“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
549
MEHNAT MIGRATSIYASINI TADQIQ ETISHNING HUDUDIY MASALALARI
Tojiyeva Zulxumor Nazarovna
Oʻzbekiston Milliy Universiteti
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya kafedrasi professori, g.f.d.
Omanova Kamola Botir qizi
O‘zMU Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya kafedrasi stajyor
-
o‘qituvchisi
Bugungi globallashuv davrida aholining turli maqsad va sabablar tufayli
migratsion harakatchanligi ortganligi hech kimga sir emas. Ayniqsa,
Oʻzbekistondek aholisi
soni koʻpayib borayotgan davlatlarda koʻplab yoshlarning
ishlash hamda oʻqish uchun dunyoning
turli hududlariga boʻlayotgan
migratsiyasi bunga yaqqol misoldir. Uning afzal va salbiy jihatlari mavjud. Aholi
migratsiyasining afzalliklari shundan iboratki, y
axshi va sifatli taʼlim olish,
dunyoqarashni kengaytirish, ijtimoiy-
madaniy oʻzaro axborot alm
ashinuvi va
eng muhimi, mamlakatimiz rivojiga hissa qoʻshish bilan ifodalansa, boshqa
tomondan viloyatimizning qishloq joylaridagi yoshlarning keyinchalik ishlash
hamda oʻqishni davom ettirish, qolaversa doimiy yashash uchun shaharlarda
qolib ketishi, demografik hamda ijtimoiy-iqtisodiy unumdorlikning pasayishiga
olib keladi. Shu boisdan, aholining mexanik harakati va uning hududiy jihatlarini
o‘rganish, ayniqsa aholi migratsiyasining miqyosi bo‘yicha tadqiqotlar olib
borish dolzarb masalalardan hisoblanadi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017
-yil 11-
iyuldagi. “Ichki ishlar
organlarining migratsiya jarayonlari va fuqarolikni rasmiylashtirish sohasidagi
faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari toʻgʻrisida”gi PQ
-3126-sonli
qarorida belgil
angan “xorijiy, avvalo Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolari tez
-tez
boʻladigan davlatlarning migratsiya sohasidagi qonunchiligini tizimli ravishda
oʻrganish, tashq
i migratsiya holatini doimiy tahlil qilish, mamlakat fuqarolariga
qulay sharoitlar yaratishga
qaratilgan xalqaro shartnomalarni tuzish boʻyicha
takliflar tayyorlash”, vazifasi belgilangan [1]. Ushbu qarorda belgilangan “tashqi
migratsiya holatini doimiy ta
hlil qilish” yoʻnalishini tadqiq etish, viloyat
aholisining mexanik harakatini va migratsiya j
arayonlari bilan bogʻliq
muammolarni oʻrganish hamda ularga samarali yechim izlash imkonini beradi.
Xorijiy tadqiqotchilardan D.M.Tomayeva, N.A.Pruyel, L.N.Lipatova,
V.N.Gradusova L.P.Kleevlar migratsiyaning umumiy masalalarini oʻrganishgan
boʻlsa, M.A.Tro
yanskaya, I.F.Farxadov, M.A.Pituxina uning geografik
xususiyatlarini, O.A.Kolesnikova, V.A.Emelyanov, N.G.Gordeev, L.A.Varakina esa
mehnat migratsiyasini tadqiq etishgan.
Rus tadqiqotchisi P.V.Vasilenko aholi migratsiyasining xorijiy
nazariyalarini oʻrgana
r ekan, ulardagi globallashuv sharoitida jadallashib
borayotgan migratsiya jarayonlarining sabablarini shunday izohlaydi:
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
550
“Rivojlangan
mamlakatlarning
iqtisodiy
oʻ
sishi
va
rivojlanayotgan
mamlakatlardagi muammolar zamonaviy migrantlar uchun turtki va tortuvchi
omillarni tashkil qiladi” [3].
Sotsiolog D.Messi migratsiyaning iqtisodiy tomonlarining tadqiq etgan
boʻlib, uning fikriga koʻra, “migratsiya bozorning kamc
hiligi emas aksincha,
uning oʻzgarishi natijasidir”. Yaʼni migratsiya oqimi koʻproq rejali iqt
isodiyot
amal qiladigan hududlarda ustun boʻlib, bozor transformatsiyasi sodir
boʻlayotgan
joylarda paydo boʻladi [2; 287
-b.]. Yana bir tadqiqotchi T.I.Zaslavskaya esa
“aholining mexanik harakati kishilarning ruhiy holati oʻzgarishiga,
dunyoqarashining kengayishiga, milliy madaniyatlarning integratsiyalashuviga
xizmat qiladi”, deya taʼkidlaydi [7].
Bugungi kunda, qishloq aholi manzilgohlari ayniqsa, togʻ va togʻol
di
tumanlarida aholi soni tabiiy oʻsish hisobiga koʻpayayotgan boʻlsa, tekislik
xususan, yangi
oʻzlashtirilgan hududlardagi aholining bir manzildan ikkinchi
manzilga aniqrogʻi, markaz hududlarga boʻlayotgan migratsiyasi tufayli esa aholi
soni oʻsishi qisqarib borayotganligini koʻrish mumkin [6].
Respublika aholisining ichki migratsiyasi bilan birgalikda bugungi kunda
tashqi mehnat migratsiyasining roli ham oshib bormoqda. Xalqaro
integratsiyalashuvning tobora kengayib borayotganligi, hududlarda ayniqsa
aho
li tugʻilishi baland boʻlgan joylarda mehnat resurslarining ham koʻp ekanligi,
ish oʻrinlarini
bilan taʼminlashdagi qiyinchiliklar mehnat migratsiyasining
yuzaga kelishiga sabab boʻladi. Xorij olimlari J.Xarris va
M. Todaro fikricha,
“ortiqcha mehnat resur
slari imkoniyati cheklangan, ishlab chiqarish darajalari
past boʻlgan mintaqalardan rivojlanga
n, urbanizatsiyalashgan hududlarga
migratsiya qiladi [2; 301-b. ].
Oʻzbekiston Respublikasida 2020
-
yil maʼlumotlariga qaraganda, jami
2040,1 ming kishi xorijda i
shlayotgan boʻlib, shulardan 992,6 ming kishi rasmiy,
1048 ming nafari esa norasmiy tarzda ketganlardir. Shuningdek, ushbu
migrantlarning asosiy qismi Rossiyada 1,5 mln. kishi (jami mehnat
migrantlarning 73,5 foiz), Qozogʻistonda 240 ming kishi (11,7 foiz)
, Koreyada 71
ming (3,4 foiz), Turkiyada 43 ming kishi (2,1 foiz) va dunyoning boshqa
mamlakatlarida 125 ming kishi yoki jami mehnat migrantlarining 17,2 foiz
meh
nat faoliyatini amalga oshirgan. Bu raqamlardan koʻrinib turibdiki,
mehnatga layoqatli aholining 12 foizi xorijda mehnat qilgan. Ushbu
migrantlarning Jizzax viloyatidagi hissasi 88 ming kishi (respublikamizda 9-
oʻrin) ni yoki jami mehnat migrantlarining 4,
3 foizni tashkil etadi [8; 4; 5.].
Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi mehnat migratsiyasi agentl
igining
maʼlumotlariga qaraganda (2023
-
yil dekabr), Oʻzbekistonda jami 38,4 ming
fuqaro ishga joylashtirilgan boʻlsa, shundan 1958 nafari (10
-
oʻrin), yoki 5,1 foi
zi
xorijiy mamlakatlarda ishga joylashtirilgan. Shundan, Jizzax viloyatda mazkur
holatning geo
grafik jihatlarini hisobga oladigan boʻlsak, 1478 nafari (75, 4 foizi)
Rossiya Federatsiyasi, 326 nafari (16,6 foizi) Koreya Respublikasi, 111 nafari
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
551
(5,6 foizi) Buyuk Britaniya, 9 nafari (0,4 foizi) Turkiya, 16 nafari (0,8 foizi)
boshqa mamlakatlar hissas
iga toʻgʻri kelmoqda. Agentlik hisobotiga koʻra,
Mehnat migrantlarining xorijdagi ish faoliyati aynan qaysi sohalarda ekanligi
ham keltirib oʻtilgan boʻlib, mehna
t migrantlarining asosiy qismi xorij
mamlakatlarida quyidagi ish faoliyati bilan band hisoblanadi:
Rossiya Federatsiyasi hududida
–
qurilish, transport va logistika, qishloq
xoʻjaligi, savdo, umumiy ovqatlanish, kommunal va maishiy xizmatlar;
Qozogʻiston –
qurilish, qishloq xoʻjaligi, Janubiy Koreya –
ogʻir va yengil
sanoat;
Turkiya va BAA
–
savdo,
umumiy ovqatlanish, ijtimoiy taʼminot (keksa,
nogiron va yosh bolalarga yakka tartibda qarash va parvarishlash);
AQSH va Yevropa
–
sanoat, qurilish, savdo, umumiy ovqatlanish, transport
va logistika, ijtimoiy taʼminot sohalari [
9].
Aholinining mehnat migratsiyasida ishtirok etayotgan qismining aniq
sonini aniqlash, aynan qaysi tarmoqlarda ularning band ekanligi to‘g‘risida
ma’lumotga ega bo‘lish mamlakat uchun migrantlar xavfsizligini ta’minlash,
ishchi kuchi bozorini to‘g‘ri tashkil qilish, iqtisodiy
-ijtimoiy imkoniyatlarni
oshirishga zamin yaratadi. Bunda, mamlakatning aholi va ishchi kuchiga bo‘lgan
ichki imkoniyatlarini o‘rganish hamda tashqi migratsiyada isht
irok etayotgan
fuqarolarni iqtisodiy, moliyaviy, ijtimoiy, demografik jihatdan qo‘llab
-quvvatlash
tizimini takomillashtirish zarur.
F
oydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 11.07.2017
-
y. “Ichki ishlar
organlarining
migratsiya jarayonlari va fuqarolikni rasmiylashtirish sohasidagi faoliyatini tubdan
takomillashtirish chora-
tadbirlari toʻgʻrisida”gi PQ
-3126-sonli qarori.
2.
Abdurahmanov va boshqalar. Demografiya. Darslik.
–
T.: “Iqtisodiyot”, 2014., 301
-b.
3.
Василенко П.В. Зарубежные теории миграции населения. Псковский
регионологический журнал, 2013.
4.
Omanova K. Jizzax viloyatining geodemografik rivojlanishi. Mag. Diss.
–
T.: 2021, ;
5.
Omanova K. Berdialiyeva V. The role of migration in the geodemographic development
of Jizzak
h region. Научные исследования и общ
e
ственные проблемы. Vol. 1 No. 2 (2023).
6.
Tojiyeva Z.N. Om
anova K.B. Qishloq aholisi joylanishining oʻziga xosligi (Jizzax viloyati
misolida).
“
Ekonomika i sotsium
”
№11(113)
-2 2023.
7.
Заславская Т.И. Социалная экономика и экономическая социология. Избранные
произведения: V 3
-x tt. T. 1.
–
M.: Ekonomika, 2007. -S.49.
8.
https://www.gazeta.uz/uz/2020/08/20/migracy/
“Mehnat migratsiyasi: xavfsiz,
tartibli va qonuniy”.
9.
Oʻzbekiston Respublikasi Tas
hqi mehnat migratsiyasi
agentligi.
http://www.migration.uz/post/view/153
