“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
416
DAVLAT BUDJETI XARAJATLARINING SAMARADORLIGINI
BAHOLASHNING USTUVOR YO‘NALISHLARI
Fayzullay
ev Doston Mahmud o‘g‘li
Alfraganus universiteti
“Iqtisodiyot fakulteti”
“Moliya” kafedrasi katta o’qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada davlat budjeti xarajatlarini optimallashtirishning
muhim jihati hamda fiskal barqarorlikka erishish va davlat xarajatla
ri ta’sirini maksimal
darajada oshirishda samarali rejalashtirishning ahamiyati ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
davlat budjeti, budjet xarajatlari, xarajatlar tarkibi, rejalashtirish,
samaradorlik, fiskal barqarorlik, optimallashtirish, davlat xarajatlar
i ta’siri.
Davlat moliyasi landshaftida davlat budjeti xarajatlarini optimallashtirish
va samarali rejalashtirish barqaror iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, fiska
l
mas’uliyatni ta’minlash va davlat xizmatlari ko‘rsatish darajasini oshirishning
hal qilu
vchi tayanchi bo‘lib turibdi. Ushbu maqolada budjet xarajatlarini
optimallashtirish bo'yicha strategiya va yondashuvlar hamda muvozanatli va
ta'sirli davlat budjetiga erishishda samarali rejalashtirishning ahamiyati ko'rib
chiqiladi.
Davlat budjetlari davlat resurslarini turli sohalar va xizmatlarga
taqsimlashni boshqaradigan moliyaviy rejalardir. Biroq, cheklangan resurslar va
ortib borayotgan talablar tufayli davlatlar sarflangan har bir dollarning ta'sirini
maksimal darajada oshirish muammosiga duch kelishadi. Xarajatlarni
optimallashtirish nafaqat xarajatlarni qisqartirish, balki xarajatlarning strategik
ustuvorliklarga mos kelishini ta'minlash, pul qiymatini ta'minlash va uzoq
muddatli maqsadlarga hissa qo'shishdir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentini
ng 2023 yil 11 sentyabrdagi
“O‘zbekiston –
2030” strategiyasi to‘g‘risida”gi PF
-158-son Farmoni, 46-
maqsadida “Fiskal barqarorlikni ta’minlash va davlat majburiyatla
rini samarali
boshqarish” belgilangan. Ushbu maqsadga erishish uchun 5 ta samaradorlik
ko‘rsatkichlaridan biri 2030 yilgacha “Natijaga yo‘naltirilgan budjetlashtirish”
amaliyotiga to‘liq o‘tish ko‘zda tutilgan[1].
Shuningdek, O‘zbekiston
Respublikasi Davlat moliyasini boshqarish
tizimini takomillashtirish strategiyasining asosiy maqsadlaridan b
iri bu o‘rta
muddatli budjet asoslarini ishlab chiqish hamda yillik budjetni
shakllantirishning
yangi
“natijaga
yo‘naltirilgan
budjet”
(Dasturiy
budjetlashtirish)
tizimini joriy etish hisoblanadi.
Maqolani yozish jarayonida bir qator iqtisodchi olimlarning mahalliy
budjetlarning daromadlari va xarajatlari, ularni boshqarishning ilmiy-nazariy va
amaliy asoslarini o'z ichiga olgan ilmiy va o'quv adabiyotlari mavjud. Xususan,
xorijiy iqtisodchilardan Maria N.[2], Busch, D., Strehl, W [3], B. Gashi, G.Asllani,
L.Boqolli [4], Akif Musayev, Khatai Aliyev [5] va boshqalar ilmiy tadqiqotlarda
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
417
keng yoritilgan. Davlat budjet tizimining ilmiy-nazariy asoslarini
shakllantirishga
Oʻzbekistonlik
iqtisodchi
olimlardan
A.V.Vahobov,
T.S.Malikov[6], N.X.Xaydarov[7], T.Eshna
zarov[8] va boshqalar hissa qo‘shdilar.
Tadqiqot maqsadiga erishish uchun dastavval amalga oshirilishi kerak
bo’lgan vazifalar belgilab olindi. Jumladan: O’zbekiston Respublikasi Davlat
budjeti parametrlari bo‘yicha statistik malumotlarni jamlash va ularga ishlov
berib ma’lum guruhlarga ajratish; guruhlangan ma’lumotlar asosida tasviriy
statistikani jadval va grafiklar orqali ifodalash; Davlat budjeti xarajatlari va unga
ta`sir etuvchi makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni koorelatsion –
regression tahlil
qilish orqali, natijaviy belgiga ta`sir etayotgan omil belgilarning bog’liqlik
kuchiga baho berish; olingan natijalarni induksiya va deduksiya usullari orqali
tanqidiy tahlil qilib, davlat xarajatlarini rejalashtirish va samaradorligini
oshirish imkoniyatlari bo’yicha takliflar ishlab chiqish.
Davlat budjeti xarajatlarini tushunish davlat moliyasini tahlil qilish, siyosat
ustuvorligini baholash va davlat dasturlari samaradorligini baholash uchun juda
muhimdir. Shuningdek, u iqtisodiy sharoitlarni shakllantirishda va jamiyat
ichidagi resurslarni taqsimlashga ta'sir qilishda muhim rol o'ynaydi.
1- jadval
Davlat budjeti xarajatlarining 2019-
2023 yillarda o’zg
arish
tendensiyasi, mlrd. so’mda
[9]
Davlat budjeti xarajatlarining tarkibi 2019-2023 yillar mlrd. so'mda
Xarajat turlari
2019
2020
2021
2022
2023
Ijtimoiy xarajatlar
63542,4
74231,8
92013,6 117691,9 137246,8
Iqtisodiyot xarajatlari
18485,2
16692,8
21169,7
34090,9
42926,9
Investitsiya
xarajatlarini
moliyalashtirish
7 048,5
18843,7
29900,1
27807
29581,6
Davlat boshqaruvi, adliya va
prokuratura organlarini saqlash
xarajatlari
4956,4
7443,4
8479,2
11468,6
14618,4
Sud organlarini saqlash xarajatlari
358,6
383
849,8
1117,6
1295,4
O‘zini o‘zi boshqarish organlarini
saqlash xarajatlari
701,1
817,7
1037,1
965,4
760,9
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi,
Qoraqalpog‘iston
Respublikasi, viloyatlar, shahar va
tumanlar budjetlarining zaxira
jamg‘armalar
i
985,4
1506,2
1401,8
1811
1720,4
Davlat tomonidan NNT va
fuqarolik jamiyatning boshqa
inistitutlarini qo‘llab
-
qo‘vvatlash
xarajatlari
37,8
47,5
95,6
103,5
326,8
Davlat
qarzlariga
xizmat
ko‘rsatish va qoplash xarajatlari
1089,2
1816,4
2238,2
3528,5
8220,6
Boshqa xarajatlar
20804,1
22360,3
31072,1
38107,5
44399,4
Jami
110960,2 144142,8 188257,2 236691,9 281097,4
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
418
2023 yil yakunlariga ko’ra Davlat budjeti xarajatlari 281,1 trln. so’mni
tashkil etgan bo’lib, bu tasdiqlangan parametrlarga nisbatan 23,4 trln. so’mga
ko’p ekanligini ko’rishimiz mumkin. 2023 yilda Davlat budjeti xarajatlari
Respublika Yalpi ichki maxsulotiga nisbatan 26,5 foizni tashkil etdi.[8]
2023 yilgi Davlat budjeti xarajatlarining rejalashtirilgan miqdordan oshib ketishi
O’zbekiston Re
spublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul
qilingan dastur va tadbirlarni moliyalahtirish masalalari bilan izohlanadi.
2023
yilda ijtimoiy sohani qo’llab quvvatlash uchun davlat budjetidan
tasdiqlangan parameter bo’yicha 127,4 trln. so’m mablag’ ajratilishi
rejalashtirilgan bo’lib, amalda jalb qilingan mablag’lar 137,2 trln. so’mni tashkil
etdi.
Bu ko’rsatkich 2022 yilda 117,7
trln. so’mni tashkil etganligini ko’rishimiz
mumkin. Oxirgi bir yilda ijtimoiy soha xarajatlarining mutloq qo’shimcha o’sishi
19,5 trln. so’mni yoki qo’shimcha nisbiy o’sish 16,6 foizni tashkil etgan.
2023 yil yakunlariga ko’ra ijtimoiy
xarajatlarni sohalar kesimida tahlil
qiladigan bo’lsak, ta’lim sohasiga 60,6 trln. so’m, sog’liqni saqlashga 28,4 trln.
so’m, madaniyat sohasiga 2,4 trln. so’m , sportni qo’llab quvvatlash uchun 2,3
trln. so’m, fanga 1,7 trln. so’m, ijtimoiy nafaqalarga 19,1 trln. so’m, pensiya
jamg’armasiga transfertlar 14 trln. so’m va uy
-joylar qurish dasturi uchun1,2
trln. so’m mablag’lar yo’naltiri
lgan [8].
2022 yilda YuNISEFning O‘zbekistondagi vakolatxonasi bilan hamkorlikda
Dasturiy budjetlashtirish tizimi
bo‘yicha so‘nggi yillarda amalga oshirilgan
islohotlar tahlil qilindi va kelgusi rejalar ishlab chiqish maqsadida xalqaro
ekspertlar jalb etildi. Ekspertlar tomonidan amalga oshirilgan baholash
natijasiga muvofiq quyidagi muammo va ularning yechimi bo‘yich
a asosiy
tavsiyalar berildi[9]:
•
yangi usul asosida ajratiladigan budjet mablag‘laridan foydalanishni
monitoring qilish uchun indikatorlarni ishlab chiqish;
•
sinov tariqasida 2025-
2026 yillarda Sog‘liqni saqlash va Qishloq xo‘jaligi
vazirliklarining budjet xarajatlarini budjet dasturlari kesimida ishlab
chiqish va amaliyotga joriy etish;
•
birinchi darajali budjet mablag‘lari taqsimlovchilarning 20
24-2026 yillar
uchun budjet mablag‘laridan foydalanish bilan bog‘liq maqsadli
indikatorlarini tasdiqlash;
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023 yil 11 sentyabrdagi “O‘zbekiston –
2030” strategiyasi to‘g‘risida”gi PF
-158-son Farmoni
2.
Maria N. Forecast of budget revenues from taxes in the context of economy
digitalization. Koniagin 2020. IOP Conf. Ser.: Mater. Sci. Eng. 940 012040.
3.
Busch, D., Strehl, W. (2019). Budget Preparation and Forecasting in the Federal
Republic of Germany. In: Williams, D., Calabrese, T. (eds) Palgrave Macmillan, Cham.
https://doi.org/10.1007/978-3-030-18195-6_4
4.
Gashi B, Asllani G and Boqolli L 2018. The effect of tax structure in economic
growth. International Journal of Economics and Business Admin 6 # 2
56-67
5.
Musayev A and Aliyev K 2017. Modelling oil-sector dependency of tax revenues in
a resource rich country: 65 # 3
1023-1029
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
419
6.
Vahobov A.V., Malikov T.S. Moliya. Darslik (foshkent TIl Moliya instituti. - Toshkent:
"Noshir", 2012. 712-bet.
7.
Хайдаров Н. Х. Маҳаллий бюджетлар: муаммо ва инновацион ечимлар
//Ўзбекистон статистика ахборотномаси” илмий электрон журнали. –
2020.
8.
Эшназаров Т.Ш. бюджет муносабатларини такомиллаштириш ва унинг
истиқболлари // Экономика и финансы (Узбекистан). –
2021.
–
№. 9 (145).
9.
Budjetnoma-2024-2026/ Toshkent-2023/ 31-bet
MOLIYAVIY INFRATUZILMA SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA
MAKROIQTISODIY SIYOSAT VOSITALARI
Xaitbayev Jasurbek Otaxanovich
Toshkent Davlat Iqtisodiyot universiteti,
To’rtko’l fakulteti,
assistent-
o’qituvchi
Kalit so'zlar:
moliyaviy infratuzilma, makroiqtisodiy siyosat, monetar siyosat, fiskal
siyosat, bank sektori, kapital bozori
Iqtisodiyotda barqaror o‘sish sur’atlarini ta’minlash, investitsiya va biznes
muhitini yanada yaxshilash, milliy manfaatlarimiz uchun eng qulay tarzda jahon
iqtisodiyotiga integratsiyalashish, iqtisodiy faollik darajasini oshirish kabi
vazifalar davlat tomonidan amalga oshiriladigan makroiqtisodiy siyosat
samaradorligiga, uning ilmiy asoslanganligi hamda real voqelikni hisobga olib
o‘tkazilayotganligiga bog‘liq.
Shu boisdan davlatimiz rahbari iqtisodiyot sohasida oldimizda turgan
vazifalar haqida gapirganda, “Birinchidan, biz makroiqtisodiy barqarorlikni va
yuqori iqtisodiy oʻsish surʼatlarini taʼminlashimiz shart. Avvalo
, inflyatsiyani
jilovlamasdan turib, makroiqtisodiy barqarorlikka erishish mumkin emas. Jahon
tajribasini puxta oʻrganib, xalqaro ekspertlarni jalb etgan holda, monetar
siyosatni
takomillashtirish
va
narx-
navo
barqarorligini
taʼminlash
konsepsiyasini ishlab chiqishimiz zarur.
Moliyaviy infratuzilma tarkibi:
Ma’lumki moliyaviy infratuzulma deganda
moliyaviy tizimning yaxlit bir butunlik sifatida faoliyat yuritishi uchun talab
etiladigan moliyaviy institutlar, moliyaviy vositalar va texnologiyalarning
yig’ind
is
i hisoblangan moliyaviy tizimning asosiy bo’lagi tushuniladi.
Zamonaviy taraqqiyot jarayonlari iqtisodchi kadrlardan makro iqtisodiy
siyosat va eng zamonaviy makro iqtisodiy konsepsiyalar bilan yaxshi tanishb
o‘lishni, makro iqtisodiy tahlil malakasiga
, nazariy bilimlarni amaliyot bilan
bog‘lash ko‘nkmalariga ega bo‘lishni talab etadi. Shu sababli ham makro iqtisodiy
jarayonlarning kechishi qonuniyatlarini, makroiqtisodiy muammolarni,
makroiqtisodiy siyosat yuritgan holda ularni echish yo‘llarini turli
modellar
vositasida mantiqiy izchillikka amal qilgan holda o‘rganish dolzarb vazifadir.
Makroiqtisodiy siyosat davlat rahbarlarining irodasi va qat’iyatligiga va
yetilgan iqtisodiy muammolarni naqadar idrok etishlariga ham bog‘liq bo‘ladi. U
