“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
441
TIJORAT BANKLARIDA LIZING OPERATSIYALARI HISOBI VA AUDITINI
TAKOMILLASHTIRISH
Xonxusanov Baxromjon Abdulxusan o
’
g
’
li
O’zbekiston Re
spublikasi Bank-moliya
akademiyasi magistri
Annotatsiya.
Mamlakatimizda bank tizimida amalga oshirilayotgan isloxatlar natijasida
iqtisodiyotimiz yildan-
yilga o’sib bormoqda. Tijorat banklarida amalga oshirilayotgan
islohotlarning asosiy jihati sifatida, tijorat banklarining bozori hajmini oshirish va sohada
raqobatni rivojlantirish hamda xorijiy tajribalar asnosida bank sohasini yanada oldingi
o’rinlarga olib chiqish hisoblanmoqda.
Kalit so’z.
Tijorat bank, bank tizimi, bank riski, lizing, audit, risk, lizing bozori, lizing
kompaniyalari.
Mamlakatimizda olib borilayotgan keng qamrovli tarkibiy va institutsional
islohotlar hamda kutilayotgan natijalarning sohadagi natijalarini yanada
rivojlanayotirish yuzasida olib borilayotgan chora-tadbirlar bank-moliya
sohasini ham qamrab olganligi ayni muddao, tijorat banklarida amalga
oshirilayotgan islohotlar sifatida quyidagilarni aytish mumkin: O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2023-yil 11-sentyabrdagi PF-158-
son farmonida "Bank tizimida islohotlarni jadallashtirish, bank xizmatlari bozori
xajmini oshirish va sohada raqobatni rivojlantirish" (PF-158, 2023) [1]
(O’zbekiston Respublikasi
-2030 strategiyasi) shuningdek, 2020-yil 15-maydagi
PF-5992-son farmonida "2020-
2025 yillarga mo’ljallangan O’
zbekiston
Respublikasining bank tizimini isloh qilish"(PF-5992, 2020) ) [2] strategiyasida
bank tizimida xozirgi kunda saqlanib qolayotgan muammo va dolzarb
masalalarga alohida e'tibor qaratilgan.
1-rasm. Banklarda risk turlari (B.T. Berdiyarov, 2017)
) [3]
Bank risklari
Bankning aktiv
operatsiyalari
bo'yicha
Kassa
operatsiyalari
bo'yicha
Bozor riski;
Faktoring;
Investitsiya riski;
Valyuta riski;
Hisob-kitob
bo'yicha;
Lizing va portfel
riski.
Bankning passiv
operatsiyalari
bo'yicha
Diversifikatsiya
riski;
Depozitlar riski;
Inflyatsiya riski;
Jamg'armalar riski;
Foiz stavkalarining
o'zgarish riski.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
442
Tijorat banklarning lizing tashkilotlarining asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
-
barcha huquqiy, soliq, moliyaviy masalalarni hal etish;
-
bularga a'zo mamlakatlarning qonunchiliklarini o`rganish va taqqoslash;
-
lizing firmalarini tashkil etish bilan bog`liq bo`lgan masalalarni o`rganish;
lizing bitimlarining shartlari to`g`risidagi statistic ma'lumotlarni yig`ish.
So
’
ngi yillarda mamlakatimizda ham lizing munosabatlarining ham huquqiy
ham ijtimoiy shakli shakllanganligini ko
’
rishimiz mumkin hamda tijorat
banklarida lizing operatsiyalarining joriy etilishi ushbu jarayonning yanada tez
va oson lizining operatsiyalarining takomillashishiga asos bo
’
lib hizmat
etmoqda.
1-jadval
Lizing beruvchilar bozori (2023-yil)
2023
Jami
Banklar
35
Lizing kompaniyalari
112
Manba:
“Hamkorbank” ATB ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan (https://
hamkorbank.uz/).
2023-yil uchun taqdim etilgan ma'lumotlarga ko'ra, lizing bozorida banklar
va lizing kompaniyalari ishtirok etadi. Ushbu ma'lumotlarga asoslanib quyidagi
qisqacha xulosalarni chiqarish mumkin:
▪
Lizing bozorida asosiy o'yinchi:
Lizing kompaniyalari 2023-yilda lizing
bozorida ustunlikka ega, chunki ularning soni banklarga nisbatan sezilarli
darajada yuqori (112 ga qarshi 35). Bu lizing kompaniyalari lizing xizmatlarini
taqdim etishga ixtisoslashgan va ushbu sohada ko'proq tajribaga ega ekanligini
ko'rsatadi.
▪
Banklarning roli:
Banklar lizing bozorida ishtirok etsada, ularning roli
shunchalik katta emas. Bu banklar lizingni asosiy faoliyat sifatida ko'rmasligi
yoki lizing shartlarini yanada qattiqroq belgilashi kerakligini ko’rsatadi.
▪
Bozor bo'linishi:
Ushbu ma'lumotlar lizing bozorining banklar va lizing
kompaniyalari o'rtasida bo'linishini ko'rsatadi. Bu bozorning turli segmentlarga
xizmat ko'rsatishini yoki turli xil lizing shartlari va xizmatlarini taklif qilishini
ko'rsatadi.
Hozirgi vaqtda "Hamkorbank" ATBning sho’ba korxonalari tarkibiga 5 ta
lizing kompaniyasi kiradi: "Hamkor and Lizinging" MChJ, "Hamkor Maz
Lizinging" MChJ, "Hamkor Invest Lizinging" MChJ, "Partner Business Lizinging"
MChJ va "Business Lizinging Group" MChJ.
Gorizontal tahlil: Portfel hajmi:
2023-yil 1-yanvar holatiga ko'ra barcha
lizing kompaniyalarining portfel hajmi o'sgan. Eng katta o'sish "Hamkor and
Lizing MChJ"da kuzatilgan, u 12,806,777 ming so'mga yetgan, bu 2022-yil 1-
yanvardagi 8,485,484 ming so'mdan 50% dan ko'proqni tashkil qiladi.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
443
2-jadval
"Hamkorbank"ATB lizing portfelining holati dinamikasi
№
Lizing kompaniyalar nomi
01-01-22
01-01-23
Portfel
(ming
so’m)
Papkala
r soni
Portfel (ming
so’m)
Papkala
r soni
1 Hamkor and Lizinging MChJ
8,485,484
125
12,806,777
194
2 Hamkor Maz Lizinging MChJ
5,100,851
83
7,213,752
111
3 Hamkor Invest Lizinging
4,036,561
52
7,669,804
112
4
Partner Business Lizinging
MChJ
1,737,483
21
4,764,919
61
JAMI:
19,360,379
281
32,455,252
478
Manba:
“Hamkorbank” ATB ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan (https://
hamkorbank.uz/).
Papkalar soni:
2023-yil 1-yanvar holatiga ko'ra barcha lizing
kompaniyalarining papkalar soni o'sgan. Eng katta o'sish "Hamkor and Lizing
MChJ"da kuzatilgan, u 194 ta papkaga yetgan, bu 2022-yil 1-yanvardagi 125 ta
papkadan 55% ko'p.
Vertikal tahlil: 2022-yil 1-yanvar holatiga ko'ra:
Eng katta portfelga ega
bo'lgan kompaniya "Hamkor and Lizing MChJ" bo'lib, u umumiy portfelning
43,8% ni tashkil qiladi. Eng kam portfelga ega bo'lgan kompaniya "Partner
Business Lizing MChJ" bo'lib, u umumiy portfelning 9% ni tashkil qiladi. Eng ko'p
papkaga ega bo'lgan kompaniya "Hamkor and Lizing MChJ" bo'lib, u umumiy
papkalarning 44,5% ni tashkil qiladi. Eng kam papkaga ega bo'lgan kompaniya
"Partner Business Lizing MChJ" bo'lib, u umumiy papkalarning 7,5% ni tashkil
qiladi. 2023-yil 1-yanvar holatiga ko'ra:
Eng katta portfelga ega bo'lgan
kompaniya "Hamkor and Lizing MChJ" bo'lib, u umumiy portfelning 39,5% ni
tashkil qiladi. Eng kam portfelga ega bo'lgan kompaniya "Partner Business Lizing
MChJ" bo'lib, u umumiy portfelning 14,7% ni tashkil qiladi. Eng ko'p papkaga ega
bo'lgan kompaniya "Hamkor and Lizing MChJ" bo'lib, u umumiy papkalarning
40,8% ni tashkil qiladi. Eng kam papkaga ega bo'lgan kompaniya "Partner
Business Lizing MChJ" bo'lib, u umumiy papkalarning 12,7% ni tashkil qiladi.
Tijorat banklari uchun lizing operatsiyalari foydali daromad manbai
hisoblanadi, ammo bu operatsiyalarni muvaffaqiyatli boshqarish va nazorat
qilish juda muhim. Tijorat banklarida lizing operatsiyalari auditini o'tkazishda
xalqaro audit standartlarini (XAS) qo'llash juda muhim. Bu auditning sifati va
ishonchliligini ta'minlaydi. Quyida XASni qo'llash bo'yicha ba'zi muhim jihatlar
keltirilgan:
1. XAS 315 - Mijozni va uning muhitini tushunish hamda moddiy xatoliklar
xavfini baholash: Lizing operatsiyalari bilan bog'liq ichki nazorat tizimini
baholash. Lizing portfelidagi xavflarni aniqlash (kredit riski, likvidlilik riski, foiz
stavkasi riski va boshqalar). Moddiy xatoliklar xavfini aniqlash va baholash.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
444
2. XAS 330 - Auditorning javob choralari xavfga nisbatan baholangan:
Xavfga mos ravishda audit protseduralarini rejalashtirish va amalga oshirish.
Lizing shartnomalari, to'lovlar jadvali va boshqa hujjatlarni tekshirish. Lizing
ob'ektlarining holatini va qiymatini baholash.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023
-yil 11-sentyabrdagi farmonida "Bank
tizimida islohotlarni jadallashtirish, bank xizmatlari bozori xajmini oshirish va sohada
raqobatni rivojlantirish", PF-158-son. 2023-yil.
2.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020
-yil 15-maydagi farmonida "2020-2025
yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank
tizimini isloh qilish", PF-5992-son,
2020-yil.
3.
B.T. Berdiyarov (2017) "Bank aktivlari va passivlarini boshqarish" fanining Elektron
o'quv-uslubiy majmuasi.
–
Toshkent: "Moliya", 2017.
–
384 b.
ДАВЛАТ ИШТИРОКИДАГИ КОРХОНАЛАРНИ
ҲУСУСИЙЛАШТИРИШ
-
НИНГ МОЛИЯ БОЗОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ ЎРНИ
и.ф.д.,проф.
Элмирзаев Самариддин
Ўзбекистон Республикаси
Банк молия академияси кафедра мудири
Абдураимов Бобомурод
Ўзбекистон Республикаси
Банк молия академияси магистранти
Хусусийлаштириш бутун Шарқий Европада қабул
қилинаётган
таркибий ислоҳотлар дастурларининг марказий хусусияти
бўлган. Давлат
фаолиятини хусусий секторга ўтказиш ҳукуматнинг иқтисодиётга
аралашуви билан боғлиқ баъзи муаммоларни ҳал қилишга ёрдам бериши
мумкинлиги ҳақидаги ғоя 1980 йилларда катта машҳурликка эришади.[1]
Агар Шарқий Европа мамлакатлари иқтисодий, ҳуқуқий ва молиявий
тузилиши жиҳатидан Ғарб мамлакатларига ўхшаш бўлса ва
хусусийлаштириш аллақачон мавжуд бўлган амалиётларга амал қилса,
истиқбол ҳақиқатан ҳам умидсиз бўлар эди. Шу билан бирга, режали
иқтисодиётдан бозор иқтисодиётига ўтиш кенг кўламли ва тезкор
хусусийлаштиришсиз амалга ошиши даргумон ва самарали бозорлар
мавжуд бўлмаганда корхоналар самарадорлигини ошириш қийин бўлади,
деган якдил фикр юзага келди.
Шунинг учун тараққиётга тўсқинлик
қилиши мумкин бўлган институтсионал муаммоларнинг ечимларини
топиш жуда муҳимдир. Шунингдек, ривожланаётган демократик
давлатларда хусусийлаштиришни кенг ижтимоий ва сиёсий қўллаб
-
қувватлаш йўлга қўйилмоқда. Шарқий Европада хусусийлаштиришга
бўлган кенг қизиқишнинг катта қисми жараённинг ушбу жиҳатларига
тегишли.
