“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
297
SOLIQ MAʼMURIYATCHILIGINI TAKOMILLASHTIRISH ORQALI YASHIRIN
IQTISODIYOTGA QARSHI KURASHISH YOʻLLARI
Davranov Iskandar Jumayevich
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti mustaqil izlanuvchisi
Bir qator tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, nazoratning yuqori ehtimoli soliq
toʻlovchilar tomonidan eʻlon qilingan daromadlarning oshishiga taʻsir qiladi va
yuqori jarimalar belgilash soliq toʻlashdan boʻyin tovlashni sekinlashtirishi
mumkin.
Ammo samarali boʻlishi uchun jarimalar soliq nazoratining yuqori
stavkalari bilan birlashtirilishi kerakligi aniqlandi. Shu bilan birga, ayrim soliq
qonunlari soliq toʻlovchilarni taʻqib qilish soliqlarni toʻlashda qarshilikning
kuchayishini va suiisteʻmol sanktsiyalarni soliq va soliq maʻmuriyatiga boʻlgan
munosabatga yomon taʻsir koʻrsatishi kuzatildi. Shunday qilib, soliq toʻlashdan
boʻyin tovlashning oldini olish uchun soliq toʻlashdan boʻyin tovlaganlar uchun
etarlicha yuqori jarima undirish, shuningdek, ushlanish ehtimolini oshirish
kerak. Jarima va jarimalar orqali yashirin iqtisodiyotni kamaytirish mumkin.
Lekin sol
iq toʻlashdan boʻyin tovlashga qarshi kurashda quyidagi jihatlarni
eʻtiborga olish kerak: birinchidan, soliq toʻlovchilar oʻz daromadlarini toʻgʻri
deklaratsiya qilishlari uchun jarimalar yetarli darajada yuqori boʻlishi kerak.
Boshqa tomondan, keskin jarimalar soliq tizimi adolatsiz deb qaralishiga va,
albatta, jismoniy shaxslarning soliq toʻlashda qarshiligiga olib kelishi mumkin.
Ular p
astroq soliqlarni toʻlash uchun har qanday fiskal sanʻatdan foydalanishga
intiladi. Shuning uchun bu ikki jihat oʻrtasid
agi muvozanatni topish kerak.
Bugungi kunda dunyoda yashirin iqtisodiyotning keng tarqalishi
hukumatlar uchun koʻplab muammolarni keltir
ib chiqarmoqda, jumladan,
daromadlarning yoʻqolishi, iqtisodiy koʻrsatkichlarning buzilishi, ijtimoiy
taʻm
inot dasturlarining qisqarishi va aholining soliq tizimiga ishonchining
pasayishi. Yashirin iqtisodiyotga qarshi kurashish siyosatning muhim masalaga
aylandi va soliq islohoti ushbu yashirin sohani yoritish uchun kuchli vosita
sifatida namoyon boʻldi.
Murakkab soliq qonunchiligi, soliq qonunchiligining zaifligi, rasmiy bank
kanallari orqali toʻlovlarni amalga oshirish uchun imtiyozlarning yoʻqligi
yashi
rin iqtisodiyot hajmiga taʻsir etuvchi omillardandir. Soliqlarning kattaroq
murakkabligi soliq toʻlovchilar zimmasiga ogʻirroq majburiyat yuklarini
yuklaydi, soliq majburiyatlarini bajarishni ragʻbatlantirmaydi va soliq
toʻlovchilarni soyaga oʻtishga unday
di. Tovar va xizmatlar uchun kirimsiz kassa
operatsiyalari soliq toʻlashdan boʻyin tovlash xavfini oshiradi.
Ba
nk xizmatlari va muqobil toʻlovlar mavjudligiga qaramasdan, deyarli
barcha rivojlanayotgan mamlakatlarda iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari asosan
naqd pulga asoslanganligicha qolmoqda. Elektron yoki rasmiy toʻlovlardan
foydalanish va yashirin iqtisodiyot h
ajmi oʻrtasida kuchli salbiy bogʻliqlik
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
298
mavjudligi ajablanarli emas. Demak, elektron toʻlovlardan qancha koʻp
foydalansa, yashirin iqtisodiyot shunchalik kichrayadi.
Shu oʻrinda keltirib oʻtish joizki, yashirin iqtisodiyotni zararli taʼsirlari
toifasiga tu
xtalib oʻtamiz.
Soliq tushumlarining
yoʻqolishi.
Hisobot taqdim etilmagan daromadlar va
tranzaktsiyalar soliq tushumlarining kamayishiga olib keladi, bu esa
hukumatning davlat xizmatlari va muhim infratuzilmani moliyalashtirish
qobiliyatiga toʻsqinlik qila
di.
Xodimlarni himoya qilishning etishmasligi.
Yashirin iqtisodiyot bilan
shugʻullanuvchi ishchilar odatda eng kam ish haqi, xavfsizlik standartl
ari va
ijtimoiy sugʻurta imtiyozlari kabi qonuniy himoyaga ega emas, bu esa ularni
ekspluatatsiya va adolatsiz muomala xavfiga duchor qiladi.
Adolatsiz raqobat.
Anʻanaviy soliqlar va tartibga solinmagan holda,
norasmiy biznes rasmiy roʻyxatdan oʻtgan kompa
niyalarga nisbatan nohaq
ustunlikka ega boʻlib, raqobatning keskinlashuviga olib keladi.
Iqtisodiy ko
ʻrsatkichlarning
buzilishi.
Muhim yashirin iqtisodiyot
siyosatni ishlab chiqish, iqtisodiy rejalashtirish va mamlakatning umumiy
iqtisodiy salomatligini ba
holash uchun muhim boʻlgan rasmiy iqtisodiy
koʻrsatkichlar va statistik maʻlumotlarni buzishi mumkin.
Milliy xavfsizlik va jinoyat.
Yashirin iqtisodiyot jinoiy faoliyat, jumladan,
pul yuvish, soliq toʻlashdan boʻyin tovlash va terrorizmni moliyalashtirish
uchun
ishlatiladi. Bu milliy xavfsizlik uchun katta xavf tugʻdiradi.
Hukumatdan yashirilganligi sababli barcha yashirin iqtisodiyot faoliyati
noqonuniy hisoblanadi. Biroq, amalda, bu harakatlar qonunbuzarliklarning keng
spektrini oʻz ichiga oladi. (1
-rasmga qarang).
1-rasm. Yashirin iqtisodiyot tomonidan amalga oshirilgan
faoliyatlarning koʻrinishi
2-
rasmda yashirin iqtisodiyotning oltita asosiy omili koʻrsatilgan boʻlib, ular
bir-
birining taʻsirini kuchaytirish usullariga koʻra tashkil etilgan. Har bi
r
mamlakat ush
bu omillarning oʻziga xos aralashmasiga ega va bu asos
hukumatning saʻy
-
harakatlarini qanday yoʻnaltirishni hal qilish uchun
ishlatilishi mumkin.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
299
2-rasm. Yashirin iqtisodiyotning asosiy omillari
Iqtisodiy rivojlanish eng muhim omil boʻlib,
bu iqtisodiy rivojlanish darajasi
hisoblanadi. Bu mamlakatning turmush darajasini oshirish, qashshoqlikni
kamaytirish va umumiy farovonlikni oshirishda erishgan yutuqlarini anglatadi.
Mazkur masalada Jahon banki ishtirokidagi “Soliq maʼmuriyatchiligini is
loh
qilish” loyihasi bir qator ishlar boshlab yuborildi. Bu oʻz navbatida soliq
maʼmuriyatchiligini takomillashtirish orqali yashirin iqtisodiyotga qarshi
kurashishda samarali ishlar olib borilmoqda.
Xususan, Halqaro taraqqiyot uyushmasi (Jahon banki) va O
ʻzbekiston
Res
publikasi oʻrtasida 2022
-yil 18-
aprelda qarz bitimi imzolangan (№6912
-UZ).
Kreditning umumiy qiymati
–
60 mln dollarni tashkil qiladi.
Loyiha 4-
ta komponentga yoʻnaltirilganini koʻradigan boʻlsak, soliq
maʼmuriyatchiligining biznes jarayonla
rini avtomatlashtirish (48,7 mln dollar),
yashirin iqtisodiyotni kamaytirish uchun soliq toʻsiqlarini bartaraf etish (6,0 mln
dollar), Kadrlar va institutsional salohiyatni oshirish (3,3 mln dollar), Notexnik
komponent-
Loyiha boshqaruvini qoʻllab
-quvvatlash (2,0 mln dollar). [1]
Bu olib borilayotgan soliq maʼmuriyatchiligidagi islohotlar yashirin
iqtisodiyotga qarshi kurashishda muhim hisoblanadi.
Davlat soliq xizmati organlari tomonidan halol tadbirkorlik uchun teng
raqobat sharoitlarini yaratish, insofli
tadbirkorlarni qoʻllab
-quvvatlash, yashirin
iqtisodiyot ulushini qisqartirishga qaratilgan choralardan biri soliq organlariga
soliq huquqbuzarliklari haqida xabar bergan jismoniy shaxslarni mukofotlash
amaliyotidir.
Birgina
isteʻmolchilarning xaridi uchun soliq toʻlovchilar tomonidan che
k
bermaslik holatiga nisbatan olib borilayotgan tadbirlar natijasi yashirin
iqtisodiyot ulushini qisqartirishda oʻz samarasini bermoqda.
Tadbirkorlik subyektlari onlayn-NKM va virtual kassalardan foydalanishi
hamda mijozlarga QR-kod va fiskal belgili chek taqdim etishlari shart. Bunday
cheklar xarid toʻlov terminal orqali yoki naqd pulda amalga oshirilishidan qatʻi
nazar xaridorga beriladi. [2]
Aholi bilan pulli hisob-kitoblarni amalga oshiris
hda elektron toʻlov
tashkiloti va (yoki) elektron tijorat platformalari (marketpleys) orqali elektron
fiskal chek taqdim qilinadi. [3]
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
300
Nazorat-
kassa texnikasini qoʻllamasdan savdoni amalga oshirganlik va
xizmatlar koʻrsatganlik, xaridorga chek bermasdan t
ovarlarni realizatsiya
qilganlik
va xizmatlar koʻrsatganlik soliq huquqbuzarligi sanaladi va belgilangan
tartibda javobgarlikka tortishga asos boʻladi. [4]
Davlat soliq xizmati organlari tomonidan olib borilayotgan bu tadbirlar
jamoatchilik nazorati orqali yashirin iqtisodiyotni jilovlash hamda halol
tadbirkorlik subyektlari uchun teng raqobat sharoitlarini yaratish imkonini
bermoqda.
Shu
nuqtayi
nazardan,
soliq maʼmuriyatchiligini takomillashtirish orqali
yashirin iqtisodiyotga qarshi kurashishda quyidagilarni amalga oshirish
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
Birinchidan, soliq tizimining asosiy maqsadi iqtisodiy rivojlanishga
koʻmaklashish boʻlishi kerak. Shuning uchun soliq tizimi iqtisodiy taraqqiyotni
boʻgʻishdan koʻra koʻmaklashishi kerak.
Ikkinchidan,
ushbu tadqiqot soliq taʻlimi tizimiga soliq taʻlimi faoliyatiga
ustuvor ahamiyat beradigan nufuzli ijtimoiy liderlar va siyosiy rahbarlarni
kiritish tavsiya etiladi. Soliq taʻlimi vaziyatga qarab faollashishi va boshlangʻich
taʻlimdan boshlanishi kerak va
oʻquvchi ota
-onasining soliqdan qochish bilan
bogʻliq xatti
-har
akatlariga taʻsir qilishi mumkin. Ommaviy axborot vositalari
soliq toʻlovchilarning bunday notoʻgʻri xatti
-harakatlarini kamaytirish uchun
psixologik egoistik harakatlarini aniqlashi va fosh qilishi kerak.
Uchinchidan, soliq
toʻlovchilarning psixologik xudbinligi natijasida soliq
toʻlashdan boʻyin tovlash xatti
-harakatlarini kamaytirish uchun rivojlangan
mamlakatlar kabi eng yangi texnologiyalarni joriy qilishi kerak. Sunʻiy intellekt
va tashkilotlar va hukumatlararo integratsiyalashgan texnologiyani joriy qilish
soliq toʻlashdan boʻyin tovlash holatlarini kamaytirishga yordam beradi. Yaʼni
axborot kommunikatsiya texnologiyalarga
asoslangan texnologik yechimlardan
keng foydalanish;
Toʻrtinidan,
Biznes operatsiyalari uchun bank kanallari, jumladan, elektron
toʻlovlar va “plastik pullar” orqali rasmiy toʻlovlarni naqd puldan foydalanishdan
koʻra jozibadorroq qilish.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
1.
https://soliq.uz/press-services/news/show/jahon-banki-ishtirokidagi-soliq-
mamuriyatchiligini-isloh-qilish-loyihasi-2-3
2.
Oʻzb
ekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 6-
sentabrdagi “Savdo va xizmat
k
oʻrsatish sohasidagi hisob
-kitoblar tizimiga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy qilish
hamda ushbu sohada jamoatchilik nazoratini kuchaytirish chora-
tadbirlari toʻgʻrisida”
gi PF-
5813-son Farmoni.
3.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019
-yil 23-
noyabrdagi “Onlayn
nazorat-kassa mashinalari v
a virtual kassa tizimi qoʻllanilishini taʻminlash chora
-tadbirlari
toʻgʻrisida”gi 943
-son qarori.
4.
Oʻzbekiston Respublikasi Sol
iq kodeksi.
