“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
450
4.
Адаптация финансовых коэффициентов
-
разработка национальных
нормативов и пороговых значений ключевых коэффициентов, которые
будут учитывать специфику местной экономики.
Применение этих методов позволит улучшить оценку финансового
потенциала предприятий в Узбекистане и создать более устойчивую и
эффективную экономическую систему.
Список
литературы
1.
Levin, R. The Impact of Financial Flexibility on Risk Management // Journal of Financial
Analysis.
2022.
Vol.
34,
No.
11.
P.
5474-5490.
URL:
https://academic.oup.com/rfs/article/34/11/5474/6046943
2.
Levin, R. Flexibility in Financial Markets: Modern Risk Management Methods // Federal
Reserve Bank of Chicago, 2021. URL: https://www.chicagofed.org/research/publications
3.
Толстых Т. Н., Уланова Е. М. Методы оценки финансового потенциала
предприятий // Современные проблемы науки и образования. 2017. № 6. URL:
https://science-education.ru/ru/article/view?id=27052
4.
Фомин П. А., Старовойтов М. К. Методология и методы комплексной оценки
финансово
-
экономической
деятельности
хозяйствующих
субъектов
//
Диссертационный
совет
по
экономике.
URL:
https://www.dissercat.com/content/metodologiya-i-metody-kompleksnoi-otsenki-finansovo-
ekonomicheskoi-deyatelnosti-khozyaistvuy.
INVESTITSION LOYIHALAR KREDIT RISKINI MINIMALLASHTIRISH
YO'LLARI
Qahorov Rafiq Asqaralievich
O'zbekiston Respublikasi bank moliya akadimiyasi
loyixa boshqaruvi (PM) 2331-guruh talabasi
Investitsion loyihalar bir davlatning iqtisodiy taraqqiyotiga hissa
qo‘shadigan muhim omillardan biri
hisoblanadi. Ammo har qanday investitsion
loyiha muayyan risklarni o‘z ichiga oladi, shu jumladan kredit xavfi. Kredit riski
qarzdor tomonning qarz majburiyatlarini o‘z vaqtida yoki to‘liq bajarmaslik
ehtimoli bilan bog‘liq bo‘lib, bu moliyaviy muassasala
r va investorlar uchun katta
tahdiddir. Ayniqsa, rivojlanayotgan bozorlar uchun bu xavfni boshqarish dolzarb
hisoblanadi. O‘zbekiston misolida, kredit xavfini minimallashtirish bo‘yicha
chora-tadbirlarni amalga oshirish milliy moliyaviy barqarorlikni ta'minlashda
hal qiluvchi rol o‘yna
ydi.
Investitsion loyihalarda kredit xavfini kamaytirishning ko‘plab usullari
mavjud, ularning har biri alohida va o‘ziga xos yondashuvni talab qiladi. Bu
usullarni samarali qo‘llash O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun muhim bo‘lg
an
investitsion muhitni mustahkamlashga xizmat qiladi. Shuningdek, banklar,
sug‘urta kompaniyalari va boshqa moliyaviy institutlar ushbu riskni
boshqarishda muhim rol o‘ynaydi [1].
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
451
Kredit xavfini minimallashtirishning birinchi va eng muhim yo‘li —
bu
investitsion loyihani moliyaviy jihatdan sinchkovlik bilan tahlil qilishdir. Bu
loyiha ishtirokchilarining moliyaviy holati, bozor konyunkturasi, raqobat muhiti,
texnologik imkoniyatlar va xarajatlar bilan bog‘liq turli xatarlarni baholashni o‘z
ichiga oladi. Moliyaviy tahlil, odatda, quyidagi
bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
-Loyihaning daromad keltirish salohiyati: Moliyaviy oqimlar, xarajat va
daromad prognozlarini o‘rganish.
-Kompaniya yoki loyiha ishtirokchilarining kredit tarixini tahlil qilish:
Ushbu tahlil kompaniyaning kredit majburiyatla
rini bajarish bo‘yicha tarixiy
ko‘rsatkichlarini ko‘rsatadi.
-
Bozorni o‘rganish: Loyiha ta'sir qiladigan bozor segmentlari, mavjud
raqobatchilar va bozor talablari tahlil qilinadi.
Misol: O‘zbekistonda yashil energiya lo
yihalariga kiritilayotgan
investitsiyalarni tahlil qilganda, global miqyosda ushbu soha rivojlanayotganligi,
ekologik toza texnologiyalar uchun talab ortib borayotganini ko‘rish mumkin.
Shunday qilib, bu sohada risk nisbatan kamroq bo‘lishi mumkin.
Sug‘urt
a va kafolat mexanizmlari kredit xavfini kamaytirishda muhim rol
o‘ynaydi. Sug‘urta kompaniyalari kredit xavfini qisman yoki to‘liq qoplash uchun
xizmat qiladi. Kredit sug‘urtasi, ayniqsa, eksport
-import operatsiyalarida yoki
katta loyihalarda keng qo‘llan
iladi. Shu bilan birga, kreditlar uchun kafolat
beruvchi tashkilotlar, masalan, davlat yoki xususiy kafolat fondlari, kredit
beruvchi moliyaviy muassasalarning xavfini sezilarli darajada kamaytirishi
mumkin [2].
Misol: O‘zbekistonda Eksportni rivojlantiri
sh agentligi tomonidan kichik va
o‘
rta bizneslarga eksport faoliyatini kengaytirish uchun kreditlar berilmoqda va
bu kreditlarni sug‘urtalash xizmatlari ham mavjud. Bu kredit xavfini
kamaytirishga yordam beradi.
Kredit xavfini diversifikatsiyalash usuli orqali minimallashtirish mumkin.
Bu
degani, moliyaviy tashkilotlar va investorlar o‘z aktivlarini turli sohalarga
yoki hududlarga bo‘lib joylashtiradilar, bu esa bir loyiha yoki sektor
muvaffaqiyatsiz
bo‘lgan
taqdirda,
umumiy
zararlarni
kamaytiradi.
Diversifikatsiya bilan investitsion portfelning risklari tarqatiladi va moliyaviy
muassasalar uchun barqarorlik ta'minlanadi [3
]
.
Misol: O‘zbekiston iqtisodiyotini diversifikatsiyalash maqsadida qishloq
xo‘jaligi, sanoat, xizmat ko‘rsatish va turizm sohalariga
bir vaqtda investitsiyalar
kiritilyapti. Bu bilan iqtisodiyotning bir sohasidagi muammolar boshqa
sohalarga salbiy ta’sirini minimallashtiradi.
Loyihaning boshlanishidan to uni amalga oshirish vaqtidagi moliyaviy
monitoring kredit xavfini minimallashtirishda muhim omil hisoblanadi. Doimiy
nazorat orqali banklar yoki moliyaviy muassasalar loyihaning qanday
kechayotganini ko‘rib borishadi va ehtimoliy xavflarni oldindan aniqlab, zarur
choralarni ko‘rishlari mumkin. Bu nafaqat kredit xavfini kamaytiradi, balki
loyihaning muvaffaqiyatli amalga oshirilishiga ham yordam beradi [4].
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
452
Kredit xavfini minimallashtirish uchun qarzdor kompaniyalar yoki shaxslar
o‘zining kredit tarixini yaxshilashi muhimdir. Bu, o‘z vaqtida qarzlarni qaytarish
va moliyaviy majburiyatlarni bajarish orqali amalga oshiriladi
. O‘zbekistonda
davlat tomonidan bu borada islohotlar olib borilmoqda, xususan, kichik va o‘rta
korxonalar uchun davlat kredit kafolatlari va subsidiyalar taqdim etilmoqda.
1-jadval
O‘zbekistonda kredit riskini kamaytiri
shga xizmat qiluvchi
asosiy chora-tadbirlar
Chora-tadbir
Mazmuni
Misol
Sug‘urta xizmatlari
Kredit xavfini sug‘urta qilish
orqali qoplash
Eksport faoliyatini sug‘urta
qilish (agrosanoat eksporti)
Diversifikatsiyalash
Investitsiyalarni turli sohalarga
taqsimlash
Qishloq xo‘jaligi, sanoat va
turizm sektorlarida bir
vaqtda investitsiya kiritish
Kredit monitoringi
Kreditlar monitoringini doimiy
olib borish va audit qilish
Yirik loyihalar uchun
muntazam moliyaviy
monitoring
Davlat kafolatlari
Kichik va
o‘rta biznes uchun
davlat kafolatlari taqdim etish
O‘zbekiston Markaziy Banki
tomonidan kichik biznes
kreditlarini kafolatlash
Qarz tarixini yaxshilash
Qarz majburiyatlarini o‘z
vaqtida bajarish orqali kredit
reytingini oshirish
Kichik va o‘rta biznes
subyektlari uchun maxsus
davlat dasturlari
Misol: O‘zbekistonning turli viloyatlarida kichik biznes subyektlari uchun
kredit olishda davlat tomonidan kafolat beruvchi dasturlar joriy etildi. Bu, o‘z
navbatida, kredit olish jarayonida banklar uchun xavfni pasaytiradi.
O‘zbekistonda kredit riskini minimallashtirish bo‘yicha bir qator muhim
chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda. Davlat tomonidan bu yo‘nalishda turli
mexanizmlar joriy etilib, moliyaviy sektor rivojlanishi qo‘llab
-quvvatlan-
moqda[5].
2-jadval
O
‘zbekistondagi investitsiya loyihalarida kredit riskiga ta’sir ko‘rsatuvchi
asosiy omillar va ularning kamaytirish yo‘llari
Kredit Riskining Turlari
Riskni Minimallashtirish
Yo‘llari
Misollar
Qarz oluvchining moliyaviy
qobiliyatsizligi
Loyihani chuqur
ekspertizadan
o‘tkazish,
sug‘urta tizimi
Qishloq xo‘jaligi
sug‘urtasi
Bozor sharoitlari o‘zgarishi
Diversifikatsiya, davlat
subsidiyalari
Jizzax erkin iqtisodiy
zonasi
Valyuta kursi o‘zgarishi
Valyuta risklarini boshqarish
Tashqi savdo va eksport
import loyihalari
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
453
Investitsion loyihalar iqtisodiy taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi
kuchi sifatida qabul qilinadi, ammo har bir loyiha muayyan xavflarni o‘z ichiga
oladi. Kredit xavfi
—
investitsion loyihalarda eng muhim va ko‘p uchraydigan
xavflardan biri
bo‘lib, qarzdorning qarzni o‘z vaqtida qaytarolmasligi ehtimolini
anglatadi. Ushbu xavfni kamaytirish
—
bu nafaqat investitsiya muhitini
yaxshilash, balki umumiy iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash uchun ham
muhimdir. Ayniqsa, O‘zbekiston ka
bi rivojlanayotgan davlatlar uchun
investitsion loyihalar kredit xavfini minimallashtirish moliyaviy tizimning
mustahkamligini ta'minlash va xalqaro investorlarni jalb qilishning asosiy
shartlaridan biridir.
Xavfni minimallashtirish yo‘llari keng qamrovli
va xilma-xil bo
‘lib, ular
sinchkovlik bilan amalga oshirilishi zarur. Birinchi navbatda, loyihalarni chuqur
iqtisodiy va moliyaviy tahlil qilish zarur. Bu jarayonda kompaniyaning moliyaviy
holati, bozor sharoiti va loyihaning iqtisodiy samaradorligi baholanadi.
Shuningde
k, sug‘urta va kafolat mexanizmlaridan foydalanish kredit xavfini
kamaytirishda muhim vositalardan hisoblanadi. Bu vositalar orqali kredit
beruvchi moliyaviy institutlar o‘z xavfini qisman sug‘urta qiladi yoki davlat
tomonidan kafolatlanadi.
Diversifikatsi
ya strategiyasini qo‘llash ham kredit xavfini kamaytirishda
katta ahamiyatga ega. Investitsiyalarni turli sohalarga va hududlarga taqsimlash
orqali investorlar va banklar biror loyiha muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, umumiy
zararlarni kamaytirishga erishadila
r. O‘zbekistonda iqtisodiyotning turli
sohalariga investitsiya kiritilishi ushbu strategiyaning muvaffaqiyatli
namunasidir.
Kredit riskini kamaytirishning yana bir muhim omili
—
loyihalarni amalga
oshirish jarayonida doimiy monitoring va audit olib borishdir. Loyihaning har bir
bosqichi nazorat ostida bo‘lsa, moliyaviy holatdagi o‘zgarishlar va potentsial
xavflar oldindan aniqlanadi va tegishli chora-
tadbirlar ko‘riladi. Shuningdek,
qarzdor kompaniya yoki shaxslarning kredit tarixini yaxshil
ash, o‘z vaqtid
a
qarzlarini qaytarish va moliyaviy majburiyatlarini bajarish orqali ham kredit
xavfini kamaytirish mumkin.
O‘zbekiston sharoitida kredit xavfini kamaytirish bo‘yicha amalga
oshirilayotgan chora-tadbirlar milliy iqtisodiyotni mustahkamlash va
investitsion
muhitni yaxshilashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Banklar, sug‘urta
kompaniyalari va davlat tomonidan taqdim etilayotgan kredit kafolatlari,
shuningdek, davlat tomonidan qo‘llab
-
quvvatlanayotgan kichik va o‘rta biznes
loyihalari kredit xavfini sezilarli darajada kamaytiradi [6
]
.
Shu bilan birga, iqtisodiyotda barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun
kelgusida ushbu chora-tadbirlarni kengaytirish va yangilash zarur.
Xususan, yangi texnologiyalarni joriy qilish, kredit monitoring tizimlarini
avtomatla
shtirish va xalqaro kredit sug‘urta kompaniyalari bilan hamkorlikni
kengaytirish orqali kredit xavfini yanada samarali boshqarish mumkin bo‘ladi.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
454
Kredit xavfini minimallashtirish orqali O‘zbekiston xalqaro investorlar
uchun jozibador bozor yaratish, mahalliy iqtisodiyotni yanada barqarorlash-
tirish va uzoq muddatli investitsion loyihalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Manbalar ro’yxati:
1.
Fozilchayev Sh.Q. Xidirov N.G.
(2019) “Moliyaviy risklar nazariyasi”. Internet manba
-
www.researchgate.net
2.
Karlibayeva R.X. (2011) “Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish”. Internet
manba -kitob.sies.uz
3.
Mamajonov B. (2021). “
Inv
е
stitsion Kr
е
ditlash Faoliyatida Kr
е
dit Riskini Samarali
Boshqarishni Takomillashtirish”.
Internet manba- cyberleninka.ru
4.
Usmonov F. (2024) “Tijorat banklarida kredit riskini boshqarish”. Internet manba
-
api.ziyonet.uz
5.
Xujamkulov D.Yu. Ismailov, D.A. (2019) “Investitsiya loyihalarini boshqarish” .
Internet
manba -
6.
Yunusova
О. (2024). “Tijorat banklari tomonidan Investment loyihalarni kreditlash
tartib
ва
уларни
takomillashtirish yo'llari.”.
Internet manba -yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz
IQTISODIY TIZIMDA MULKNI BAHOLASH INFRATUZILMASI FAOLIYATI
SAMARADORLIGINI OSHIRISH
Qosimov Salohiddin Iskandarovich
“
I
nternational school of finance technology and science”
ISFT instituti
Menejment kafedrasi
assistent o‘qituvchisi
Iqtisodiy tizimda mulkni baholash infratuzilmasi iqtisodiy jarayonlar
sa
maradorligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. “Mulkni to‘g‘ri baholash
investitsiya jarayonlarini optimallashtirish, moliyaviy resurslarni oqilona
taqsimlash va davlat aktivlarini samarali boshqarishda hal qiluvchi omil
hisoblanadi”
[1]. Xalqaro Valyuta
Standartlari Kengashining ma’lumotlariga
ko‘ra, “mulkni to‘g‘ri baholash nafaqat shaffoflikni oshiradi, balki investorlarning
ishonchini ham mustahkamlaydi, bu esa bozorning barqaror rivojlanishiga
yordam beradi”
[2].
Mulkni baholash infratuzilmasi turli mulk shakllarining bozor qiymatini
aniqlash va ularni sotish, ijaraga berish yoki investitsiya kiritishda ishonchli
ma'lumot manbai sifatida xizmat qiladi. Ushbu infratuzilma faoliyati
quyidagilarni ta'minlaydi:
•
Bozor shaffofligini oshirish
: Mulkning real bozor qiymatini aniqlash
orqali mulk egalari va investorlarga to‘g‘ri qaror qabul qilish imkonini beradi.
•
Soliq va boshqa to‘lovlar hisob
-kitobini optimallashtirish
: Davlat
organlari mulk qiymati asosida soliqlarni hisoblaydi, bu esa davlat byudjetini
to‘ldi
rishda muhim ahamiyatga ega.
