Barcha maqolalar - Din

XXI асрда дунёнинг турли ҳудудларида “ислом омили’нинг давлатлар ички ва ташқи сиёсатидаги таъсир доираси ортиб бораётганлиги очиқ намоён бўлди. Бу таъсир “совуқ уруш”нинг якунланиши, икки қутбли тизимнинг йўқ бўлиши, жаҳонда бир қутбли ривожланиш жараёнининг бошланиши, турли давлатлар манфаатларининг бузилиши, янги мустақил давлатлар нинг пайдо бўлиши ҳамда уларнинг умумжаҳон сиёсати ва иқтисодиётида фаол субъект сифатидаги иштироки натижасида рўй берган глобал геосиёсий ўзгаришлар билан узвий боғлиқдир. Исломнинг жамият ва сиёсатдаги ролининг глобаллашуви нафақат мусулмон давлатлари ва ҳудудлари, балки мусулмон бўлмаган, ғарб давлатларини ҳам қамраб олди.

Maqolada insoniyatning Muqaddas kitoblari va Qur'ondan boy materiallardan foydalangan holda, xususan, adabiy aloqaning zamonaviy o'ziga xos muammolarini tushuntirishda madaniyatlar muloqotining muhim jarayoni muammolari ko'rib chiqildi. Qur’oni Karimdagi madaniy va timsoliy matnning mohiyatini abadiy ma’naviy qadriyatlar kvintessensiyasi sifatida ochib berish, islom ma’naviyati va umuminsoniy g‘oyalarni o‘ziga xos tarzda uyg‘unlashtirib, insoniyatning umuminsoniy qadriyatlar koordinatalarini aniqlashga yordam beradi va bu hodisani tahlil qilishning ahamiyati va zarurligini tasdiqlaydi.

Диний ақидапарастликнинг мазмун-моҳияти ҳақида маълумотга эга бўлиш уни тушунишни анча ойдинлаштиради. Ақида (араб. «ишонч») мутаассиб диндорлар учун мажбурий бўлган, улар шак келтирмасдан, муҳокама қилмасдан бажариш, эътиқод қилиш лозим деб ҳисоблайдиган диний талабдир.

Барчамизга маълумки, ҳозирги вақтда дунёнинг турли минтақаларида миллатлараро ва динлараро кескинлик кучайиб бормоқда, миллатчилик, диний муросасизлик бош кўтармоқда. Бу иллатлар давлатларни емириб, жамиятни парчалаб, радикал гуруҳ ва оқимлар тегирмонига сув қўймоқда.

Ushbu maqolada YUNESKOning merosiy shaharlar ro‘yxatiga kiritilgan Xiva shahridagi “Ichan
Qal’a” muzey qo‘riqxonasida joylashgan Juma Masjidi me’moriy yodgorligining texnik holatini aniqlash bo‘yicha olib
borilgan monitoring kuzatuv natijalari yoritilgan.

Maqolada zamonaviy bibleistika (yoki isagogika)ning yo‘nalishidan biri bo‘lgan – Bibliya matnlari tanqidining nazariy va metodologik asoslari ko‘rib chiqilgan. Jumladan uning, tekstologik, tarixiy, adabiy, manbaviy, an’anaviy va tahririy tanqid yondashuvlari keltirib o‘tilgan. Bunday yondashuv va nazariy asoslar bilan diniy manbaning yaratilish va tarqalish vaqtlarini identifikatsiya qilishga yordam beradi.

Ustrushona aholisining ma’naviy hayoti – diniy e’tiqodlari, aholi diniy tasavvurlari va mifologik qarashlari turli urf-odat va marosimlarga juda boy bo‘lib, bu udum va marosimlarda aholining yashash tarzi bilan bog’liq an’analari haqidagi ma’lumotlar aks etgan.

Ushbu maqolada odam va odamning paydo bo‘lishi haqidagi diniy qarashlar evolutsiyasi, olam va odamning vujudga kelishi haqida olimlarning fekrlari, mifologik dunyoqarashga asoslangan dinlarning dastlabki unsurlari, olam va odamning vujudga kelishi haqida Qur’oni Karimda keltirilgan bir qator ma'lumotlar keltirilganligi to’g’risida ma’lumotlar berilgan.

Мазкур мақолада дунё динлари тарихи бўйича электрон альтернатив ўқув платформасини яратиш зарурияти ёритилган. Дунё динлари тарихи бўйича электрон альтернатив ўқув платформаси илк диний тасаввурларнинг пайдо бўлиши ва таълимотлари бўйича ўқув лойиҳа топшириқларини ишлаб чиқиш, диний тасаввурларнинг тарихий шакллари рўйхати, хорижий адабиётлар банки ва янги авлод ўқув адабиётлари базасини шакллантириш, халқ миллий динларини мувофиқлаштириш ва онлайн курсларини яратиш, буддавийлик дини тарихи пайдо бўлиши ва унинг таълимоти бўйича ўқув кейсларини ишлаб чиқиш, христианлик дини пайдо бўлиши ва унинг таълимоти ҳамда ислом дини таълимоти бўйича интерфаол топшириқлар тизимини ишлаб чиқиш йўналишларда ишлаб чиқилиши асосланган.

Тадқиқот объектлари: диний глобаллашувнинг моҳияти ва намоён бўлиш хусусиятлари, диний таълим ва диний тарғибот технологияларининг ривожланиш тенденциялари, диний интеграциянинг геосиёсий хусусиятлари.
Ишнинг мақсади: глобаллашув шароитида диний соҳа ривожланишининг ўзига хос хусусиятларини фалсафий тахлил этиш.
Тадқиқот методлари: илмий билишнинг объективлик, тизимлилик, ворисийлик, қиёсий таҳлил, анализ ва синтез, умумлаштириш, тарихийлик ва мантиқийлик методлари.
Олинган натнжалар ва уларнинг янгилиги: диний глобаллашув фалсафий муаммо сифатида тадқиқ этилган, «диний глобаллашув» тушунчаси таърифланган; диний глобаллашувнинг феномен сифатидаги моҳияти очиб берилган; диний тарғибот ҳамда таълим тизимида диний омил ролининг ўсиб бориш хусусиятлари ҳамда бу жараёнда замонавий технологияларнинг ўрни аниқланган; геоконфессионал жараёнлар диний глобаллашувнинг мухим йўналиши сифатида илмий асосланган; глобал диний макондаги муаммоларнинг олдини олиш имкониятлари ва улардан окилона фойдаланишга доир амалий тавсиялар ишлаб чикилган.
Амалий ахамияти: диссертациянинг амалий аҳамияти ишлаб чикилган назарий хулосалар ва умумлашмалар, конкрет амалий таклиф-тавсиялардан диний сохадаги глобаллашув жараёнларининг мазмуни ва асосий йўналишларини аниқлашга бағишланган ижтимоий-сиёсий, илмий-амалий тадбирларни ташкил этиш, шунингдек, Ўзбекистонда диний ҳаётни ривожлантиришнинг устувор тамойиллари ва уларни ижтимоий-сиёсий ҳаётда инъикос этиш хусусиятларини ўрта махсус ва олий таълим муассасаларида тегишли ўқув курсларини ўқитишда хам фойдаланиш мумкинлиги билан белгиланади.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: тадқиқот натижалари илмий-назарий анжуманларда ўқилган маърузаларда, Тошкент ислом университета талабалари билан олиб борилган маъруза ва амалий машғулотларда, муаллиф томонидан эълон қилинган жами 10 та илмий нашрларда ўз ифодасини топтан.
Қўлланиш (фойдаланиш) соҳаси: тадқиқот натижаларидан илмий изланишларни олиб боришда, педагогик фаолиятда, диний глобаллашувнинг ўзига хос хусусиятларини аниқлашга каратилган тадбирларни амалга оширишда фойдаланиш мумкин.

Тадқиқот объектлари. Диний мутаассиб фирқаларнинг тарихи, ғоявий карашлари, таркибий тузилиши, улар фаолиятидаги хос хусусиятлар тадқиқот объекта қилинди.
Ишнинг мақсади. Диний мутаассибликнинг тарихий илдизлари, замонавий кўринишлари ва унга қарши курашнинг маърифий асосларини тадқиқ этишдан иборат.
Тадқиқот методлари. Умуминсоний ва миллий қадриятларни уйғунлаштирган мустақиллик ғоялари методологик асос қилиб олинган. Диссертация ишида цивилизацион услуб, умумлаштириш, статистик, тарихий-киёсий, диншуносликка хос бошқа услублардан хам кенг фойдаланилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Диний мутаассибликнинг тарихий илдизлари, турли фирқа ва окимларнинг гоя ва фаолият услублари атрофлича тахдил этилди. Аҳли сунна ақидавий қарашлари асосида уларга берилган раддиялар ўрганилиб, замонавий мутаассиб гурухларни шаклланиши, таркалиши, уларнинг жамият барқарорлигига хавфи хамда унга карши курашнинг маърифий асослари кўрсатиб берилди.
Амалий ахамияти: тадкиқотда диний ақидапарастликнинг пайдо бўлиши, унинг гоявий-тарихий илдизлари, улар фаолиятидаги услуб ва воситалар тадкики унга карши курашда аник самарали натижа берувчи усулларни ишлаб чикишга хизмат қилади.
Татбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: мавзуга дойр 15 та макола, 2 та ўқув-қўлланма, 4 та рисола, “ZiyoNET” интернет-порталида 1 та мақола чоп этилди.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: тадқиқот натижаларидан унга карши курашда аниқ самарали натижа берувчи усулларни ишлаб чиқиш билан бирга, кенг жамоатчилик, хусусан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралар ходимларига хизматда фойдаланиш учун амалий қўлланма сифатида истеъфода этиш мумкин. Шу билан бирга, “Диншунослик”, “Исломшунослик”, “Ислом тарихи ва манбашунослиги”, “Диний экстремизм ва терроризмга қарши курашнинг маънавий асослари” фанлари бўйича дарслик, ўқув қўлланма ҳамда махсус курсларда хам фойдаланиш мумкин.

Тадқиқот объектлари: Марказий Осиё ҳудудидаги зардуштийлик, буддавийлик ва ислом динлари қадриятлари билан боғлиқ тасвирий санъат асарлари.
Ишнинг мақсади: шахс маънавиятининг юксалишида диний қадриятлар ва тасвирий санъат интеграциясининг назарий-фалсафий асосларини тадқиқ этиш, уларнинг ижтимоий-маданий ҳаётда узвий алоқадорлик қонуниятлари ва механизмларини илмий асослашдан иборат.
Тадқиқотнинг методлари: илмий билишнинг объективлик, тизимлилик, ворислик, қиёсий тахлил, анализ ва синтез, умумлаштириш, тарихийлик ва мантиқийлик каби тамойил ва методларидан фойдаланилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилнги: диний кадрият ва тасвирий санъат интеграциясининг субстанционал компонентлари ва ривожланиш қонуниятлари илмий асосланди; миллий ғояни сингдиришда ислом санъатининг ўрни ва аҳамияти очиб берилди; ислом кадриятлари ва тасвирий санъат интеграциясининг хозирги кунда комил инсонни шакллантиришнинг илмий-фалсафий хамда методологии асослари тадқиқ этилди.
Амалий ахамняти: ғоявий-тарбиявий ишларда дин ва санъат, айникса, ислом кадриятлари ва тасвирий санъат узвийлигини тўғри талкин этиш, мафкуравий ишда “оммавий маданият”нинг асл мохияти, акидапарастлик ва маънавий қадриятларни менсимаслик (нигилизм) зарарини тўғри тушунтириш, глобаллашув даврининг маънавий тахдидларига иммунитет ҳосил килишда фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Тадқиқот натижасида олинган хулосалар, диний кадриятлар ва тасвирий санъат интеграциясига оид илмий назарий тушунчалар тарихни диалектик маданий тушуниш концепцияси билан тўлдиради. Бу хулосалар диний кадриятлар ва тасвирий санъат интеграциясининг жамият ва шахе маънавий ҳаётига тадбик килиш жараёнини фалсафий тахлил килишга имкон беради.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: Тадкикот материалларидан “Миллий гоя”, “Маънавият асослари”, “Диншунослик”, “Санъатшунослик” фанларининг ’’Диний кадриятлар ва тасвирий санъат интеграцияси”га оид мавзуларида фойдаланиш мумкин.

Тадқиқот объектлари: ЮНЕСКО фаолиятида диний бағрикенглик тамойиллари.
Ишнинг мақсади: ЮНЕСКО фаолияти ва Узбекистан ЮНЕСКО ҳамкорлиги мисолида дунёда баркарорлик, миллатлараро ва динлараро тотувликни таъминлашда диний бағрикенглик тамойиллари аҳамиятини аниклаш.
Тадқиқот методлари: киёсий-таҳлилий, даврий муаммолик таҳлил усулларидан фойдаланилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: бағрикенглик тушунчасининг мазмун-моҳияти, тамойиллари ва намоён бўлиш хусусиятлари тарихий-киёсий нуқтаи назардан бирламчи манбалар, расмий ҳужжатлар асосида илмий тахдил килинди. ЮНЕСКО ва Узбекистан ҳамкорлиги мисолида давлат ташқи ва ички сиёсатида диний бағрикенглик тамойилларини қўллаш самарадорлигини ошириш имкониятлари очиб берилди. Узбекистан ва Францияда дин соҳасидаги ислоҳотларнинг ўхшашлик ва фарқли жиҳатлари аникланди. Миллатлар ва конфессиялараро тотувлик борасида Узбекистан тажрибасининг жаҳон ҳамжамияти томонидан ижобий эътироф этилиши тасдикланди.
Амалий аҳамияти: диссертацияда қайд этилган фикр-мулоҳазалар диний омилнинг моҳияти, ижтимоий роли ва вазифалари, унинг давлат ташқи ва ички сиёсатига таъсири хамда ҳозирги кунда бағрикенглик тамойилларининг аҳамияти ҳакидаги илмий-назарий билимларни янада чуқурлаштиради. Тадқикот натижалари Ўзбекистоннинг халқаро ҳамжамиятга интеграциялашуви жараёнида инсон ҳуқуқларини таъминлашда ҳамда жамоат ва диний ташкилотлар фаолиятини такомиллаштиришда фойдали манба бўлиб хизмат килиши мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: тадқикот мавзуси бўйича 5 та илмий мақолалар чоп этилди, 3 та илмий анжуманларда маърузалар қилинди (1 та маърузанинг тезислари нашр этилган).
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: тадқиқот натижаларидан турли конфессия уюшмалари билан ҳамкорлик қилувчи ташкилотлар фаолиятида, тарбиявий ишларда, олий ўкув юртларида “Диншунослик”, “Исломшунослик”, “Маданиятшунослик”, “Халқаро ташкилотлар”, “Ўзбекистон тарихи” ва бошка курсларни ўкитишда фойдаланиш мумкин.

Таянч (энг мухим) сўзлар: Россия империяси, мустамлакачилик сиёсати, Туркистон генерал-губернатори, уезд, театр, янги шаҳар, мусиқа жамиятлари, кўчириш сиёсати, шаҳар Думаси, илмий жамиятлар, тўгараклар, труппа.
Тадқиқот объекти: Туркистондаги рус маънавий-маданий муассасаларининг ташкил топиши, фаолияти ва унинг XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошларида махалий ахоли маънавий-маданий ҳаётига таъсири.
Ишнинг мақсади: Туркистондаги мустамлакачилик шароитида сиёсати рус маънавий-маданий муассасаларининг шаклланиши ва фаолияти тадкик этишдан иборат.
Тадқиқот методи: тарихийлик ва холислик тамойиллари, тарихий қиёсий тахлил ва даврий-муаммовий усулларидан фойдаланилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: тадкикотда илк бор Россия империяси мустамлакачилиги шароитида Туркистондаги илмий, мусиқий ва театр жамиятлари, диний-маданий муассасалар (черков, хайрия жамияти, кутубхона, музей, театрлар), рус олимлари, маърифатпарварларининг фаолияти, рус даврий матбуоти ва тошбосманинг ривожланиши комплекс тадкик этилди ва уларнинг ўлка шаҳарлари рус аҳолисининг маънавий хаётидаги роли ёритилди. Диссертацияда уларга нисбатан расмий маъмуриятнинг муносабати, унинг стратегик мақсадларига алохида эътибор каратилди.
Амалий аҳамияти: мазкур тадкиқот Туркистонда XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошларидаги маданий муассасалар фаолиятини, маънавий хаётини, унга нисбатан расмий сиёсатни ўрганишда муҳим амалий аҳамият касб этади.
Татбик этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги : тадқиқотнинг асосий натижалари чоп этилган 11 та илмий мақола ва тезисларда ўз аксини топган.
Қўлланилиш (фойдаланиш) сохаси: диссертация натижаларидан Ўзбекистон тарихи, хусусан ўлка халкларининг маънавий-маданий ҳаётининг долзарб муаммоларининг ўрганиш бўйича махсус курслар учун услубий қўлланмалар яратишда фойдаланиш мумкин. Тадқиқот материалларидан олий ўкув юртлари талабаларини ўқитишда, ўлка тарихи бўйича маърузалар ўқишда, шунингдек, амалий машғулотлар ўтказишда фойдаланиш мумкин.

Тадқиқот объектлари: Бурҳонуддин Махмуд ал-Бухорий ҳаёти ва бой илмий мероси ҳамда “ал-Муҳит” асарида келган “шурут” ва “ал-маҳозир ва-с-сижиллот” бўлимлари.
Ишнинг мақсади: Бурҳонуддин Махмуд ал-Бухорий ижодий фаолияти ҳамда XI-XIII асрлар Мовароуннахр козилик тизимидаги хужжатларнинг ҳолатини тадқиқ этиш. Шунингдек, манбашунослик нуктаи назаридан қози ҳужжатлари тузилишининг назарий ва амалий асосларини “ал-Муҳит” асари мисолида ўрганиш.
Тадқиқот методлари: Тарихий-таҳлилий ва қиёсий-тахдилий.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Мазкур диссертация Бурҳонуддин Махмуд ал-Бухорийнинг илмий мероси, Оли Моза оиласининг Бухородаги фаолияти хамда “ал-Муҳит” асари мисолида Мовароуннахрда амалда бўлган козилик маҳкамалари ва улар фойдаланган хужжатлар тарихи, уларнинг ёзилиш тартиби бўйича маълумот берувчи илк тадқиқот саналади. Шунингдек, тадқиқотда “ал-Мухит” асарининг ЎзР ФА ШИ қўлёзмалар фонди, ал-Азҳар, Сулаймония кутубхоналарида сақланаётган, ҳали тадкиқ қилинмаган қўлёзма нусхалари хам киёсий таҳлил килинди.
Амалий ахамияти: Тадқикотда Бурҳонуддин Махмуд ал-Бухорийнинг кам ўрганилган асарлари илмий муомалага киритилди. Ўзбекистон тарихида Х1-ХШ асрлардаёқ козилик маҳкамалари орқали ижтимоий
муносабатларнинг ҳуқуқий асослари бўйича бой тажриба тўпланганлиги исботланди. Алломанинг асарларига таяниб, юртимиз тарихига оид янги илмий маълумотлар ва хулосалар берилди.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Мавзуга оид 12 та илмий мақола чоп этилди. Мамлакат микёсида 2 та ва 6 та халқаро илмий конференцияда маъруза билан иштирок этилди. Шунингдек, 2007-2008 ўқув йилида Германиянинг Фрайбург университета шарқшунослик бўлими талабаларига Марказий Осиё халқлари тарихи курсини ўқишда ва ТДШИ, ТИУ талабаларига исломшунослик фанларини ўқитишда диссертация материалларидан фойдаланилди.
Қўлланилиш сохаси: Тадкиқотдан олий ва ўрта махсус таълим муассасаларида “Манбашунослик”, “Исломшунослик”, “Марказий Осиё алломалари”, “Ислом ҳуқуқи тарихи”, каби курсларда ўқув қўлланма ҳамда келгусида ислом тарихи ва ҳукукшунослиги соҳаларида амалга ошириладиган тадқиқотларда манба сифатида фойдаланиш мумкин.

Тадқиқот объектлари: ислом хукукининг вужудга келиши, ривожланиши, манбалари, тармоқлари, ханафий мазхаби хамда унинг рнвожанишида ўрта Осиё фақиҳларининг хизматлари.
Ишиииг максади: ислом хукуки асослари ва фиқхий атамаларни илмий жихатдан ёритиш, Имоми Аъзам Абу ханифанинг шахси хамда шогирдлари хақида муфассал маълумот бериш, мовароуннахрлик фақихлар қолдирган илмий асарлар билан таништириш.
Тадқиқот усули: тарихий, қиёсий-хукукий, тизимли ва мантиқий тахлил методлари, Шарк халқлари маданий-хукукий меросини илмий тадқиқ этишда қўлланиладиган асосий тамойил ва услубларга таяниб иш олиб борилган.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: фиқҳ илмининг шаклланиши ва тараққиёт босқичлари, асосий манбалари ва атамалари биринчи маротаба бирламчи манбалар ва қўлёзма асарлар асосида ўрганилди; суннийлик ва шиалик оқимлари мазхабларининг умумий ва ўзига хос жихатлари очиб берилди; Абу ханифанинг хаёти, устозлари ва замондошлари, фиқхий асарларн ва ханафийликнинг таркалиши тадқиқ этилиб, Бурхониддин Марғннонийнинг «ал-хидоя» асари, унннг хаёти ва ўзига хос услуби илк бор комплекс тарзда тадқиқ этилди; ўрта Осиё фақихлари илк маротаба жуғрофий принцип асосида Марв, Бухоро, Самарқард, Насаф, Фарғона, Хоразм, фақихларига тасниф қилиниб, ўрганилди; мавзуга дахлдор бир катор араб, форс ва турк тилларидаги манба ва адабиётлар ва кўпгина фикхий тушунчалар биринчи маротаба илмий муомалага киритилди;
Амалий ахамияти: Тадқикотдан келажакда фиқх илми бўйича олиб бориладиган илмий тадқиқотларда хам илмий-оммабоп асарлар, ислом хукуки бўйича ўқиладиган маърузалар, ўқув-услубий қўлланма ва дастурлар тайёрлашда хам кенг кўламда фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: тадқиқотнинг асосий қисмлари бўйича бир қанча халқаро анжуманларда маърузалар қилинган. Унинг асосий натижалари муаллифнинг «Ислом ҳуқуқшунослиги, ҳанафий мазҳаби ва ўрта Осиё фақиҳлари» монографиясида, «Марғиноний ва унинг издошлари» рисоласида, Тошкент ислом университета Исломшунослик илмий тадқиқот маркази Фундаментал тадқиқотлар «Усулул-фнкх» ва «Фикх илми ва унинг тараққиётида Мовароуннахр олимларининг тутган ўрни» гурухлари тадқиқотларида ва фиқх бўйича Олий ўқув юртларида муаллиф томонидан ўқиладиган маърузаларда ўз аксини топтан.
қулланиш сохаси: илмий тадкиқотлар, хукуқий амалиёт ва ўқув жараёни; диссертацияда ифодаланган илмий ғоялар ва хулосалардан ислом хуқуқи, қиёсий ҳуқуқшунослик, давлат ва хукук назарияси, ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи, хорижий мамлакатлар давлати ва ҳукуқи тарихи ва бошқа сохаларда олиб бориладиган илмий изланишларда фойдаланиш мумкин.

Тадқиқот объекти: оилавий муносабатлар тизими, исломий ва миллий қадриятларга асосланган оиладаги муносабатлар маданияти, оилада баркамол авлодни тарбиялаш жараёни.
Ишнинг мақсади: ислом илоҳиёти ва амалиётида оилавий муносабатлар маданиятининг генезиси, эволюцияси ҳамда ҳозирги ҳолатини маънавиятни юксалтириш контекстида илмий-фалсафий тахдил этиш оркали оилавий муносабатлар тизимига дунёвий ва диний маданият элементларини сингдириш қонуниятлари ва механизмларини илмий асослашдан иборат.
Тадқиқотнинг усули: диссертацияда илмий билишнинг объективлик, тизимлилик, ворислик, қиёсий тахлил, анализ ва синтез, умумлаштириш, тарихийлик ва мантиқийлик каби методларига таянилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Оила института, оилавий муносабатлар маданияти дин фалсафаси нуктаи назаридан тахлил килинди, оиланинг жамият ва шахе маънавиятини юксалиштиришдаги роли ислом қадриятлари призмаси оркали илмий тадқиқ этилди. Глобаллашув даврининг оилавий муносабатлар тизимига кўрсатаётган таъсири, диний ақидапарастлик, «оммавий маданият» никоби остида кириб келаётган маънавий тахдидлар, ахлоксизлик рецидивлардан оила маънавиятини муҳофаза қилишнинг усул ва воситалари аниқланди.
Амалий ахамияти: «Баркамол авлод Йили» Давлат дастурида белгиланган вазифаларни, хусусан, соглом ва мустахкам оилани карор топтириш жараёнида, маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини оширишда, исломий ва миллий қадриятларни уйгунлаштириш оркали оила маънавиятини юксалтиришда фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Тадқиқот натижаларидан «Маданиятшунослик», «Маънавият асослари», «Оила маънавияти», «Ислом маънавияти» каби фанлар бўйича машғулотлар ўтказиш, ўқув-услубий адабиётлар тайёрлашда фойдаланилди.
Қўлланиш (фойдаланиш) соҳаси: Ўзбекистон Республикаси «Оила» илмий-амалий маркази, «Маҳалла» жамғармаси, Хотин-қизлар қўмитаси, «Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракати вилоят ва шаҳар кенгашлари фаолиятида, таълим ва тарбия муассасаларида қўлланилади.

Тадқиқот объектлари: Ўзбекистонда фаолият юритаётган христиан конфессияларнинг фаолияти тадқиқот объекта қилиб олинди.
Ишнинг мақсади: Диссертациянинг мақсади - Ўзбекистонда шаклланган диний бағрикенглик анъаналари, республикада фаолият кўрсатаётган христиан диний ташкилотларининг ўзига хос хусусиятлари, уларнинг толерантликни мустаҳкамлашдаги ўрнини илмий жиҳатдан тадқик этишдан иборат.
Тадқиқот методлари: тарихий, киёсий-таҳлилий ва мантиқий тахдил.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Диссертацияда христиан конфессиялари тарихи, уларнинг Марказий Осиё ҳудудларига тарқалиши ҳамда баъзи конфессиялар таълимотининг назарий манбалари комплекс тадқик қилинган; бугунги кунда Ўзбекистондаги христиан конфессиялари фаолияти ва уларнинг диний бағрикенглик шаклланишидаги тутган ўрни кўриб чиқилган; турли миссионерликка мансуб оқимлар фаолияти тахдил қилинган; айрим оқимларнинг жамият тинч тараккиётига тахдиди даражаси очиб берилган, уларнинг бу борадаги хатти-харакатларининг олдини олиш йўллари ва услублари кўрсатиб ўтилган.
Амалий ахамияти: диссертациянинг илмий-назарий хулосаларидан диншунослик, жахон динлари тарихи, яхудийлик ва христианлик динлари манбалари, миссионерликни олдини олишга қаратилган чора-тадбирлар билан боғлиқ фанларни ўқитишда кенг фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: тадкикот натижалари мавзуга оид республика миқёсидаги илмий анжуманларда ёритилди, илмий журналларда 5та илмий мақола чоп этилди, «Жахон динлари тарихи», «Яхудийлик ва христианлик динлари манбалари» махсус курси яратилди.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: диншунослик, христиан конфессиялари тарихи, Ўзбекистонда диний бағрикенгликни мустаҳкамлашга доир тадкикотларда ва маънавий-маърифий ишларда. Шунингдек, диссертация материалларини олий таълим муассасалари ўкув дастурларига ҳам киритиш мумкин.

Тадқиқот объекта: ўлим ва барҳаётликни инсоннинг табиий ва ижтимоий ҳолати эканлиги.
Ишнинг мақсади: ўлим ва барҳаётликнинг моҳияти, намоён бўлиш хусусиятлари тўғрисидаги илмий ва диний ғояларни ижтимоий-фалсафий таҳлил қилишдан иборат.
Тадқиқот методлари: илмий билишнинг объективлик, тарихийлик ва мантикийлик тамойилларига ҳамда анализ ва синтез, умумлаштириш, аналогия, диалектика каби методларига таянилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгнлнги: диссертацияда: а) “танатология”, “ўлим” ва “барҳаётлик” тушунчаларининг моҳияти, уларнинг умумий ва хусусий жиҳатлари асосланган; б) ўлим ва бархаётлик тўғрисидаги қарашлар эволюцияси таснифланган; в) ўлим ва барҳаётликнинг диний таълимотлардаги инъикоси тадқиқ этилган; г) инсоннинг маънавий-руҳий фаолиятида ўлим ва барҳаётликка бўлган муносабатлар муносабатлар таҳлил қилинган; д) Ўзбекистонда ўлим ва бархаётликнинг шахс маънавий-ахлоқий камолотидаги аҳамияти асосланган. Танатос яъни ўлим организм ҳаёт фаолиятининг мукаррар тўхташидан далолат эканлиги, суицид ўлим ҳар бир инсон учун фожеа эканлиги, шу боис инсон умрнинг энг олий неъмат эканлигини доимо тушиниш лозимлиги очиб берилган.
Амалий аҳамияти: диссертациядаги хулоса, таклиф ва тавсиялардан ўрта махсус ва олий таълим тизимида таълим олувчи ёшларда ҳаёт маъносини тушуниш, умр мазмунини бойитиш билан боғлиқ амалий этикани такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин. Диссертациянинг илмий хулосаларидан танатология, ўлим, барҳаётлик муаммолари бўйича изланишлар олиб бораётган ёш мутахассислар дастлабки илмий тадқиқот маҳсули сифатида фойдаланишлари мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Диссертациянинг асосий мазмуни ЎзМУ Фалсафа факультетида “Фаннинг фалсафий масалалари”, Узбекистан давлат жисмоний тарбия институтида “Фалсафа” ва “Этика” фанлари бўйича олиб борилган амалий машғулотларда, шунингдек, тадқикот ишидан олинган хулосалар муаллифнинг республика ва халқаро миқёсда ўтказилган конференцияларидаги маърузаларида ўз ифодасини топди.
Қўлланиш сохаси: диссертация натижаларидан тафалогия, тафагенез, нейрология, патаногенез каби фанларнинг фалсафий масалаларини ўрганишда, “Ижтимоий фалсафа” фанида шунингдек, мавзуга оид илмий тадқиқотларда фойдаланиш мумкин.

Тадқиқот объектлари: мазҳаблар ва диний мутаассиб фирқалар, халқаро экстремисток ва террорчи ташкилотлар.
Ишнинг мақсади: диний мутаассибликнинг тарихий илдизлари, замонавий кўринишлари ва унга қарши курашнинг маърифий асосларини тадқиқ этишдан иборат.
Тадқиқот методлари. Умуминсоний ва миллий кадриятларни уйғунлаштирган мустақиллик ғоялари методологик асос қилиб олинган. Диссертация ишида цивилизацион услуб, умумлаштириш, статистик, тарихий-қиёсий, диншуносликка хос бошқа услублардан ҳам кенг фойдаланилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Диний мутаассибликнинг тарихий илдизлари, турли фирка ва окимларнинг гоя ва фаолият услублари атрофлича тахдил этилди. Ахли сунна ақидавий қарашлари асосида уларга берилган раддиялар ўрганилиб, замонавий мутаассиб гурухларни шаклланиши, тарқалиши, уларнинг жамият барқарорлигига хавфи ҳамда унга карши курашнинг маърифий асослари кўрсатиб берилди.
Амалий ахамияти: тадқиқотда диний ақидапарастликнинг пайдо бўлиши, унинг гоявий-тарихий илдизлари, улар фаолиятидаги услуб ва воситалар тадкики унга карши курашда аник самарали натижа берувчи усулларни ишлаб чиқишга хизмат килади.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтнсодий самарадорлиги: мавзуга дойр 15 та мақола, 2 та ўкув-кўлланма, 4 та рисола, «ZiyoNET» интернет-порталида 1 та мақола чоп этилди.
Қўлланиш (фойдаланиш) соҳаси: тадқиқот натижаларидан унга карши курашда аник самарали натижа берувчи усулларни ишлаб чиқиш билан бирга, кенг жамоатчилик, хусусан хукукни мухофаза килувчи идоралар ходимларига хизматда фойдаланиш учун амалий кўлланма сифатида истеъфода этиш мумкин. Шу билан бирга, «Диншунослик», «Исломшунослик», «Ислом тарихи ва манбашунослиги», «Диний экстремизм ва терроризмга карши курашнинг маънавий асослари» фанлари бўйича дарслик, ўқув кўлланма ҳамда махсус курсларда хам фойдаланиш мумкин.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда XXI асрнинг дастлабки йилларидан бошлаб, мусулмон мамлакатларидаги ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёт, исломнинг ўрни, ислом ва сиёсат, ислом ва демократия каби масалаларнинг чукур ўрганилиши долзарб муаммолар қаторига чикди. Ислом дини дунёдаги миллионлаб кишилар хаётининг турли соҳаларига ўз таъсирини кўрсатмокда. Шунинг учун ислом динининг мусулмон мамлакатлари тарихидаги ўрни ва роли, эътиқод ва хукукнинг сиёсий тизимларнинг шаклланишига таъсири илмий ва амалий нуқтаи назардан катта аҳамият касб этмоқда.
Ўзбекистонда яшовчи маҳаллий аҳоли асрлар давомида эътиқод қилиб келган ислом динининг мазмун-моҳиятини тўғри талқин қилиш, уни жамоатчиликка эзгулик, мехр-мухаббатга чорловчи восита сифатида етказиш хозирги кундаги энг долзарб масалалардан ҳисобланади, чунки “...дин, шу жумладан ислом дини хам минг йиллар давомида баркарор мавжуд бўлиб келганлигининг ўзиёқ у инсон табиатида чукур илдиз отганлигидан, унинг ўзига хос бўлган бир канча вазифаларни адо этишидан далолат беради. Энг аввало, жамият, гуруҳ, алоҳида шахе маънавий ҳаётининг муайян соҳаси бўлган дин умуминсоний ахлок меъёрларини ўзига сингдириб олган, уларни жонлантирган, хамма учун мажбурий хулк-атвор коидаларига айлантирган”.
Дунёда бўлаётган ўзгаришлар, турли ирқий, миллий ва диний асосдаги ихтилофлар ҳамда келишмовчиликлар содир бўлаётган бир пайтда дин асослари, хусусан, исломшунослик соҳасини хам чукур ўрганиш, бу йўналишда олиб борилаётган тадқикотларга янгича назар билан карашни талаб этади. “Ақида”2 ва “усулу-д-дин”3 каби ислом эътиқоди билимлари диний қараш ҳамда аждодларнинг маънавий меросини тўлдирувчи мухим манбалар қаторига киради. Ушбу йўналиш шу соҳада илмий фаолият олиб борган кўплаб мутафаккирларнинг улкан мероси асосида шаклланган. Асрлар давомида дунёнинг машҳур диний билим юртларида ўкув қўлланма сифатида ўкитиб келинаётган Абу Жаъфар Ахмад ибн Мухаммад Таҳовийнинг (239/853-321/933) “Ақида” асарини юкоридаги манбалар сирасига киритиш мумкин. Ҳанафий эътиқодига оид қарашлар ҳакида маълумот берувчи ушбу асар нафақат Ўзбекистон, балки кўшни мамлакатлар (МДҲ) диний билим юртларида ҳам ақидага оид муҳим манба ҳисобланади. Абу Мансур Мотуридийнинг (256/870-332/944) “Китабу-т-тавҳид”4, сомонийлар амири Исмоил ибн Аҳмаднинг (284/897-294/907 йиллар) буйруғи билан ёзилган Ҳаким Самарқандий (ваф.341/953)нинг “Саводу-л-Аъзам”5 каби асарлари ҳам “усулу-д-дин” масалаларига бағишланган. Имон-эътиқод тушунчаларига асл манбалар асосида таъриф бериш зарурати туғилган глобаллашув даврида ақидага оид юқоридаги асарлар муҳим мафкуравий курол бўлиб хизмат килиши шубҳасиз.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги ПҚ-2995-сон “Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб килиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисидаги” Қарори, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги фармони ҳамда мавзуга оид бошка норматив-ҳуқукий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация самарали хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Абу Жаъфар Таҳовийнинг ҳаёти ва илмий мероси, шунингдек олимнинг “Ақида” асарини исломшунослик, манбашунослик нуктаи назаридан илмий истифодага киритиш.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйдагилардан иборат:
ҳанафийликнинг мўътадил таълимот сифатида диний бағрикенглик ва мутаассибликдан холи тамойиллари таъсирида Абу Жаъфар Таҳовийнинг шофиийликдан ҳанафийлик мазҳабига ўтиш сабаблари очиб берилган;
Абу Жаъфар Таҳовий ва Абу Мансур Мотуридийларнинг ҳанафийлик эътиқодига оид масалаларни баён қилишдаги ўзига хос қарашлари қиёсий асосда очиб берилган;
Таховий “Ақида” асари қўлёзма нусхаларининг кодикологик таҳлили натижасида XV асрда эски ўзбек тилига таржима килинган манбаси илк бор аниқланган;
“аҳли сунна вал жамоа” вакиллари орасида имоннинг шартлари борасидаги баҳслар “Ақида” асарига ёзилган шархлар орқали “лафзий” эканлиги исботланган;
Хулоса
Тадқиқот манбаи сифатида олинган Абу Жаъфар Таҳовийнинг “Ақида” асари Абу Ҳанифа асос солган ҳамда унинг шогирдлари Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Шайбоний каби фақиҳлар томонидан шакллантирилган ҳанафий ақидаси таълимотини ўрганишда муҳим манбалардан бири ҳисобланади.“Ақида” асари ўз даврида мубтадиъ оқимларга қарши курашда энг машҳур рисолалардан бири ҳисобланган ва ҳозирги кунда ҳам шундай бўлиб келмокда. Танланган мавзунинг амалий аҳамияти ва долзарблигидан келиб чикиб қуйидаги хулосаларга келинди:
1.Абу Жаъфар Таҳовий истиқомат қилган муҳити, оила аъзоларининг илм аҳлидан бўлгани ҳамда бир қанча йирик ҳанафий қозилар қўл остида ишлаб улардан дарс олгани, Ашъарий ва Мотуридий каби замондошлари бўлишига қарамасдан, ҳанафий муҳитида ўзининг мавқеига эга бўлганига замин яратган. Таҳовий асарлари сонининг кўплиги ва уларга нуфузли диний билимгоҳларнинг эътибор қаратиши сабабларидан бири сифатида олимнинг яшаган асри фиқҳ илми ривожланган ва ҳадис илмининг олтин даври эканлигини таъкидлаш мумкин.
3. Абу Жаъфар Таҳовий “Ақида” асарининг жами 9 та машхур мўътабар қўлёзмаси бўлиб, улар Туркиянинг “Сулаймония” (инв.№№ 02792, 00574), “Боязид” (инв.№№ 007955, 003099, 002140), Мисрнинг “Ал-азҳар” (инв.№№ 5512, 28596, 2009, 46128) кутубхоналарида сақланади. Мазкур қўлёзма нусхаларининг кодикологик таҳлили натижасида “Ақида” асарининг XV асрга оид зеки ўзбек тилидаги тражимаси аниқланди. Диссертацияда, ушбу қўлёзма нусхаларининг қиёсий таҳлили оркали асар матни, айрим жузъий тафовутларини эътиборга олмаганда, деярли ўзгармагани маълум бўлди.
4. Ҳанафий олимлари наздида ислом эътиқодига бағишлаб ёзилган асарлар орасида Таҳовийнинг “Ақида” асари Абу Ҳанифага нисбат берилган “Фиқҳу-л-акбар” китобидаги мавзуларнинг тузилиши ва унда ёритилган масалаларнинг ўхшашлиги бўйича энг яқин асар ҳисобланади. Бу фикрларнинг тасдиғини тадкиқотда ҳанафийлик мактабининг эътиқодий таълимотида Таҳовий қарашларининг тутган ўрнига баҳо беришда яна бир машҳур мовароуннаҳрлик ҳанафий олими Мотуридийнинг карашлари билан қиёсий солиштирганда кўриш мумкин.
5. Таҳовийнинг “Ақида” асарининг машҳурлиги исломдаги турли оқим, гурух ва мазҳаб вакиллари томонидан шарҳлар ёзилишига сабаб бўлди. Илк шарҳлар ҳанафий олимлар томонидан ёзилган бўлса ҳам, хозирги кунга келиб унга аҳли суннанинг бошка мазҳаб вакиллари томонидан ҳам шарҳлар ёзилди. Тадқикотда ўрта аср ва ҳозирги кунда ёзилган шарҳларнинг машҳурлари ҳамда уларнинг муаллифлари ҳақида маълумот берилиб, ҳар икки давр уламоларининг қарашларини Садриддин Абу-л-Изз Ҳанафий таълиф этган шарҳ боғловчи восита ролини ўйнаганлигини кўриш мумкин.
6. Таҳовий асаридаги “аҳли сунна вал жамоа” вакиллари мунозара қиладиган мавзу - шубҳасиз имон шартлари ҳақида билдирилган фикрлар бўлиб, бу борада исломдаги мубтадиъ оким вакиллари карашлари ҳам “Ақида” асарига ёзилган шарҳларда батафсил ёритилиб раддиялар берилган. Тадкиқотда исломда фирқаланиш пайдо бўлган даврдан бошлаб хозирги кунга қадар давом этиб келаётган имон борасида кўтарилган ихтилофларнинг кисман таърифи орқали асарнинг бугунги кундаги мафкуравий аҳамиятини ҳам кўрсатиб турибди.
7. “Ақида” асари “радд” усулида ёзилган акидага оид китоблар қаторига киритилмасада, унда исломдаги мубтадиъ оқим вакиллари қарашларига бўлган раддиялар сезилиб туради. Боз устига, Таҳовий ўз рисоласида “...турли ҳавою нафслар, парча-парча қилиб юборадиган фикрлар ва мушаббиҳа, муътазила, жаҳмий, жабарий, қадарий каби суннат ва жамоатга мухолиф бўлган ва залолат устида ахдлашган бузук мазҳаблар каби фирқалардан сақлашини сўраймиз”, деб келтирган жумлалари асарнинг раддия услубига яқин эканига далил бўлади.
8. Таҳовийнинг “Ақида” асарида келган бир қанча тушунчалар борки, улар Али ибн Абу Толиб давридан долзарблигини бошлаган бўлса, Абу Ҳанифа биринчилардан бу мавзуларни ўз акидага оид китобида акс эттирган бўлиб, бугунги кунга келиб ҳануз аҳамиятини саклаб колмоқда. Бу тушунчаларнинг анъанавий ислом эътиқодига хос бўлмаган талкинини ислом тарихида мубтадиъ оқимлар бошлаб берганлар. Ҳозирги кунга келиб ушбу тушунчалар мубтадиъ оқимларнинг янги вужудга келган мутаассиб давомчилари томонидан ахли сунна вакиллари қарашларига зид бўлган холда инсонларга нисбатан асоссиз равишда қўлланилиш ҳолатларини кузатиш мумкин. Тадқиқоқтда шундай тушунчалардан, “муртакибу-л-кабир” (катта гуноҳ), “такфир” (кофирга чиқариш), “хуруж” (раҳбарга қарши чиқиш) каби тушунчаларнинг асл мазмуни баён қилинди. Жумладан, тадқиқотда бир-бирини маънан тўлдирувчи “муртакибу-л-кабир”, “такфир” “хуруж” (раҳбарга карши чиқишҳаракати) тушунчаларининг нотўғри кўлланилиши натижасида мусулмонларни куфрда айблаб, бошқа дин вакиллари конларининг ноўрин тўкилишига олиб келиш сабаблари кўрсатилди. Юкоридаги ақидага оид нозик ибораларнинг асл мазмунини тушунишда “Ақида” асарига ёзилган шарҳларнинг ахамияти катта.