“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
256
ти, как показано в исследованиях World Bank [7], население склонно
избегать долгосрочных инвестиций, что сдерживает экономический рост.
Совершенствование привычек инвестирования и сбережений играет
ключевую роль в стимулировании экономического роста. Как показывают
исследования, высокий уровень сбережений создает базу для внутренних
инвестиций, что способствует развитию инфраструктуры, инноваций и
созданию рабочих мест. Однако для эффективного использования этих
средств необходимы подходящие институциональные условия и
финансовая грамотность населения. Государственные
программы,
направленные на повышение финансовой грамотности и создание
стимулов для долгосрочных сбережений, могут стать важным
инструментом для укрепления экономического роста. Таким образом,
комплексный подход к улучшению финансового поведения населения
и
поддержка со стороны государства могут привести к долгосрочному
увеличению национального богатства и устойчивому экономическому
развитию.
Список литературы
1.
Harrod, R. F., "An Essay in Dynamic Theory," Economic Journal, vol. 49, no. 193, 1939,
pp. 14-33.
2.
Solow, R. M., "A Contribution to the Theory of Economic Growth," Quarterly Journal of
Economics, vol. 70, no. 1, 1956, pp. 65-94.
3.
Lo, S., & Sinytsky, Y., "Savings and Economic Growth in China: Evidence from the National
Accounts," Journal of Asian Economics, vol. 45, 2016, pp. 1-14.
4.
Horioka, C. Y., "Are the Japanese Saving Too Much?," International Economic Review, vol.
31, no. 1, 1990, pp. 1-31.
5.
Acemoglu, D., & Robinson, J. A., Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and
Poverty, Crown Business, 2012.
6.
Lusardi, A., & Mitchell, O. S., "The Economic Importance of Financial Literacy: Theory
and Evidence," Journal of Economic Literature, vol. 52, no. 1, 2014, pp. 5-44.
7.
World Bank, Enhancing Financial Capability and Inclusion in Developing Countries,
World Bank, 2013.
FOYDA SOLIG'INI ANIQLASHGA XARAJATLARNI TASNIFLASH USULLARI
Abdullayeva (Boysunova) Durdona Choriyevna
O'zbekiston Respublikasi Bank Moliya Akademiyasi,
Soliqlar va soliqqa tortish yo’nalishi magistranti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada f
oyda solig‘ini aniqlashda xarajatlarni to‘g‘ri tasniflash
usullarining ahamiyati va ular orqali soliqqa tortish jarayonining samaradorligini oshirish
yo‘llari tahlil qilinadi. Tadqiqotda xarajatlarni iqtisodiy mazmuni, qo‘shilgan qiymatga nisbatan
va davri
ylik bo‘yicha tasniflash usullari ko‘rib chiqilgan. Natijalar shuni ko‘rsatadiki,
xarajatlarni aniq tasniflash soliqqa tortiladigan bazani to‘g‘ri aniqlashda hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Bu usullar korxonalarning moliyaviy natijalarini yaxshilash va soliqqa
oid xatoliklarni
kamaytirishga yordam beradi.
Kalit soʼzla
r:
f
oyda solig‘i, xarajatlarni tasniflash, soliqqa tortiladigan foyda, iqtisodiy
mazmun, bevosita xarajatlar, bilvosita xarajatlar, davriy xarajatlar, moliyaviy hisobotlar, soliq
riski.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
257
Foyda solig‘ini aniqlash jarayoni korxonaning moliyaviy holatini to‘g‘
ri
baholash va soliqqa tortiladigan bazani aniq belgilash uchun muhimdir. Bu
jarayonning to‘g‘ri amalga oshirilishi uchun xarajatlarni tasniflashning samarali
usullaridan foydalanish zarur. Xarajatl
arning to‘g‘ri tasniflanishi nafaqat soliqqa
tortiladigan foydani aniq hisoblashda, balki korxonaning moliyaviy holatini
yanada shaffof ko‘rsatishda ham yordam beradi. Iqtisodiy mazmun, bilvosita va
bevosita xarajatlar, davriylik kabi tasniflash usullari soliqqa tortish
mexanizmining asosiy elementlarini tashkil qiladi.
Soliq tushunchasi iqtisodiy kategoriya sifatida davlatning paydo bo‘lishi va
faoliyatining davomiyligi bilan bevosita bog‘liqdir. Shu o‘rinda soliq kategoriyasi
davlatni iqtisodiy siyosati orqali iqtisodiy voqelik sifatida yuzaga chiqishini
ta’kidl
ash lozim. Soliq tushunchasi tor
ma’noda
davlat ixtiyoriga soliq
to‘lovchilardan
majburiy tartibda undiriladigan pul tushumlarini ifodalaydi.
O‘zbekistonda ham soliq tizimi va moliyaviy boshqaruvdagi o‘zgarishlar
korxonalarni soliqqa oid
majburiyatlarini to‘g‘ri va samarali bajarishga undaydi.
Shu sababli, korxonalar uchun foyda solig‘ini aniqlashda xarajatlarni to‘g‘ri
tasniflash nafaqat soliq yukini kamaytiradi, balki moliyaviy rejalashtirishni ham
yengillashtiradi. Ushbu maqolada foyda
solig‘ini hisoblash jarayonida
qo‘llaniladigan asosiy xarajat tasniflash usullari va ularning korxonaning soliqqa
tortilishiga qanday ta’sir ko‘rsatishi o‘rganiladi.
Foyda solig‘ini aniqlash jarayoni korxonaning moliyaviy holatini to‘g‘ri
baholash va soliqqa tortiladigan bazani aniq belgilash uchun muhimdir. Bu
jarayonning to‘g‘ri amalga oshirilishi uchun xarajatlarni tasniflashning samarali
usullaridan foydalanish zarur. Xarajatlarning to‘g‘ri tasniflanishi nafaqat s
oliqqa
tortiladigan foydani aniq hisoblashda, balki korxonaning moliyaviy holatini
yanada shaffof ko‘rsatishda ham yordam beradi. Iqtisodiy mazmun, bilvosita va
bevosita xarajatlar, davriylik kabi tasniflash usullari soliqqa tortish
mexanizmining asosiy elementlarini tashkil qiladi.
O‘zbekistonda ham soliq tizimi va moliyaviy boshqaruvdagi o‘zgarishlar
korxonalarni soliqqa oid majburiyatlarini to‘g‘ri va samarali bajarishga undaydi.
Shu sababli, korxonalar uchun foyda solig‘ini aniqlashda xarajatlarni to‘g‘
ri
tasniflash nafaqat soliq yukini kamaytiradi, balki moliyaviy rejalashtirishni ham
yengillashtiradi. Ushbu maqolada foyda solig‘ini hisoblash jarayonida
qo‘llaniladigan asosiy xarajat tasniflash usullari va ularning korxonaning soliqqa
tortilishiga qanda
y ta’sir ko‘rsatishi o‘rganiladi.
Ushbu
tadqiqotda foyda solig‘ini aniqlashda xarajatlarni tasniflash
usullarining samaradorligi va soliqqa tortiladigan foydani aniqlash jarayoniga
ta'sirini o‘rganish maqsad qilingan. Tadqiqot quyidagi metodologik
yondashuvlar asosida amalga oshirildi.[1,50]
Ilmiy manbalar va amaliy tadqiqotlar asosida xarajatlarni tasniflash usullari
va ularning soliqqa tortiladigan bazaga ta'siri o‘rganildi. Xalqaro va mahalliy
adabiyotlar tahlili orqali, foyda solig‘ini aniqlashda tasnif
lashning turli
usullarining afzalliklari
va kamchiliklari ko‘rib chiqildi.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
258
O‘zbekistondagi bir nechta yirik va o‘rta korxonalarning moliyaviy
hisobotlari va ularning soliqqa tortiladigan foydasi bo‘yicha ma’lumotlar
to‘plandi. Moliyaviy hisobotlarda xarajatlarni tasniflash usullari ko‘rib chiqil
ib,
ularning soliqqa tortiladigan foydani aniqlashdagi roliga e'tibor qaratildi.
Xarajatlar operatsion, moliyaviy, va kapital xarajatlarga bo‘linib tahlil qilindi.
O‘zbekistonda va xalqaro tajribada qo‘llaniladigan x
arajatlarni tasniflash
usullari o‘zaro t
aqqoslandi. Bu qiyosiy tahlil orqali soliq tizimlarining
samaradorligi, tasniflash usullarining soliq yukini kamaytirishdagi o‘rni va
korxonalar faoliyatiga ta’siri o‘rganildi.[5,18]
Tadqiqotning empirik qismi O‘zbek
istondagi bir qator korxonalarning
soliqqa tortiladigan foydasi bo‘yicha real amaliyot tahliliga asoslangan. Bu orqali
xarajatlarni tasniflashda qilingan xatoliklarning soliqqa tortish jarayonidagi
oqibatlari, shuningdek, tasniflash usullarining samaradorligi amaliy misollar
yordamida o‘rganildi.[4,29]
Korxonalarning moliyaviy va buxgalteriya bo‘limlari xodimlari bilan
intervyu va so‘rovnomalar o‘tkazildi. Bu so‘rovnomalar yordamida foyda
solig‘ini hisoblashda duch kelinadigan qiyinchiliklar, xarajatlarni to‘g‘ri
tasniflashdagi muammolar va mavjud usullarning samaradorligi haqidagi fikrlar
olindi.
Yuridik shaxslarning jami daromadlari tarkibi O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan
«Mahsulot (ish
lar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi
hamda moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizom bilan
aniqlanadi va quyidagi ketma-
ketlikdagiko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi:
1)
mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda;
YF=SST-IT, bu yerda:
YF
—
yalpi foyda, SST
—
sotishdan olingan sof tushum, IT
—
sotilgan
mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
2)
asosiy faoliyatdan olingan foyda;
AFF=YF-DX+BD-BZ, bu yerda:
AFF
—
asosiy faoliyatdan olingan foyda, DX
—
davr xarajatlari, BD
—
asosiy
faoliyatdan olingan boshqa daromadlar, BZ
—
asosiy faoliyatdan ko‘rilgan
boshqa zararlar.[7,43]
3)
umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar);
UF=AFF+MD-MX, bunda: UF
—
umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda;
MD
—
moliyaviy faoliyatdan daromadlar; MX
—
moliyaviy faoliyat xarajatlari;
4)
soliq to‘languncha olingan foyda;
STF=UF+FP-FZ, bunda: STF
—
soliq to‘laguncha olingan foyda; FP —
favqulodda vaziyatdan olingan foyda; FZ
—
favqulodda vaziyatdan ko‘rilgan
zarar.
Hozirgi kunda yuridik shaxslar uchun soliq yukini kamaytirish maqsadida
davlatimiz tomonidan bir qancha imtiyozlar berilmoqda. Ular quyidagilar:
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
259
Aylanmasi 1 milliard so`mdan oshib, umumiy soliq to`lash tartibiga o`tgan
korxonalar yil davomida foyda solig`ini 2 barovar kam to`laydi. Bu esa ayni
kunda mamlakatimizda faoliyat ko`rsatatgan 370 ming tadbirkorga yengilliklar
yaratadi. Shu bilan birga tez o`sib borayotgan yuqori salohiyatli o`rta korxonalar
sonini hozirgi 3,5 mingtadan 10 ming taga yetkizish imkoniyatlari kengayadi.
Bu borada yana bir qulaylik 2023 yil 1 yanvardan kichikdan o`rta biznesga
o`tgan korxonakar ikki yil davomida foyda solig`ining 20 foizini to`laydi.[6,15]
Foyda solig‘ini aniqlashda xarajatlarni to‘g‘ri tasniflash korxonalar uchun
muhim hisoblanadi, chunki bu soliqqa tor
tiladigan bazani aniq va to‘g‘ri
hisoblash imkonini beradi. Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, xarajatlarni iqtisodiy
mazmuni, bevosita va bilvosita xarajatlar, hamda davriylik bo‘yicha tasniflash
foyda solig‘ini hisoblashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ushbu tasn
iflash usullari
korxonaning soliqqa tortilish xavfini kamaytiradi, moliyaviy hisobotlarning
shaffofligini oshiradi va soliqqa oid strategik rejalashtirishni yengillashtiradi.
O‘zbekistonning amaldagi soliq qonunchiligiga asoslangan hold
a,
xarajatlarni to‘g‘ri tasniflash soliq yukini optimallashtirish va korxonaning
moliyaviy barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega ekanligi
aniqlangan. Shuningdek, xalqaro tajriba ko‘rsatganidek, buxgalteriya
amaliyotlarida tasniflashning noto‘g‘ri qo‘llanilishi moli
yaviy natijalarning
ishonchliligini pasaytirishi va korxonaning soliq nazorati ostida qolish
ehtimolini oshiradi.
Adabiyotlar
1. Andrews, X. (2020). Taxation and the Classification of Business Expenses: An Economic
Perspective. Cambridge University Press.
2. Brown, S. (2018). Corporate Tax Strategies and the Role of Expense Classification in Tax
Compliance. Oxford University Press.
3. Farrar, T. (2017). International Taxation: Methods of Expense Classification and Profit
Determination. Journal of International Accounting, Vol. 35(4), 210-229.
4. Johnson, H. (2019). The Importance of Direct and Indirect Costs in Profit Taxation.
Accounting and Tax Review, Vol. 43(2), 102-120.
5. Soliev, B., & Rustamov, M. (2022). O‘zbekiston soliq tizi
mida xarajatlarni tasniflash va
foyda solig‘ini aniqlash: Yondashuvlar va amaliyotlar. Tashkent: "Iqtisodiyot" nashriyoti.
6. Smith, R., & Garcia, M. (2019). Taxation and Corporate Financial Reporting: Bridging the
Gap with Proper Expense Classification. Harvard Business Review, Vol. 67(5), 145-160.
7. Uzbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi. (2022). O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
ma'lumotlari bazasi.
8. OECD. (2020). Corporate Taxation and Expense Management: A Global Perspective.
OECD Publishing.
9. Scholes, M., & Wolfson, M. (2018). Taxation and Business Strategy: A Planning Approach.
Pearson Education.
10. Deloitte Uzbekistan. (2021). Profit Tax and Expense Allocation in Uzbekistan: A Guide
for Businesses. Deloitte Insights
