“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
534
AHOLINI IJTIMOIY HIMOYA QILISHNING ILG‘OR XORIJIY TAJRIBALARI VA
ULARDAN MAHALLIY DARAJADA FOYDALANISH YO‘LLARI
Kutbitdinova Muhayyoxon Inoyatovna
Kadrlar malakasini oshirish va statistik tadqiqotlar
instituti tayanch doktoranti
Ijtimoiy himoya
barqaror rivojlanishning muhim jihati bo‘lib, aholining zaif
qatlamlarini iqtisodiy zarbalar, qashshoqlik va tengsizlikdan himoya qilishni
ta’minl
aydi. Dunyo bo'ylab turli mamlakatlarda ishsizlik, sog'liqni saqlash,
pensiya va ijtimoiy yordam kabi bir qator muammolarni hal qiluvchi ilg'or
ijtimoiy himoya tizimlari joriy etilgan. Ushbu amaliyotlarni mahalliy darajada
moslashtirish turli sharoitlarda,
jumladan, O‘zbekistonda ham ijtimoiy himoya
mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha qimmatli ma’lumotlar be
radi.
1. Universal Basic Income (UBI)
–
Finlyandiya
Ijtimoiy himoya bo'yicha eng ko'p muhokama qilinadigan xorijiy
amaliyotlardan biri Finlyandiyaning Universal Basic Income (UBI) bo'yicha
tajribasi. 2017 va 2018 yillar orasida Finlyandiya 2000 ishsiz fuqarolarga oylik,
so'zsiz asosiy daromad keltiruvchi tajriba dasturini o'tkazdi. UBI qashshoqlikni
kamaytirish, ijtimoiy ta'minot tizimini soddalashtirish va oluvchilarga ish topsa
ham daromadni saqlab qolish imkonini berish orqali ishni rag'batlantirishni
maqsad qilgan.
O'zbekistonda ishsizlik darajasi yuqori bo'lgan hududlarda yoki qashshoqlik
darajasi yuqoriroq bo'lgan qishloq joylarda tajriba UBI dasturi joriy etilishi
mumkin. Kichikroq miqyosdagi eksperiment bunday tizimning maqsadga
muvofiqligini va uning bandlikni rag'batlantirish bilan birga farovonlikka
qaramlikni kamaytirishga ta'sirini aniqlashga yordam beradi.
2. Shartli naqd pul o'tkazmalari (CCT)
–
Braziliya (Bolsa Familia)
Braziliyaning Bolsa Família dasturi Shartli naqd pul o'tkazmalari (CCT)
tizimining eng muvaffaqiyatli namunalaridan biridir. 2003-yilda joriy etilgan
dastur kam ta’minlangan oilalarga to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri moddiy yordam ko‘
rsatadi,
bunda bolalarning maktabga borishi va sog‘lig‘ini muntazam ko‘rikdan o‘tkazish
shart. Dastur kelajakdagi avlodlar salomatligi va ta'limiga sarmoya kiritish orqali
qashshoqlik tsiklini buzish va darhol moliyaviy tanglikni engillashtirishga
qaratilgan [1].
O'zbekiston kam ta'minlangan oilalar yoki qishloq joylarida yashovchi
aholining muayyan zaif qatlamlarini maqsadli yo'naltirish uchun CCT dasturini
amalga oshirishi mumkin. Ta'lim va sog'liqni saqlash bilan bog'liq moliyaviy
yordam ko'rsatish orqali mahalliy hukumatlar ham bevosita moliyaviy
ehtiyojlarni, ham uzoq muddatli inson kapitalini rivojlantirishni, savodxonlik
darajasini va sog'liqni saqlash natijalarini yaxshilashi mumkin.
3. Ijtimoiy sug'urta tizimi
–
Germaniya
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
535
Germaniyaning ijtimoiy sug'urta tizimi dunyodagi eng qadimgi va eng ilg'or
tizimlardan biridir. Tizim sog'liqni saqlash, ishsizlik, pensiya va baxtsiz
hodisalardan sug'urtalashni qamrab oladi. U ish beruvchilar ham, xodimlar ham
ijtimoiy sug'urta fondlariga o'z hissalarini qo'shadigan hissa qo'shish modelida
ishlaydi. Bu tizim fuqarolarning butun hayoti davomida kasallik, qarilik, ishsizlik
kabi turli xavf-
xatarlardan himoyalanishini ta’minlaydi.
O'zbekistonda ijtimoiy sug'urta tizimlari allaqachon mavjud bo'lsa-da,
ayniqsa, norasmiy sektor xodimlari uchun qamrovni kengaytirishni yaxshilash
uchun imkoniyatlar mavjud. Germaniya modelidan kelib chiqqan holda, mahalliy
hokimiyat idoralari norasmiy ishchilar uchun badalli ijtimoiy sug'urta tizimini
joriy etishi yoki aholining kengroq qatlamlarini qamrab olish uchun mavjudlarini
kengaytirishi mumkin, bu esa ko'proq odamlarning sog'liqni saqlash, ishsizlik
nafaqalari va pensiya tizimlaridan foydalanish imkoniyatini ta'minlaydi.
4. Pensiya islohoti
–
Shvetsiya
Shvetsiya davlat pensiyalari, kasbiy pensiyalar va shaxsiy jamg'armalarni
birlashtirgan moslashuvchan pensiya tizimini ishlab chiqdi. Tizim shaxsiy
hisoblar tamoyiliga asoslanadi, bunda pensiya huquqlari insonning butun
mehnat faoliyati davomidagi daromadlari bilan chambarchas bog'liqdir.
Shvetsiya pensiya tizimining moslashuvchanligi ishchilarga uzoqroq ishlash
uchun imtiyozlar bilan nafaqaga chiqish muddatini tanlash imkonini beradi.
O'zbekiston pensiya tizimidagi islohotlarni yanada moslashuvchan,
daromadga asoslangan pensiya tuzilmasini qabul qilish orqali o'rganishi
mumkin. Pensiya huquqlarini umr bo‘yi ish haqi bilan bog‘lash va kechiktiril
gan
pensiya uchun imtiyozlar berish orqali O‘zbekiston o‘z pensiya tizimining
moliyaviy barqarorligini ta’minlab, fuqarolarni ish kuchida uzoqroq
qolishini
rag‘batlantirishi mumkin.
5. Universal Healthcare
–
Buyuk Britaniya (NHS)
Buyuk Britaniyaning Milliy sog'liqni saqlash xizmati (NHS) universal
sog'liqni saqlashning dunyodagi eng mashhur namunalaridan biridir. 1948-yilda
tashkil etilgan NHS barcha fuqarolar va rezidentlar uchun umumiy soliqqa
tortish orqali moliyalashtiriladigan foydalanish joyida bepul kompleks tibbiy
xizmatlarni taqdim etadi. Tizim daromadlari va ijtimoiy mavqeidan qat'i nazar,
barcha uchun tibbiy xizmatdan teng foydalanishni ta'minlashga qaratilgan [2].
O‘zbekistonda, ayniqsa, qishloq joylarida, umumiy tibbiy qamrovni
kengaytirish sog‘
liqni saqlash natijalarini sezilarli darajada yaxshilaydi. Huddi
shunday modelni qabul qilish orqali O‘zbekiston barcha hududlarda tibbiy
xizmatla
rdan teng foydalanishni ta’minlashi mumkin, ayniqsa, xizmatlarni
soddalashtirish va kutish vaqtlarini qisqartirish uchun birlamchi tibbiy yordam
infratuzilmasi, xodimlarni o‘qitish va raqamli tibbiy yozuvlarga sarmoya kiritish
kabilar orqali.
Ijtimoiy himo
yada ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘zlashtirishning mumkin
bo‘lgan afzalliklariga qaramay, bir qator muammolarn
i hisobga olish kerak:
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
536
Moliyaviy cheklovlar: Ko'pgina ilg'or ijtimoiy himoya tizimlari
O'zbekistonda yoki boshqa rivojlanayotgan mintaqalarda cheklangan bo'lishi
mumkin bo'lgan katta moliyaviy resurslarni talab qiladi.
Madaniy farqlar: Ijtimoiy himoya siyosati mahalliy aholining madaniy va
ijtimoiy sharoitlariga mos kelishi kerak. Bir mamlakatda ishlaydigan narsa
boshqasida muvaffaqiyatli bo'lishi shart emas.
Ma'muriy salohiyat: Murakkab ijtimoiy himoya tizimlarini amalga oshirish
kuchli ma'muriy infratuzilmani, jumladan ma'lumotlarni to'plash, monitoring
qilish va baholash imkoniyatlarini talab qiladi, bu esa mahalliy darajada
kuchaytirishni talab qilishi mumkin.
Siyosiy iroda: Ijtimoiy himoyadagi islohotlar ko'pincha kuchli siyosiy
rahbarlikni va uzoq muddatli ijtimoiy rivojlanishga sarmoya kiritishga
tayyorlikni talab qiladi, hatto darhol natijalar ko'rinmasa ham.
Ijtimoiy himoyaning ilg‘or xorijiy
amaliyotlari aholining ijtimoiy himoyaga
muhtoj qatlamlari farovonligini mahalliy darajada yaxshil
ash bo‘yicha qimmatli
ma’lumotlarni taqdim etadi. Umumjahon asosiy daromad, shartli naqd pul
o‘tkazmalari, ijtimoiy sug‘urta tizimlari va universal sog‘liqni
saqlash kabi
muvaffaqiyatli modellardan o‘rganib, O‘zbekiston va boshqa rivojlanayotgan
mintaqalar
o‘zlarining ijtimoiy himoya tizimini yaxshilashlari mumkin. Biroq,
ushbu siyosatning samarali amalga oshirilishini ta'minlash uchun mahalliy
iqtisodiy, madaniy va ma'muriy sharoitlarga ehtiyotkorlik bilan moslashish
muhimdir. Strategik rejalashtirish va investitsiyalar orqali mahalliy hukumatlar
ijtimoiy xavfsizlik tarmoqlarini mustahkamlashi, qashshoqlikni kamaytirishi va
barqaror rivojlanishga yordam berishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
4.
Devereux, S., & Sabates-Wheeler, R. (2022). Social Protection and its Impact on Social
Justice: A Review of Evidence from Developing Countries. World Development, 151, 105734.
5.
World Social Protection Report 2022-2024: Social Protection at the Crossroads
–
In
Pursuit of a Better Future. Geneva: International Labour Office, pp. 1-274.
HUDUDLARDA HODIMLAR MEHNATINI TENG BAHOLASHNI
TAKOMILLASHTIRISH
Mardiev Bunyod Sirojiddin oʼgʼli
Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti
Innovatsion
Menejment kafedrasi oʼqituvchisi
Аnnotatsiya
.
Ushbu maqolada mamlakatimizdagi sanoat sohasida mehnat qilayotgan
hodimlarni mehnatini qo`llab
–
quvvatlashni va ularni rag`batlantirishda chekka hududlarda
ham shahar markazlarida ham tengligini ta`minlash bo`yicha amalga oshirilishi haqida fikrlar
va takliflar yoritilgan.
Kalit so`zlar
: sanoat, mehnat resurslari, mehnatga haq to`lash tizimi, kichik sanoat
hududlari.
