“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
362
Литература
1. Быков, В.П. Экономическая безопасность регионов и преодоление угроз в
современных условиях / B.П. Быков, О.А. Дембовская, Е.М. Лебедько // Экономика и
эффективность организации производства.
-2016. -
№ 5.
-
С. 60
-63.
2. Глустенков И.В.
Формирование эффективной системы экономической
безопасности регионов: дис. ... канд. экон. наук 08.00.05 / Глустенков Игорь
Валентинович.
-
Москва, 2024.
-
158 с.
3. Данилова, И.В. Неоднородность экономического пространства как фактор
восприимчивости регионов к стабилизационной политике / И.В. Данилова, А.В. Резепин
// Вопросы экономики и права.
-2 2022. -
№ 12.
-
С. 65
-70.
4. Данилова, И.В. Формирование режима денежно
-
кредитной политики в
российской экономике / И.В. Данилова, А.В. Резепин // Вестник Южно
-
Уральского
государственного университета. Серия: Экономика и менеджмент.
- 2018. -
№ 30 (130).
-
С. 1
-12.
5. Каткова, М.А. Экономическая безопасность региона как индикатор
институционального равновесия / М.А. Каткова // Власть.
- 2022. -
№ 2.
-
С.
93-96.
6. Климова, Н.И. Качество экономического роста: теория и практика оценки и
управления: монография / Н.И. Климова, С.А. Кириллова, Т.Ю. Алтуфьева и др.
-
Москва:
ЗАО «Издательство «Экономика», 2023.
-
218 с.
7. Климова, Н.И. Экономическое пространство: теория и реалии: монография / Н.И.
Климова, Исмагилова Л.А., Татаркин А.И. и др.
-
Москва: ЗАО «Издательство
«Экономика», 2021.
-
374 с.
ISHLAB CHIQARISH XARAJATLAR AUDITINI TAKOMILLASHTIRISH
Mustafoyeva Yorqinoy
Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti
2 kurs magistrant
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir tadbirkor yoki korxona yuqori foyda
olish va uni ko‘paytirishni maqsad qiladi. Uning oladigan foyda miqdori esa
ishla
b chiqargan mahsuloti yoki ko‘rsatayotgan xizmatining hajmiga, sifatiga,
tann
arxiga va baholar darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Korxonalarning bozorga
mahsulot etkazib berib, foyda olishga bo‘lgan layoqatini aniqlab beruvchi muhim
omil sarf-harajatlar darajasi hisoblanadi. Har qanday tovarni ishlab chiqarish
iqtisodiy resurs sarflarini
taqozo qilib, ular ham ma’lum narxga ega bo‘ladi.
Korxona oladigan foydaning miqdori bir tomondan bozorga taklif qiladigan
tovar miqdoriga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi
tomondan unga qilinadigan iqtisodiy
xarajatlar darajasiga, resurslardan foydalanish samaradorligi va tovarlar
bozorida sotiladigan narxlarga bog‘liq. Shuning uchun ham ishlab chiqarish
xarajatlari iqtisodiyotning muhim kategoriyalaridan biri bo‘lib, uni o‘
rganish
muhim ahamiyatga egadir. Chunki uni o‘rganish asosida har bir xarajatning
ulushini baxolash va kamaytirish imkoniyatlari aniqlanadi.
Ishlab chiqarish harajatlari auditi
—
korxonaning mahsulot ishlab chiqarish
maqsadlarida, iqtisodiy resurslar sotib
olish uchun qilgan pul sarflari. Firma oʻz
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
363
faoliyatini bozordan moddiy resurslar, yaʼni asbo
b-uskuna, dastgohlar, transport
va aloqa vositalari, xomashyo, yoqilgʻi, har xil materiallarni, mehnat bozoridan
ish kuchini sotib olishdan boshlaydi. Shunga muvofiq holda Ishlab chiqarish
xarajatlari tarkibiga xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, y
onilg'ʻi va
energiya xarajatlari, asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy
sugʻurtaga ajratmalar, foiz toʻlovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab ch
iqarish
xarajatlariga qilingan barcha xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot
tannarxining tashkil qiladi.
Ishlab chiqarish xarajatlar auditini oʻrganishga iqtisodchilar turlicha
yondoshadilar. Jumladan, harajatlarning qiymat nazariyasiga koʻra, Ishlab
chi
qarish xarajatlar auditi quyidagi turlarga boʻlinadi: doimiy harajatlar: —
korxona toʻlov ma
jburiyatlari, soliqlar, amortizatsiya ajratmalari, ijara haqi,
qoʻriqlash xizmati harajatlari, boshqaruv xodimlari maoshi va b; oʻzgaruvchan
harajatlar:
—
xom ashyo
, materiallar, yonilgʻi, transport xizmati, ishchilar ish
haqi va shu kabilar uchun harajatlar.
Umumiy (yalpi) harajatlar -
doimiy va oʻzgaruvchan harajatlar yigʻindisi.
Bevosita ish.ch. harajatlari
—
konkret mahsulot Ishlab chiqarishga ketgan va
bevosita
uning tannarxiga oʻtadigan harajatlar. Bilvosita harajatlar —
mahsulot
tannarxiga bevosita q
oʻshilmaydigan harajatlar. Oʻrtacha harajatlar —
maʼlum
vaqt oraligʻidagi mahsulot birligiga, tovarlar partiyasi boʻyicha yoki tashkilotlar
guruhi boʻyicha bir buyumga toʻgʻri keladigan harajatlarning oʻrtacha kattaligi.
Ekspluatatsiya (foydalanish) harajatlari
—
uskunalar, mashinalar, transport,
ishlab chiqarish vositalarini va kundalik foydalan
iladigan xoʻjalik buyumlarini
ishlatish bilan bogʻliq boʻlgan harajatlar
.
Korxona oladigan foydaning miqdori bir tomondan bozorga taklif qiladigan
tovar miqdoriga b
ogʻliq boʻlsa, ikkinchi tomondan unga qilinadigan iqtisodiy
xarajatlar darajasiga, resurslardan foydalanish samaradorligi va tovarlar
bozorida sotiladigan narxlar
ga bogʻliq. Shuning uchun ham ishlab chiqarish
xarajatlari auditi iqtisodiyotning muhim kat
egoriyalaridan biri boʻlib, uni
oʻrganish muhim ahamiyatga egadir. Chunki uni oʻrganish aso
sida har bir
xarajatning ulushini baxolash va kamaytirish imkoniyatlari aniqlanadi. Ishlab
chiqarish xarajatlari auditni hisobga olish va mahsulot (ish, xizmat)ning
tannarxini hisoblashning buyurtma usulini joriy qilish hisoblash jarayoni yanada
mukammallashuviga xizmat qiladi. Ushbu usulni joriy qilishning asosiy sharti
–
tegishli buyurtmaga asosan bitta alohida olingan mahsulotni yoki ushbu
mahsulotlarning guruhini ajratish imkoniyatini yaratish va ishlab chiqarilgan
har bir mahsulot yoki bajarilgan ishning o‘rtacha emas, balki yakka holdagi
tannarxi to‘g‘risida ma’lumo
tlarni olish imkoni yaratadi.
Ushbu hisob va kalkulatsiya tizimining usuli qo‘llaniladigan
ishlab chiqarish
turlariga asosan qurilish obyektlari, samolyot-
kemasozlik, qog‘oz, mebel
sanoati, ilmiy-
izlanish, konstruktorlik va ta’mirlash ishlari, auditorli
k, konsalting
xizmatlari va shunga o‘xshash yakka buyurtma yoki kichik guruhlardagi
tovarlarni ishlab chiqarish jarayonlari kiradi. Ishlab chiqarish jarayonining
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
364
mazmunini chuqur anglash uchun, eng avvalo, ishlab chiqarish omillari va
ularning tarkibiy qismlari bilan tanishib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Ishlab chiqarish jarayonida b
еvosita qo‘llaniluvchi barcha rеsurslar ishlab
chiqarish omillari dеyiladi. Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar uchta
omil: ishchi kuchi, mеhnat qurollari va mеhnat prеdmеtlari bo‘lishi shart.
Bundan ko‘rinadiki, ishlab chiqarish omillari,
iqtisodiy rеsurslardan farqli
o‘laroq, o‘z ichiga faqat ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonida bеvosita
ishtirok etuvchi unsurlarni oladi. Misol uchun,
iqtisodiy rеsursning muhim
tarkibiy qismlaridan biri hisoblangan pul rеsslari ishlab chiqa
rish jarayonida
bеvosita qo‘llanilmaganligi sababli, ishlab chiqarish omili bo‘la olmaydi.
Ishlab chiqarish xarajatlari auditini hisobga olishning asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat:
• Mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq haqiqiy xarajatlarni o‘
z vaqtida,
to‘liq va ishonchli aks ettirish;
• samarasiz xarajatlar va yo‘qotishlarni aniq
lash;
• Xom ashyo, materiallar, yoqilg‘idan oqilona foydalanishni nazorat qilish;
ish haqi va boshqa xarajatlar;
• Tannarx bo‘yicha rejalarning bajarilishini tek
shirish va xarajatlarni
yanada pasaytirish uchun zaxiralarni aniqlash;
• Ishlab chiqarish
faoliyati natijalarini aniqlash. Xarajatlarni kamaytirish
har qanday ishlab chiqarish biznesining muvaffaqiyatining muhim elementidir.
Xarajatlarni kamaytirish orqa
li ishlab chiqaruvchilar o‘zlarining rentabelligini
oshirishlari, bozorda raqobatbardoshligini oshirishlari va mijozlarga yaxshi
qiymat berishlari mumkin.
Ishlab chiqarishda tannarxni pasaytirish muhim bo‘lgan ba’zi sabablar:
• Daromadlilikni oshiradi:
Xarajatlarni kamaytirish ishlab chiqaruvchining
daromadiga bevosita ta'sir qiladi. Xarajatlarni kamaytirish orqali ishlab
chiqaruvchilar o‘zlarining rentabelligini oshirishlari mumkin, bu esa uzoq
muddatli muvaffaqiyat uchun zarurdir.
• Raqobatbardoshli
kni oshiradi: Bugungi raqobat bozorida ishlab
chiqaruvchilar yuqori sifatli mahsulotlarni raqobatbardosh narxlarda taklif qila
olishlari kerak. [1]
Xulosa qilib aytganda, ishlab chiqarish xarajatlari auditi xarajatlarni
rejalashtirish, xarajatlarni boshq
arish tizimining muhim elementi bo‘lib, keng
qamrovli bo‘lishi va korxonaning resurslari qay
erda, qachon va qanday hajmda
sarflanishini aniqlash imkonini beradi.
Shuni ham ta’kidlash joizki, tashkilotning o‘ziga xos xususiyatlarini va
kompleks yondashuvni hisobga olgan holda xarajatlarni boshqarish tizimidan
foydalanish korxona faoliyatining yuqori iqtisodiy natijalariga erishishga imkon
beradi.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
365
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Y.O.Ruzmetov, O.l.Zaynitdinov. Ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil qilish va
rejalashtirish. (Darslik), -
Т.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot
-
matbaya uyi», 2020, 210 bet.
2. R.I.Gimush, F.M.Matmurodov, S.I.Ahmedov, B.A.Leshenko Ishlab chiqarish iqtisodiyoti.
O’quv qo’llanma. TAQI, 2014 y. 135 bet.
3. Vahabov A., Ishonqulov N., Ibrohimov A. Darslik. Moliyaviy va boshqaruv tahlili.
–Т.:
Iqtisod-moliya 2013
4. Sarvarbek Rasuljonovich Abduazizov (2021). Davlat moliyaviy nazoratining nazariy va
huquqiy asoslari. Scientific progress, 2 (8), 250-256.
5. Xasanov B.A. va boshqalar. Moliyaviy tahlil. Darslik.-
Т: Iqtisodiyot, 2019.
ИННОВАЦИОННЫЕ ФАКТОРЫ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РОСТА В
РЕСПУБЛИКЕ УЗБЕКИСТАН
Одилов Шерзод Шарифбой угли
Свободный соискатель ТГЭУ кафедры
«Макроэкономическая политика и прогнозирование»
Инновации являются ключевым
драйвером экономического роста
Узбекистана, способствуя модернизации производственных процессов,
повышению конкурентоспособности национальной экономики и
улучшению качества жизни населения.
Активная
государственная
политика,
направленная
на
стимулирование
инновационной деятельности, является одним из
основных факторов экономического роста Узбекистана, способствуя
диверсификации экономики и повышению ее устойчивости.
Государственная
поддержка
инновационной
деятельности,
выражающаяся в создании благоприятного инвестиционного климата и
развитии
научно
-
исследовательской
инфраструктуры,
является
ключевым фактором ускорения экономического роста Узбекистана.
Реализация государственных программ по развитию инноваций, таких как
"Цифровой Узбекистан", способствует модернизации экономики и
повышению ее конкурентоспособности.
В Узбекистане реализуются комплексные меры по активному
развитию цифровой экономики, широкому внедрению современных
информационно
-
коммуникационных технологий во все отрасли и сферы,
в первую очередь, в государственное управление, бизнеса, образование,
здравоохранение, промышленность, сельское хозяйство.
Экономисты прогнозируют, что к 2024 году четверть мирового
валового внутреннего продукта будет приходиться на цифровую
экономику. В связес этим необходимость развития новой экономики
станет еще более актуальной. По некоторым данным, в Англии, которая
является
одной из ведущих стран мира по уровню экономического
