CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
102
SHARQ UYG'ONISH DAVRIDA PEDAGOGIK FIKRLARNING
RIVOJLANISHI. SHARQ UYG'ONISH DAVRIDA TA'LIMIY-AXLOQIY
FIKRLAR RIVOJI.
Madiyeva Charosxon Dovutovna
Toshkent amaliy fanlar universiteti oʻqituvchisi.
madiyevacharos571@gmail.com
Abduqunduzov Davron Abdushukur oʻgʻli
Toshkent amaliy fanlar universiteti talabasi.
davronbekabduqunduzov@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14725549
Abstrakt:
Sharq uyg‘onish davri ilm-fan, madaniyat va ta’limning
rivojlanishida ulkan ahamiyatga ega bo‘ldi. Ushbu davrda shakllangan pedagogik
qarashlar inson ma’naviy va axloqiy barkamolligini ta’minlashga qaratilgan edi.
Al-Farobiy, Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib kabi mutafakkirlarning asarlari ta’lim va
tarbiyaning nazariy hamda amaliy asoslarini belgilab berdi. Bu maqolada Sharq
uyg‘onish davrida pedagogik va ta’limiy-axloqiy fikrlarning rivoji ko‘rib chiqiladi.
Kalit soʻzlar:
Sharq uyg‘onish davri, pedagogika, ta’lim, tarbiya, axloqiy
fikrlar, Al-Farobiy, Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib.
Abstract:
The Eastern Renaissance was of great importance in the
development of science, culture and education. Pedagogical views formed during
this period were aimed at ensuring the spiritual and moral perfection of a person.
The works of thinkers such as Al-Farabi, Ibn Sina, Yusuf Khas Hajib defined the
theoretical and practical foundations of education and upbringing. This article
examines the development of pedagogical and educational-ethical thoughts
during the Eastern Renaissance.
Key words:
Eastern Renaissance, pedagogy, education, moral thoughts, Al-
Farabi, Ibn Sina, Yusuf Khas Hajib
Абстрактный:
Восточное Возрождение имело большое значение в
развитии науки, культуры и образования. Педагогические взгляды,
сформировавшиеся в этот период, были направлены на обеспечение
духовно-нравственного совершенствования человека. Работы таких
мыслителей, как Аль-Фараби, Ибн Сина, Юсуф Хас Хаджиб определили
теоретические и практические основы образования и воспитания. В данной
статье рассматривается развитие педагогической и воспитательно-
этической мысли в эпоху Восточного Возрождения.
Ключевые слова:
Восточное Возрождение, педагогика, образование,
нравственные мысли, Аль-Фараби, Ибн Сина, Юсуф Хас Хаджиб.
Kirish
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
103
Sharq uyg‘onish davri insoniyat tarixida ilm-fan, madaniyat va axloqiy
qadriyatlar rivojlanishida alohida o‘rin tutadi. IX-XII asrlar davomida Sharq
mintaqasi dunyo sivilizatsiyasining intellektual markaziga aylandi. Bu davrda
ta’lim va tarbiyaning nazariy hamda amaliy asoslari shakllandi, jamiyatning
ma’naviy rivoji uchun muhim tamoyillar ishlab chiqildi. Al-Farobiy, Ibn Sino,
Yusuf Xos Hojib kabi buyuk mutafakkirlar tomonidan insonni barkamollikka
yetaklaydigan ta’limiy-axloqiy tizim yaratildi.
Sharq pedagogikasining asosiy maqsadi faqat bilim berish emas, balki
insonni ma’naviy jihatdan yuksaltirish, uni jamiyatda foydali shaxsga
aylantirishdan iborat edi. Bu davr mutafakkirlari ta’limni axloqiy tarbiya bilan
uyg‘un holda olib borish lozimligini ta’kidlashgan. Ushbu maqolada Sharq
uyg‘onish davri pedagogik qarashlari va ta’limiy-axloqiy fikrlarning jamiyat
taraqqiyotidagi o‘rni o‘rganiladi.
1.Sharq uyg‘onish davrida ta’lim va tarbiyaning mohiyati:Sharq uyg‘onish
davri ta’lim va tarbiyaning rivojida noyob davr bo‘lib, inson kamolotini
ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etgan. Bu davrning asosiy mohiyati
shaxsni ma’naviy, aqliy va jismoniy jihatdan mukammal rivojlantirishga
yo‘naltirilgan tamoyillarda namoyon bo‘ladi. Ta’lim jarayoni faqat bilim olishdan
iborat bo‘lmay, balki inson axloqini yuksaltirish va uni jamiyat uchun foydali
shaxsga aylantirishga asoslangan edi.
Asosiy tamoyillar:
1. Ilm-fanning qadri: Sharq mutafakkirlari ilm olishni insonning eng asosiy
burchlaridan biri deb bilgan. Al-Farobiy ta’limni insonni baxt-saodatga olib
boruvchi asosiy vosita sifatida baholagan. Bu davrda ilmdan amaliy hayotda
foydalanish muhim ahamiyat kasb etgan.
2. Tarbiyaning axloqiy mohiyati:Axloqiy tarbiya ta’limning ajralmas qismi
sifatida ko‘rilgan. Ibn Sino ta’lim va tarbiyani shaxsning ruhiy va jismoniy rivoji
bilan bog‘liq jarayon deb hisoblagan. Jamiyatdagi adolat va barqarorlik ta’limning
samaradorligiga bog‘liq deb ko‘rilg
3. Tafakkur va mustaqil fikrlash
Sharq uyg‘onish davrida ta’lim inson tafakkurini o‘stirishga, uni mustaqil
fikrlashga o‘rgatishga xizmat qilgan. Yosh avlodni mustaqil o‘rganishga va ilmiy
izlanishga jalb qilish asosiy vazifalardan biri edi.
4. Ta’limning universalligi
Sharq pedagogikasida ta’lim diniy va dunyoviy bilimlarni o‘z ichiga olgan. Bu
holat yosh avlodning har tomonlama rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan edi.
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
104
Yusuf Xos Hojib o‘zining "Qutadg‘u bilig" asarida ta’lim va tarbiyaning jamiyat
taraqqiyotidagi o‘rni haqida ko‘p mulohaza qilgan.
Sharq uyg‘onish davri ta’lim va tarbiyaning mohiyati, avvalo, insonni
jamiyatning faol va odobli a’zosi sifatida shakllantirishda, ilm-fan va axloqni
uyg‘unlashtirishda namoyon bo‘lgan. Bu tamoyillar bugungi kunda ham dolzarb
bo‘lib, zamonaviy ta’lim tizimi uchun muhim nazariy asos hisoblanadi.
Madrasalar va ta’lim tizimi: Sharq uyg‘onish davrida madrasalar ta’lim va
ilm-ma’rifatning asosiy markazlari bo‘lgan. Ular nafaqat diniy ta’lim berish bilan
cheklanib qolmay, balki dunyoviy bilimlarni ham o‘rgatgan. Madrasalar ilm-fan,
madaniyat va axloqiy tarbiyaning rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan
muassasalar edi.
Madrasalarning tashkil etilishi:Madrasalar dastlab masjidlarga qarashli
ta’lim maskanlari sifatida shakllangan. Keyinchalik ular mustaqil ta’lim
muassasalariga aylangan va o‘z ichida yaxshi tashkil etilgan o‘quv tizimini joriy
etgan. Bu muassasalarda o‘quvchilar (talabalar) shayxlar va mudarrislar
rahbarligida tahsil olishgan. Madrasalarda ta’lim bosqichma-bosqich amalga
oshirilgan bo‘lib, o‘quvchilar avval oddiy bilimlarni egallagan, so‘ngra murakkab
fanlarni o‘rganishga o‘tganlar.
Ta’lim mazmuni
1. Diniy ta’lim
Qur’on, hadis, fiqh va tasavvuf kabi fanlar madrasalarning asosiy darsliklari
qatoriga kirgan. Bu ta’lim axloqiy va ma’naviy qadriyatlarni shakllantirishga
xizmat qilgan.
2. Dunyoviy fanlar
Matematika, astronomiya, tibbiyot, falsafa, mantiq, geografiya kabi fanlar
madrasalarda chuqur o‘rganilgan. Al-Farobiy va Beruniy kabi allomalarning
asarlari ta’lim dasturiga kiritilgan.
3. Til va adabiyot
Arab va fors tillarini o‘rgatish bilan birga, she’riyat va adabiyot ham
o‘qitilgan. Bu yoshlarning ijodiy salohiyatini rivojlantirishga yordam bergan.
Ta’lim metodlari
Madrasalarda ta’lim asosan og‘zaki darslar, yozma topshiriqlar va
munozaralar orqali olib borilgan. Ilmiy kuzatish va tajribalarga ham katta
ahamiyat berilgan. Bu davrda ustoz-shogird an’analari keng tarqalgan bo‘lib,
shogirdlar o‘z ustozlaridan nafaqat bilim, balki hayotiy tajriba ham olganlar.
Madrasalarning ahamiyati;Madrasalar Sharq uyg‘onish davrida ta’lim
tizimining asosini tashkil etgan va ko‘plab buyuk olimlarning yetishib chiqishiga
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
105
zamin yaratgan. Ushbu ta’lim muassasalari yosh avlodni nafaqat ilmli, balki
ma’naviy jihatdan yuksak shaxs sifatida tarbiyalagan. Ular Sharq madaniyati va
ilm-fanining gullab-yashnashida muhim rol o‘ynagan.
Madrasalarning ilg‘or ta’lim tizimi o‘z zamonasidan ilg‘or bo‘lib, bugungi
zamonaviy ta’lim tizimining rivojlanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatgan. Ular ilm-
fan va axloqning uyg‘unligi tamoyillariga asoslangan bo‘lib, insonning har
tomonlama rivojlanishiga qaratilgan edi.
3.Axloqiy tarbiya masalasi: Sharq uyg‘onish davrida axloqiy tarbiya ta’lim
tizimining ajralmas qismi bo‘lgan. Bu davr mutafakkirlari insonni faqat ilm va
hunar egasi sifatida emas, balki yuksak axloqiy sifatlarga ega bo‘lgan ma’naviy
shaxs sifatida shakllantirishni ta’limning asosiy vazifasi deb bilganlar. Axloqiy
tarbiya shaxsning nafaqat jamiyatdagi, balki uning o‘z ichki dunyosidagi
muvozanatini ta’minlashga xizmat qilgan.
Axloqiy tarbiyaning maqsadi
1. Shaxsni ma’naviy barkamollikka yetaklash
Axloqiy tarbiya orqali insonni rostgo‘ylik, halollik, adolat va sabr-toqat kabi
fazilatlarni o‘zida mujassamlashtirgan shaxsga aylantirish maqsad qilingan. Yusuf
Xos Hojib “Qutadg‘u bilig” asarida axloqiy qadriyatlarning jamiyat barqarorligi va
taraqqiyotidagi ahamiyatini ta’kidlagan.
2. Jamiyat uchun foydali shaxs tarbiyalash
Sharq pedagoglari ta’limni axloqiy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirish orqali
insonni jamiyatga foydali bo‘lishga o‘rgatgan. Jamiyatdagi tinchlik va hamjihatlik
axloqiy tarbiyaga asoslangan edi.
Axloqiy tarbiya vositalari
1. Din va odob-axloq qadriyatlari
Axloqiy tarbiyaning asosida diniy qarashlar yotgan. Qur’on, hadis va islom
axloqiy me’yorlari shaxsni ma’naviy tarbiyalashning muhim vositalari bo‘lgan.
2. Adabiyot va san’at
She’riyat, hikoyalar va maqollar orqali yoshlarga axloqiy saboqlar berilgan.
Alisher Navoiy va Yusuf Xos Hojib kabi mutafakkirlarning asarlari axloqiy
tarbiyada katta rol o‘ynagan.
3. Ustoz-shogird an’analari
Ustozlar o‘z shogirdlariga nafaqat ilm o‘rgatgan, balki ularning axloqiy
kamolotini ham kuzatib borgan. Shogird ustozining nafaqat so‘zlariga, balki
hayotiy tajribasiga ham amal qilgan.
Axloqiy tarbiyaning natijalari:Sharq uyg‘onish davridagi axloqiy tarbiya
shaxsni barkamollikka yetaklovchi kuch sifatida ko‘rilgan. U jamiyatni adolatli,
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
106
ma’rifatli va taraqqiy etgan holatga olib kelish uchun muhim vosita bo‘lgan.
Axloqiy tarbiya faqatgina o‘sha davrda emas, balki bugungi kun uchun ham
dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.
Sharq uyg‘onish davri axloqiy tarbiyasi nafaqat tarixiy ahamiyatga ega, balki
zamonaviy ta’lim va tarbiya jarayonida ham boy tajriba sifatida qabul qilinishi
lozim. Axloq va ma’naviyatni yuksaltirishga qaratilgan bu yondashuv
insoniyatning barqaror rivoji uchun mustahkam asos yaratgan.
Natija:
Sharq uyg‘onish davri ta’lim va tarbiya tizimi inson kamolotini yuksak
darajaga ko‘tarishga qaratilgan noyob ilmiy-ma’rifiy tamoyillarni shakllantirdi.
Bu davrda ta’lim faqat bilim olish jarayoni bo‘lib qolmay, balki shaxsning ma’naviy
va axloqiy jihatdan yetukligini ta’minlovchi tizim sifatida rivojlandi. Al-Farobiy,
Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib kabi mutafakkirlarning asarlari bu tizimning nazariy
asoslarini belgilab berdi va uni hayotga tadbiq etdi.
Madrasalar esa bu davr ta’lim tizimining poydevorini tashkil etib, nafaqat
diniy, balki dunyoviy bilimlarni ham o‘rgatgan, yosh avlodni har tomonlama
rivojlantirishga xizmat qilgan. Axloqiy tarbiya masalasi esa insonni ma’naviy
barkamollikka yetaklash, jamiyatda adolat va hamjihatlikni ta’minlash yo‘lida
muhim rol o‘ynagan.
Ushbu davrning ta’lim va tarbiya tizimi bugungi zamonaviy ta’lim uchun
ulkan o‘rnak va ilhom manbai bo‘lib xizmat qilmoqda. Ilm-fan va axloqni
uyg‘unlashtirish tamoyillari nafaqat o‘tmishdagi, balki bugungi jamiyatning ham
barqaror rivojlanishiga asos bo‘la oladi. Shu sababli, Sharq uyg‘onish davri
ta’limiy-axloqiy yondashuvlarini o‘rganish va ulardan zamonaviy ta’lim tizimida
foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Xulosa:
Sharq uyg‘onish davri ta’lim va tarbiya sohasida beqiyos yutuqlarga
erishilgan, ilm-fan va axloqning uyg‘unlashgan davri sifatida tarixga muhrlangan.
Bu davrda shakllangan ta’limiy tamoyillar insonni nafaqat bilimli, balki axloqiy va
ma’naviy jihatdan yuksak shaxs sifatida tarbiyalashga qaratilgan edi.
Madrasalar ta’lim tizimining asosiy ustuni bo‘lib, dunyoviy va diniy
bilimlarning uyg‘unlashuvini ta’minladi, bu esa shaxsning har tomonlama
rivojlanishiga imkon berdi. Axloqiy tarbiya esa jamiyatni barqarorlashtiruvchi,
insonning ma’naviy barkamolligini ta’minlovchi muhim omil bo‘ldi.
Bugungi kunda Sharq uyg‘onish davrida shakllangan ta’limiy-axloqiy
yondashuvlarni chuqur o‘rganish, ularni zamonaviy ta’lim tizimida tatbiq etish
insoniyatning barqaror rivoji uchun muhim ahamiyatga ega. Sharq uyg‘onish
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
107
davrining boy merosi hozirgi davr ta’lim va tarbiya tizimini boyitish, yosh avlodni
har tomonlama yetuk shaxs sifatida tarbiyalash uchun bebaho manba bo‘lib
xizmat qiladi.
References:
1.
Al-Farobi, Abu Nasr. (2007). Falsafa va Ta'lim. Toshkent: Sharq Noshirligi.
2.
Ibn Sino, Abu Ali. (1998). Ilm va Ta'lim: Falsafa va Tibbiyot. Buxoro: Buxoro
Davlat Universiteti Noshirligi.
3.
Al-G'azzoli, Abu Hamid. (2004). Axloqiy Pedagogika. Toshkent: Yunus
Rajabiy Noshirligi.
4.
Ibn Xaldun, (2001). Muqaddima. Toshkent: Adabiyot va san'at nashriyoti.
5.
Murodov, M. (2015). Sharq Uyg'onishida Ta'lim va Axloq. Tashkent: Ma'rifat
nashriyoti.
6.
Karimov, I. (2000). Insonning Ma'naviy Kamoloti va Ta'lim. Toshkent:
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti nashriyoti.
7.
Pahlavon, A. (2010). Sharqning Buyuk Pedagoglari. Samarqand: Samarqand
Davlat Universiteti.
8.
Omonov, T. (2013). Sharq Uyg'onishi va Ta'lim Tarixi. Toshkent:
Akademnashr.
