“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
401
O’ZBEKISTON SOLIQ QONUNCHILIGIDAGI YANGILIKLAR
To’ychiyev Abdurahmon G’ofurovich
TDIU AF kafedra mudiri, iqtisodiyot
fanlari falsafa doktori (PhD), dotsent
Ahrorqulov Jonibek Otabek o’g’li
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Andijon fakulteti “Soliqlar va soliqqa
Tortish” yo’nalishi 2-bosqich talabasi
Annotatsiya.
Ma’lumki, O’zbekiston Respublikasi har tomonlama rivojlanib, taraqqiyot
sari ildam qadamlarni qo’yib, bormoqda. Soliq qonunchiligiga kiritilayotgan yangiliklar va
o’zgarishlar ham, barchaning diqqat markazida bo’lib, borayotgan o’zgarishlar sirasiga kiradi.
Nafaqat soliq tizimi balki, undagi ichki va tashqi muhitni o’zgartirish hamda ilg’or g’oyalarni
oldinga surish kerak ekanligi zaruratini yuzaga keltiradi. Mazkur tezisda, soliq qonunchiligidagi
ijobiy o’zgarishlar tahlil etiladi.
Kalit so’zlar:
soliq qonunchiligi, soliq tizimi, jismoniy shaxslar, Soliq kodeksi, islohotlar,
soliq stavkalari, soliq siyosati.
Ma’lumki, soliqlar davlatning asosiy iqtisodiy tayanchi bo’lib, u davlat
rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Soliqlarning maqsadi va majburiyati davlat
budjetini to’ldirish bilan cheklanib qolmaydi balki, iqtisodiy barqarorlikni
saqlash, byudjet mablag’larini adolatli taqsimlash va ijtimoiy tenglikni
ta’minlash kabi keng qamrovli vazifalarni o’z ichiga oladi. Soliqlar davlatning o’z
fuqarolariga xizmatlar ko’rsatish, infratuzilma qurish, ijtimoiy himoya, ta’lim,
sog’liqni saqlash va boshqa funksiyalarini bajarish imkoniyatini beradi. Demak,
soliq davlatning davlat bo’lib shakllanishida eng asosiy bo’g’in hisoblanar ekan,
binobarin soliq qonunchiligiga kiritilayotgan ijobiy o’zgarishlar davlat va jamiyat
uchun juda muhim hisoblanadi.
Joriy yilda O’zbekiston soliq qonunchiligida, bir qator o’zgarishlar amalga
oshirildi. Ular orasidan eng muhimi mol-mulk solig’i tizimiga kiritilgan
o’zgarishlardir. Ma’lumki, Soliq kodeksining
434-moddasi 2-qismiga ko‘p
kvartirali uylar mulkdorlariga umumiy foydalanish (notijorat maqsadlarda)
uchun doimiy foydalanish huquqi asosida berilgan ko‘p kvartirali uylarga tutash
yer
uchastkalari soliq solish obyekti bo‘lmasligi, bundan tadbirkorlik faoliyatini
yuritish uchun foydalanishga yoki ijaraga berilgan yer
uchastkalari mustasno
ekani kiritildi.[1] Bu albatta, ijobiy qadam bo’ldi. Shuningdek, mol-mulk solig‘ini
undirish tartibiga ham bir qator
o‘zgartirishlar kiritildi. Ya’ni, yuridik
shaxslarning mol-mulk solig‘i stavkasi hozirgi daraja
— 1,5% miqdorida
saqlanib qolindi. [2]
Shu bilan birga, yuridik shaxslarga tegishli obyektlarning
soliq solinadigan bazasi 2024-yil uchun
1 kv.metr uchun eng kam
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
402
bazadan past bo‘lishi mumkin emasligi ta’kidlandi. To‘lovlar hududlarga qarab
quyidagicha:
•
Toshkent shahrida
— 3 mln so‘m;
•
Nukus va
viloyat markazlarida
— 2 mln so‘m;
•
boshqa shaharlar va
qishloq joylarda
— 1,2 mln so‘m belgilandi.[3]
Nafaqat, mol-mulk solig’i balki, yer solig’i siyosati hamda tizimida ham
qator ijobiy o’zgarishlar qo’shildi. Xususan, Soliq kodeksining 434-moddasiga
aniqlik kiritilib, unga ko‘ra ko‘p kvartirali uylar egallagan va ko‘p kvartirali uylar
mulkdorlariga umumiy foydalanish (notijorat maqsadlarda) uchun doimiy
foydalanish huquqi asosida berilgan ko‘p kvartirali uylarga tutash yer
uchastkalari soliq solish obekti bo‘lmasligi belgilab qo’yildi.[1]
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 3-dekabrda imzolangan
“Resurs soliqlari va mol-mulk solig‘ini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-
6121-son farmonida “ko‘chmas mulk (binolar, inshootlar va yer uchastkalari)
ob’ektlarini bozor qiymatiga yaqin bo‘lgan kadastr qiymati asosida mol-mulk
solig‘i va yer solig‘ini hisoblash tizimi
joriy etilgani” hozirda o’z natijalarini
bermoqda.
[4]
Biroq, har sohaning ham muammoli yechim talab qiladigan dolzarb
masalalari bo’lgani kabi soliq sohasining ham ma’lum bir yo’nalishlarida
muammoli holatlari ko’zga tashlanadi. Masalan, ma’lum bir izlanishlar natijasida,
yer solig’i va mol-mulk soliqlarining ba’zi bir moddalari o’zgartirishlarni talab
qilmoqda.
2024-yilda qabul qilingan Prezident qaroriga ko‘ra, tadbirkorlarga
subsidiyalar va soliq imtiyozlari reyting darajasiga bog‘liq holda taqdim etiladi.
Reyting darajasi yuqori bo‘lgan tadbirkorlar soliqlardan to‘liq yoki qisman ozod
qilinadi. Bu qaror tadbirkorlarning faoliyatini rag‘batlantirishga qaratilgan va
soliq yengilliklari ularning reytingiga ko‘ra belgilanadi.[5] Ushbu, Prezident
qarorida quyidagi, o’zgarishlarni qo’shimcha qilish soliq qonunchiligidagi bir
qator masalalarga yechim sifatida xizmat qiladi. Bu esa tadbirkorlarga katta
imkoniyatlarni beradi. Bizga ma’lumki, yangi boshlangan tadbirkorlik
subyektlariga, ayniqsa kichik va o‘rta biznesga soliq bo‘yicha imtiyozlar beriladi,
ammo umumiy 3 yillik soliqdan to‘liq ozod qilish har bir tadbirkor uchun amalda
emas. Balki, tadbirkorlik faoliyatining turi, joylashuvi (masalan, maxsus iqtisodiy
zonalar) yoki davlat dasturlariga qatnashuviga bog‘liq bo‘ladi.[6] “
Soliqning
tabaqalashgan holati
”ni joriy etish va soliq imtiyozini moliyaviy holati yuqori
bo’lib, shakllanayotgan tadbirkarlik faoliyatlariga 1 yillik imtiyoz va qolgan 3
yilda bosqichma-bosqich soliq stavkalarini, oshirib borish usulini qo’llash.
Umumiy hisobda, 4 yildan so’ng esa, olayotgan foydasiga nisbatan soliq solish
tartibini, joriy etish. Va umumiy balansi nisbatan pastroq, kiritilgan sarmoyasi
ichki aylanmasini, zo’rg’a ta’minlab o’sish ko’rsatkichi, maksimumdan past
bo’lgan, tadbirkorlik faoliyatlariga esa, 3 yil muddatda soliqdan ozod etish va
o’sish suratiga qarab, belgilangan muddatdan so’ng bosqichma-bosqich, yer
solig’i stavkalarini oshirib borish. Bu esa, iqtisodiyotning rivojlanishiga balki,
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
403
soliq tizimida ham, ma’lum darajada, o’zgarishlar samarasini beradi. “Soliqning
tabaqalashgan holati”ni joriy qilish, bunga asosiy sabab sifatida,
tadbirkorlarning yillik va oylik moliyaviy holatlari va favqulodda yuzaga
keladigan vaziyatlar, tabaqalashgan soliq tizimining ne chog’lik ahamiyatli
ekanligidan dalolat beradi.
Ma’lumki, mol-mulk solig’i – bu jismoniy va yuridik shaxslar mulkida
bo’lgan, ko’chmas mulk va boshqa mol-mulk turlaridan olinadigan soliq turi
hisoblanadi. Bu soliq turiga ham quyidagi o’zgartirishlarni qo’llash
qonunchilikda ijobiy ko’rsatkichlarga olib keladi:
- Ushbu soliq turidagi, ma’lum bir kamchiliklarni o’rgangan holda, berilgan
yechim va takliflar bilan yaqindan tanishamiz. Misol uchun mol-mulk solig’ining,
aholi daromadlari bilan to’g’ri proporsiyada bo’lmasligi. Bu nima degani? Ya’ni
bir xil mol-mulkka ega, lekin turli daromadga ega bo’lgan shaxslarning bir xil
miqdorda soliq to’lashi nisbatan, adolatsiz soliq stavkalarining belgilanganidan
dalolat beradi. Mazkur muammoni yechimi sifatida, “
Daromadlarga mos soliq
tizimi
” taklifini keltirib o’tilgan. Albatta, bu tizim soliq qonunchiligiga juda katta
burilish olib kelishi mumkin. Ushbu tizimdan asosiy ko’zlangan maqsad –
aholining moliyaviy holatini inobatga olgan holda progressiv soliq tizimini joriy
qilishdir. Bunda mulk qiymati va mulkdorning oylik va yillik daromadlari
o’rganilgan holda, tabaqalashgan soliq stavkalarini joriy qilish kerak ekanligini
anglatadi. Natijada past daromadli shaxslar kamroq soliq to’laydi va ma’lum
darajada yashash turmush tarzi ijobiy tomonga o’zgarishiga olib keladi hamda
mamlakatda muayyan darajada kambag’llikni qisqartirishga erishilishi ham
mumkin. Bu tizimni barcha aholi qatlamlariga qo’llash maqsadga muvofiq
bo’ladi. Masalan, pensionerlar o’rtasida ham olayotgan pensiyalari
tabaqalashgan bo’ladi. Lekin ularning ko’p qismi bir xil miqdorda soliq to’lashadi.
Bu esa ma’lum darajada adolatsizlikka va kamroq nafaqa oladigan shaxslarga
moliyaviy taqchillikni keltirib chiqaradi. So’ngra, ularning yashash tarzi, ma’lum
darajada yamonlashadi. Va ular davlat tomonidan turli moliyaviy yordamlar
olishga majbur bo’lishadi. Keyin esa, kambag’lik shu yo’sinda, ortishiga olib
keladi. Nafaqat pensionerlar balki, boshqa toifadagi shaxslarning ham, ma’lum
bir darajada turmush tarzlarining yamonlashuviga olib keladi. Shu o’rinda yana
bir misolga e’tibor qaratadigan bo’lsak: ko’p farzandlik oilalar, bularning ham
oylik va yillik daromadlarini hisobga olgan holda yuqorida keltirib, o’tilgan soliq
siyosatini, yuritish salmoqli yutuqlar va o’zgarishlarga olib keladi.
Yuqorida ta’kidlangan, masala va muammolarning asosiy sababi sifatida,
daromadlarning tengsizligi, ijtimoiy adolatsizlik va aholi daromadlarini hisobga
olmaslik “ Daromadlarga mos soliq tizimi”ni joriy qilishga, ma’lum darajada
turtki bo’lgan.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, O‘zbekistonning soliq qonunchiligida
amalga oshirilayotgan islohot va yangiliklari iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish
va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashda muhim rol o‘ynaydi. Agar, bu islohotlar
muvaffaqiyatli amalga oshirilsa, mamlakat iqtisodiyoti yanada mustahkamlanadi
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
404
va raqobatbardosh bo‘ladi. Biroq, ularni amalga oshirish jarayonida zarur
ehtiyot choralari ko‘rilishi, yuridik va jismoniy shaxslar faoliyatlarini yanada
kengaytirishi uchun keng ko’lamda yangi taklif qilingan tizimlardan foydalanish
maqsadga muvofiq bo’ladi.
Foydalangan adabiyotlar ro’yxati
1. Yangi tahrirdagi “O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi” 01.01.2020 -
https://lex.uz/ru/docs/-4674902
2. “Soliq va budjet siyosatining 2024-yilga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari qabul
qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga
o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi O’RQ-891. 28.12.2023 -
3.“O‘zbekistonda
///
mol-mulk
,,.
solig‘i
...
to‘lovlari
...
oshirildi”
https://www.spot.uz/oz/2023/12/16/property-tax/
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 3-dekabrda imzolangan “Resurs
soliqlari va mol-mulk solig‘ini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-6121-son Farmoni -
5. Prezident qarori asosida 2024-yil 1-fevraldan boshlab “Tadbirkorlik
subyektlarining
,,,
barqarorlik
,,,
reytingi”
,,,
tashkil
,,,
etildi.
https://daryo.uz/2024/02/01/ozbekisto
nda-tadbirkorlik-subyektlari-uchun-reyting-joriy-etildi-u-qanday-ishlaydi?utm=tg-uz
6. Prezident qaroriga ko’ra tadbirkorlik subyektlariga, ayniqsa kichik va o‘rta biznesga
soliq bo‘yicha imtiyozlar beriladi,
.
ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ АКЦИЗНОГО НАЛОГООБЛОЖЕНИЯ
В РЕСПУБЛИКЕ УЗБЕКИСТАН
Убайдуллаева Азиза Хамракул кизи
главный специалист Институт бюджетно
-
налоговых
научных
исследований при Министерстве
экономики и финансов
Республики Узбекистан
Ортикова Нигина Алишер кизи
главный специалист
Институт бюджетно
-
налоговых научных
исследований при Министерстве
экономики и финансов
Республики Узбекистан
Акцизный налог представляет собой разновидность косвенных
налогов на товары преимущественно массового потребления,
включающийся в цену продукции и перекладывается на конечного
потребителя [1]. В 1666 г. французский экономист Ф. Дэмзон обосновал,
что акцизный налог способен один принести казне столько же и даже
больше, чем все другие налоги [2]. Основной причиной широкого
распространения акцизного налога являются высокие фискальные
выгоды и скорость их получения.
