporativ boshqaruv asoslari. – T.:
Akademiya, 2007. – 48 b.
8.
Vaxobov A.V., O’umaev N.X., Burxonov U.A. Xalqaro moliya munosabatlari -
T.: Sharq, 2003.-400 b
