364
5.
Shoxiddinova М.N., Tojeyev B.B., Tojiyeva M.B. Search and isolation of
endophytic bacteria from medicinal plants and determination of their morphological
and cultural properties // Eurasian Journal of Research, Development and Innovation,
2021, 3, P. 23-25. (Impact Factor – 7.892).
DORIVOR SARSABIL (ASPARAGUS OFFICINALIS L.) O‘SIMLIGINI
SHIFOBAXSH XUSUSIYATLARI VA YETISHTIRISH
TEXNOLOGIYALARI
(PhD), dots. Mustafakulov Muhammadjon Abduvaliyevich,
Mamatkulova Iroda Ergashovna,
Aliqulov Sardor Mamatqul o’g’li,
Anvarov Boburjon Bahodir o‘g‘li,
Oʻzbekiston Milliy Universiteti Jizzax filiali
Annotatsiya.
Ushbu maqolada sarsabil (sparja) o‘simligining kelib chiqishi va
tarqalishi hamda foydalanilishi haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
sparja (sarsabil), sabzavot, lolaguldoshlar, kaltabarg, ko‘p yillik
sarsabil novdalari, hosildorlik.
Dorivor sarsabil (Asparagus offcinalis L.) –lolaguldoshlar oilasiga mansub
sabzavot va manzarali dorivor o‘simlikdir [1, 2]. Uning Yevropa, Osiyo va Afrikada
150 turi bor. Oʻzbekistonda 2 turi yovvoyi holda uchraydi. Kaltabarg sarsabil
(A.Brachyphyllus Turez.), persid sarsabil (A. Persicus Baker.) koʻp yillik, chirmashib
oʻsadigan oʻt. Ikkala turi ham boshqa belgilari bilan bir-biriga oʻxshash, boʻyi 50-150
sm. Barglari mayda, barg qoʻltigʻida ninasimon koʻrinishda. Shakli oʻzgargan
shoxchalar –kladodiylar hosil qiladi. Mevasi rezavor, rangi qizil. May oyida gullab,
iyunda meva beradi. Toʻqaylarda oʻsadi [3, 4]. Kimyoviy tarkibi. Tarkibida 2% oqsil,
2,4% uglevodlar (klechatkadan tashqari), vitaminlar B, B2, PP, provitamin A mavjud.
Sarsabil vitamin va minerallarga boy, ko‘p miqdorda foliy kislotasiga ega. Sarsabildan
asparagin olinadi. Hosildorligi 30–35 s/ga. Sarsabil ekilgan maydonlardan 10–15 yil
hosil olinadi. Sarsabil asparagus nomi bilan manzarali oʻsimlik sifatida ham oʻstiriladi
[5]. Ayniqsa u bog‘da yetishtirilganda uning poyalarining balandligi bir metrdan
oshadi. Gullari mayda, qoʻngʻiroqsimon, yashil-sariq, mevasi sharsimon qizil
rezavordir. Dorivor xomashyo ildiz va yosh kurtaklar, mevalardir. Ildiz va ildizlarda
asparagin va saponin, kurtaklarda –asparagin, karotin va B, C vitaminlari, yog‘lar va
shakar mevalarda uchraydi. Eng qizig‘i, ko‘p mamlakatlarda sarsabil dorivor
o‘simliklar sirasiga kiradi. U arterial qon bosimini pasaytirib, yurak qisqaruvi ritmini
sekinlashtiradi, periferik tomirlarni kengaytiradi va charchoqni oladi. Qolaversa,
sarsabil organizmdan zararli moddalarni chiqarib tashlashga yordamlashadi, shuning
uchun u buyrak, yurak, bod, podagra va boshqa kasalliklarda tavsiya qilinadi. U
immunitetni mustahkamlash va ko‘rish qobiliyatini yaxshilashga xizmat qiladi.
Sarsabil qadimgi Misrda xudolar ozuqasi, deb hisoblangan bo‘lsa, Fransiyada
“sabzavotlar qiroli” deb atalgan. Uni iste’mol qilish borasida Germaniya yetakchi
365
hisoblanadi. Darvoqe, bu yerda oq sarsabilni iste’mol qilishni afzal ko‘rishadi, boshqa
ko‘p mamlakatlarda esa asosan, sarsabilning yashil, shuningdek, kam uchraydigan
binafsharang navi ommalashgan. Sarsabil (sparja) foydali va juda xushta’m mahsulot
hisoblanadi. Ushbu sabzavotdan taom tayyorlash bo‘yicha ko‘plab reseptlarni topish
mumkin, yangi sarsabil (sparja) novdalari uchini xomligicha iste’mol qilsa bo‘ladi.
Sarsabil (sparja)dan tayyorlangan taomlar o‘ta tansiq sanaladi. Sarsabilni, shuningdek,
asosiy taom sifatida ham tanovul qilish mumkin.
Dorivorlik xususiyati. O‘simlik yallig‘anishga qarshi,og‘riq qoldiruvchi, qonni
tozalovchi va tinchlantiruvchi ta’sirga ega.Ildiz qaynatmasi revmatizm, bo‘g‘im
ogrig‘i, teri kasalliklari (toshmalar),siydik pufagi va siydik yo‘llarining yallig‘lanishi,
siyish qiyinligi, buyrak kasalliklari, tinchlantiruvchi vosita sifatida–epilepsiya yurak
urishi uchun ishlatiladi. Sarsabildan tayyorlangan preparatlar qon tomirlarini
kengaytiruvchi ta’sirga ega. U yuqori qon bosimi uchun va yurak qisqarishini
kuchaytiruvchi vosita sifatida ishlatiladi [6]. Sarsabilning yashil qismlari ginekologik
qon ketish, nevrasteniya va o‘pka tuberkulozi uchun gemostatik vosita sifatida
ishlatiladi. Sarsabildan tayyorlangan preparatlar nefrolitiaz, sistit, prostatit, oshqozon
kasalliklari, siydik pufagidagi toshlar uchun ishlatiladi. Sarsabil preparatlari
antiaterosklerotik ta’sirga ega, metabolizmga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, xloridlar,
fosfatlar, siydik kislotasi va karbamidning tanadan chiqarilishiga yordam beradi.
Sarsabil uzoq vaqtdan beri diabet uchun parhez ovqatlanishda ishlatilgan. Bolgariyada
Sarsabil jigar serrozi, prostata adenomasini davolashda va laktojenik vosita sifatida
ishlatiladi. Sarsabil mevasi dizenteriya uchun ishlatiladi [7]. Sarsabilni qabul qilish qon
bosimini pasaytiradi, yurak mushaklarining qisqarishini oshiradi, yurak tezligini
sekinlashtiradi, periferik tomirlarni kengaytiradi va ekstrakti qon bosimining uzoqroq
pasayishini ta’minlab beradi, hech qanday nojo‘ya ta’sirlar kuzatilmaydi.
Qushqo‘nmas qaynatmalari buyraklar va siydik pufagi kasalliklarida foydalanish
uchun tavsiya etiladi.
O‘stirish texnologiyasi. 1. Ekish. O‘rug‘larni ko‘chat yetishtirish uchun ekishni
aprel oyining o‘rtalaridan boshlaydi. Tayyor ko‘chatlarni iyun oylarining birinchi
kunlaridan ochiq maydonga ko‘chirib ekadi. 2. Yorug‘lik. O‘sish joyi yorug‘, quyosh
nurlari tushib turadigan, ochiq dala bo‘lishi kerak. 3. Grunt. Tuprog‘i qo‘moqli,
oziqaga boy va unumli bo‘lishi kerak. 4. Sug‘orish. Sarsabil ekilganidan so‘ng birinchi
10 kunligida suv mo‘l va tez-tez berilishi shart. Yoz jazirama kelsa har kuni so‘g‘orish
lozim, chunki tuproq nam bo‘lib turishi kerak. 5. O‘g‘itlash. Ko‘chatlar ochiq
maydonga ekilganidan so‘ng, 7-10 kundan keyin go‘ngli atala eritmasi bilan
oziqlantiriladi, 20 kundan keyin yana parranda axlati (1:10) nisbatda, sovuqlar
tushishidan oldin esa – to‘liq mineral o‘g‘itlar bilan oziqlantiriladi. 6. Ko‘paytirilishi.
Generativ (urug‘idan). 7. Zararkunandalari. Sarsabil pashshasi, barg ko‘ng‘izi, shiralar,
qalqondorlar, oranjereya tripslari. 8. Kasalliklari. Ildiz va ko‘l chirishlari, zang
kasalliklari, fomoz, serkosporoz.
Sarsabilning urug‘idan ko‘paytirilishi. Sarsabilni urug‘idan ko‘paytirmoqchi
bo‘lganimizda uning ko‘chatlarining unib chiqishini o‘zoq vaqt kushimizga to‘g‘ri
keladi. Shuning uchun xam bu madaniy o‘simlikni ko‘chatlardan ko‘paytirish tavsiya
etiladi. Urug‘larga ekish oldi ishlov berilishi kerak, aynan ekish vaqti oldida. Buning
uchun 3-4 kun iliq suvda urug‘larni ivitib olamiz, suvini kuniga 2 marotaba almashtirib
366
turish kerak. Shishib qolgan ekiladigan urug‘lar namlangan mato ustiga yoyib qo‘yiladi
va ularning nishi paydo bo‘lguncha saqlanadi. Nishlari 0,1-0,3 sm ga yetganida
urug‘lar ekiladi. Bunda yaщik yoki 100-200 ml hajmli mayda tuvakchalarga ekiladi.
Har kuni suvni qo‘yib turish lozim. Parvarish ishlari to‘g‘ri olib borilsa, birinchi
ko‘chatchalar 1-1,5 xaftada ko‘rinib chiqadilar. Birinchi nixollar paydo bo‘lganidan
ularning ustidan yuqa qavatda torf sepilib qo‘yiladi. Yarim oydan so‘ng ko‘chatlarni
oziqlantirishimiz kerak bo‘ladi. Buning uchun kompleks mineral o‘g‘itlarning ko‘chsiz
eritmasidan foydalanishimiz mumkin bo‘ladi. Sarsabil ko‘chatlari bitta umumiy
yaщikka ekilgan bo‘lsa, ularni pikirovka qilish kerak bo‘ladi. Ko‘chatlarning bo‘yi 15
sm yetkanida, ularni hajmi kattaroq idishlarga kuchirib olishimiz kerak bo‘ladi, bunda
oraliq masofasi 10 sm bo‘lishi kerak. Ekish oldi ildizlarni kaltalashtiramiz. Pikirovka
o‘tkazilganidan bir necha kundan keyin sarsabilni (sparja) oziqlantirish kerak bo‘ladi.
Yana 7 kundan keyin butalarni chiniqtirishni boshlaymiz va o‘simligimiz kecha-
kunduz ko‘chada turishga moslashganidan keyin uni ochiq maydonga o‘tkazishimiz
mumkin bo‘ladi.
Xulosa:
Mamlakatimiz hududida ushbu o’simlikning madaniy turlarini
yetishtirish texnologiyalarini ishlab chiqish, foydali sabzavotlar qatorini boyitish va B9
vitamini ya’ni ko‘p miqdorda foliy kislotasi olish imkoniyatini beradi. Biz usbu kislota
yordamida turli xildagi genetik kasalliklarni oldini olishimiz va davolashimiz mumkin.
Xususan bu kislota yadroda DNK sinteziga yordam beradi. Bu esa farzandsizlik, ona
sutining kamayib ketishi va bir qancha kasalliklarga yechim bo’ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Gubanov, I. A. va boshqalar 342. Qushqo‘nmas officinalis L.–Officinalis
qushqo‘nmas // Markaziy Rossiya o‘simliklari uchun tasvirlangan qo‘llanma.
2.
Dudchenko L. G., Kozyakov A. S., Krivenko V. V. Achchiq aromatik va
achchiq ta’mli o‘simliklar: Qo‘llanma / Ed. ed. K. M. Sytnik. K.: Ilmiy fikr. 1989. 304
b.
3.
Alekseychik N.I., Sanko V.A. Спаржа лекарственная. Дарм лесов, полей,
лугов. Култура и спорт.–1994.–S.230-233.
4.
Raupkin A. Спаржа–подспоре для далновидного фермера. Белорус.
селхозво, 2017.–№2. –2017.–S.74-76.
5.
Safonov N.N. Спаржа аптечная, спаржа обикновенная. Домашняя
энциклопедия полезнтих растений. MTOO, Transport.–1995.–S.136-137.
6.
Ishankhodjaev T. et al. Study on Effects of Liposomal Quercetin on
Biochemical Parameters of the Nigrostriatal System of Rats with Experimentally
Induced Neurodegenerative Disease //Annals of the Romanian Society for Cell
Biology. – 2021. – С. 6128-6143.
7.
Mukhammadjon M. et al. The effect of ngf on indicators of the antioxidant
system in rat brain tissue //Universum: химия и биология. – 2021. – №. 9 (87). – С.
82-86.
8.
Saatov T. et al. Antioxidant and hypoglycemic effects of gossitan
//Endocrine Abstracts. – Bioscientifica, 2019. – Т. 63.
367
9.
Saatov T. et al. Study on hypoglycemic effect of polyphenolic compounds
isolated from the Euphorbia L. plants growing in uzbekistan //Endocrine Abstracts. –
Bioscientifica, 2020. – Т. 70.
10.
Saatov T. et al. Correction of oxidative stress in experimental diabetes
mellitus by means of natural antioxidants //Endocrine Abstracts. – Bioscientifica, 2021.
– Т. 73.
11.
Irgasheva S. et al. Study on compositions of lipids in tissues of rats with
alimentary obesity //Endocrine Abstracts. – Bioscientifica, 2019. – Т. 63.
12.
Mamadalieva N. I., Mustafakulov M. A., Saatov T. S. The effect of nerve
growth factor on indicators of the antioxidant system in rat brain tissue //eurasian union
of scientists. series: medical, biological and chemical sciences Учредители: ООО"
Логика+". – 2021. – №. 11. – С. 36-40.
13.
Saatov T. et al. Study on antioxidant and hypoglycemic effects of natural
polyphenols in the experimental diabetes model //Endocrine Abstracts. –
Bioscientifica, 2018. – Т. 56.
14.
Mustafakulov M. et al. Determination of antioxidant properties of l-cysteine
in the liver of alloxan diabetes model rats //International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research. – 2023. – №. Special Issue. – С. 47-54.
15.
Мамадалиева Н. И., Мустафакулов М. А., Саатов Т. С. Влияние фактора
нервного роста на показатели антиоксидантной системы в тканях мозга крысы
//Environmental Science. – 2021. – Т. 723. – С. 022021.
QANDLI DIABETNI DAVOLASHDA PROBIOTIKLARNING AHAMIYATI
b.f.d., prof. Murodova Sayyora Sobirovna
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Hamroyeva Firangiz Nemat qizi
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada
qandli diabet bilan og‘rigan bemorlarni
prabiotiklar faoliyati orqali organizmdagi qand miqdorini pasaytirish haqida
ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
Diabet, β–hujayralar, probiotik, shtamm, insulin.
Zamonaviy dunyoda qandli diabet organizmdagi metabolik jarayonlarning
borishini buzadigan va surunkali va o'limga moyil bo'lgan kasalliklar orasida asosiy
o'rinlardan birini egallaydi. Ushbu kasallikning etiopatogenetik xususiyatlarining
xilma-xilligi tufayli diabetes mellitusning bir necha turlari ajratiladi. Dunyo
aholisining 7-10 foizi qandli diabetga chalingan va kasallanish darajasi yildan yilga
ortib bormoqda. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti ma'lumotlariga ko'ra, 2016 yil
noyabr holatiga ko'ra, dunyo bo'ylab 422 million kishi qandli diabetdan aziyat chekkan,
1980 yilda bu kasallik bilan kasallanganlar soni 108 million kishini tashkil etgan. [1.2]
Gan Vang tadqiqotlarga ko‘ra dunyo bo'ylab diabetning tarqalishi ortib
bormoqda.Sut kislotasi bakteriyalari diabetdan xalos bo'lishda samarali ekanligi
