“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
652
базовых
отраслей
промышленности
(АО
«Узбекнефтегаз»
,
АО
«Узтрансгаз», СП ООО «Ташкентский металлургический завод» и др.),
развития территорий, коммуникаций и оборонной промышленности (АО
«Узбекистон темир йуллари», Ассоциация «Узпромстройматериалы»
),
развития
аграрной
и
продовольственной
сфер
(ХК
«Узбекозиковкатхолдинг», Ассоциация предприятий масложировой
промышленности,
Ассоциация
«Узбекбаликсаноати»),
развития
телекоммуникаций, IT
-
технологий и инновационной деятельности,
обеспечения информационной безопасности.[2]
В данном случае данные приводятся в разрезе регионов, где
лидирующие позицию занимают город Ташкент (42 трлн. сум),
Кашкадарьинская область (24 трлн. сум) и Ташкентская область (20 трлн.
сум).
Экономические выгоды от мегапроектов становятся особенно
заметными в странах с развивающейся экономикой, где нехватка
инфраструктуры часто является основным сдерживающим фактором
роста. В таких случаях мегапроекты играют решающую роль в устранении
инфраструктурных барьеров и стимулировании долгосрочного роста.
Таким образом, мегапроекты представляют собой мощный
инструмент для стимулирования экономического развития, однако их
успех зависит от грамотного подхода на всех этапах реализации, включая
управление, финансирование и оценку воздействия на окружающую среду
и общество.
Список литературы
Официальный сайт Всемирного банка
2. Инвестиционная Программа Узбекистана на 2020
-
2022 годы (от 09.01.2020 г. №
ПП
-4563)
Официальный сайт Агентства Статистики Республики Узбекистан
4. Закон Республики Узбекистан “Об инвестициях и инвестиционной деятельности”
(ЗРУ 598, от 25.12.2019)
5. EBRD. Страновая Стратегия. Узбекистан. 2024
-2029
6. УЗБЕКИСТАН И ЕАЭС: ПЕРСПЕКТИВЫ И ПОТЕНЦИАЛЬНЫЕ ЭФФЕКТЫ
ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ИНТЕГРАЦИИ, ЕБРР, 2021
КАМБАҒАЛЛИКНИ ҚИСҚАРТИРИШ ОМИЛЛАРИ:
АМАЛГА ОШИРИЛАЁТГАН
ИСЛОҲОТЛАР ВА НАТИЖАЛАР
Махкамова Шахло Юлчиевна
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва молия
вазирлиги ҳузуридаги Бюджет-солиқ илмий тадқиқотлари
институти бўлим бошлиғи, и.ф.н.
У збекистон Республикаси Президенти 28.01.2022и . ПФ-60-сон [1],
27.02.2023и . ПФ-27-сон [2] 53-мақсад - ижтимоии ҳимояни кучаи тириш
ҳамда 02.2024 и . ПФ-37-сон фармонларида 27-мақсад - мамлакатда
камбағаллик даражасини қисқартириш [3] устувор қилиб қу и илди.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
653
Вазирлар Маҳкамасининг 21.02.2022 и . 83-сон қарорида [4] тасдиқланган
1-иловада 1.1. вазифа “2030 и илгача мамлакатда камбағаллик даражасини
икки бараварга қисқартириш” белгиланган.
Шунинг учун, камбағаллик ва уни белгилаш усулларини тадқиқ этиш
ҳамда турмуш даражасини баҳолашда камбағаллик мезонларини
ижтимоии тадқиқотлар, расмии маълумотлар орқали аниқлаш,
камбағалликни қисқартириш бу и ича тегишли чора-тадбирлар ишлаб
чиқиш масаласи муҳим аҳамият касб этади. Бир хил ривожланишдаги
мамлакатларни солиштириш учун мамлакатлар даромадлари даражасига
қараб, Жаҳон банки бугунги кунда У ртадан паст даромадли мамлакатлар
учун камбағаллик чегарасини - 3,2 АҚШ долларидан кам/даромад/
итеъмол қилувчи аҳоли улуши ва У ртадан юқори даромадли мамлакатлар
учун - 5,5 АҚШ долларидан кам/даромад/ итеъмол қилувчи аҳоли улуши
билан белгилаган [5].
Британия таҳлилий маркази томонидан ишлаб чиқилган Numbeo
халқаро яшаш сифати индекси
(ЯСИ) да
[6]
камбағаллик чегараси одатда
катталар ўртача бир йилда истеъмол қиладиган барча асосий
ресурсларнинг умумий қийматини топиш йўли билан аниқланади. Ўз
навбатида ЯСИ индекси қуйидаги субиндекслардан ташкил топади: уй
-
жой, озиқ –
овқатлар, ресторан, сотиб олиш қобилияти.
ЯСИ бўйича
Қозоғистон 2023 йил
28,1
кўрсаткич билан 140 мамлакат орасида 124
-
ўринни эгаллади, Россия (76
-
ўрин)
-
40,8, Арманистон (77
-
ўрин) –
40,8,
Қирғизистон (132
-
ўрин) –
25,9, Озарбайжон (121
-
ўрин) –
28,9,
Белоруссияда (97
-
ўрин) –
35,4 деб баҳоланди [7]. Ўзбекистон
- 27,31% (133
ўрин) [8], 2022
-
2023 йй. –
(127-
ўрин) –
24,8% [9]. Демак Нью
-
йоркка
нисбатан яшаш қиймати деярли 75% арзон. Норвегияда (123,35) яшаш
қиймати Нью
-
йоркдан 23% га қиммат.
Расмий камбағаллик даражаси Ўзбекистонда минимал истеъмол
харажатлари орқали ҳисобланиб, 2021 йил 17% дан бугунги кунда 11% га
камайди. Камбағалик даражаси Россияда –
10,0%, Қозоғистонда 5,1%.
Жаҳон банки камбағаллик даражасини жон бошига ўртадан юқори
даромадли мамлакатлар учун 5,5 АҚШ долл. этиб белгилаган ва
Ўзбекистонда 36,6% аҳоли камбағал деб топилган, бу расмий
маълумотлардан деярли 3 баравар кўп (У.Зейтц “Слушая граждан
Узбекистана, 2018
-
2020гг.)
[10].
Ривожланган давлатлардаги каби
камбағалликни аниқлашнинг кўп ўлчовли (неъматлардан маҳрумлик –
депривация) Оксфорд университети усулидан фойдаланиш мақсадга
мувофиқ.
2023 й. октябрда республикамизда 2,3 млн оилага давлат томонидан
болалар нафақаси ва моддий ёрдам берилган, декабрда 2,1 млн оила
нафақа олган. Болалар нафақаси ва моддий ёрдам олувчи оилалар
сонининг кескин қисқариши 2024 й. январдан бошланган
. 2024
й. январда
1,94 млн, март ойида 1,53 млнта оилага болалар нафақаси ва моддий ёрдам
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
654
берилган (410 минг оилага, деярли 12%, камайган). 2024й. январь
-
апрелда
нафақа олувчи оилалар сони 602,4 мингтага қисқарган. Болалар нафақаси
ва моддий ёрдам олувчи оилалар сони энг кам ҳудудлар Тошкент шаҳри,
Навоий ва Сирдарё вилоятлари бўлган, энг кўп
-
Самарқанд вилоятида
[11].
Ўзбекистонда ҳудудлар аҳолисини ижтимоий қўллаб
-
қувватлаш
ҳажмига таъсир этувчи бир қатор омиллар биз томонимиздан статистик
маълумотлар асосида аниқланди
[12]
. Энг катта корреляцион боғлиқлик
кам таъминланганлар ва ижтимоий нафақа олувчилар (0,898), улардан энг
катта боғлиқлик вояга етмаганлар учун нафақа олувчилар (0,889), кейин
моддий ёрдам олувчилар (0,709) билан. Шундан келиб чиқиб, биз
нафақаларни тақсимлашда олувчилар (мурожаат қилувчилар) сони муҳим
аҳамиятга эга деган хулосага келишимиз мумкин. Шу билан бирга,
камбағалликка бошқа омиллар ҳам таъсир қилади, масалан, 0 дан 15
ёшгача ногиронлар сони
-
бу ҳолда корреляция 0,672 ни ташкил қилади,
яъни, аҳолининг бу тоифалари ошгани сайин камбағаллик хавфи ортади;
кейинги ўринда ишсизлик (0,576), кейин
-
ногиронлар сони (0,482); мулк
(-
0,42), аҳоли жон бошига ЯҲМ
(-0,17),
даромад (
-
0,056) ва бошқалар билан
тескари муносабат мавжуд.
Уи ху жаликлари камбағалликдан чиқиш учун давлат “и ирик шохли
қорамол”, “жу жа”, “ишлаб чиқаришни и у лга қу и иш учун дастгоҳ (тикув
машинаси)” кабиларни топ 3 асосии чора деб ҳисоблаши
тадқиқотларимизда
аниқланган.
Кам
таъминланган
оилалар
камбағалликдан чиқиш учун и ирик шохли қора мол, ер, бизнес учун
субсидия, уи -жои учун имтие зли кредитларни ҳомии лар (маҳалла)
кафолати
билан
ажратилиши
кабиларни
таъкидлашгани
биз
томонимиздан у тказилган ижтимоии тадқиқотларда аниқланган бу либ,
бугунги кунда ушбу талаб ва эҳтие жлар бажарилмоқда ва уларнинг
самарадорлигини аниқлаш учун тизимли мониторингини амалга ошириш
мақсадга мувофиқ.
Камбағаллигини
қисқартириш
учун
уи
ху жаликларининг
эҳтие жмандликлари сабаблари у рганилди: 3 та топ сабаблардан
биринчиси ишсизлик (48,3%) дея респондентларнинг қарии иб ярми
таъкидлаган, 5 дан 4 қисми (20,7%) оилавии шароитлар ва ногиронлик
(сурункали касаллик) (18,4%) билан боғлаган. Мамлакатимизда иш
у ринларини ку паи тириш, оила муаммоларин ҳал этиш ва ногиронларнинг
тиббии моделдан ижтимоии моделга у тиш ва қу ллаб-қувватлаш борасида
ислоҳотлар олиб борилмоқда. Кеи инги масала - ногиронлик, сурункали
касаллик бу либ, аи ниқса, Коvid - 19 синдромини и у қотиш, аҳолини хроник
касаллик ва ногиронликдан асраш учун реабилитация марказлари
фаолиятини, бутун дуне дагидек, ташкил этиш мақсадга мувофиқ.
Ўзбекистонда минимал истеъмол харажатларида озиқ
-
овқатга
харажат
67,0% -
Энгель коэффициенти эканлиги ҳисобланган. Биз
томонимиздан Фарғона ва Андижонда камбағаллар даромадларининг
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
655
54,2% озиқ
-
овқатга сарфлаши аниқланди.
Халқаро миқёсда турмуш
даражасини ўлчайдиган Энгель коэффициенти аҳоли истеъмоли
таркибида озиқ
-
овқат улушини кўрсатиб, Ўзбекистон кам таъминланган
аҳолиси турмуш даражаси паст ҳамда Фарғона ва Андижондаги камбағал
аҳолиси –
ўртача фаровонлик даражасида яшаётгани биз томонимиздан
аниқланди. Ушбу кўрсаткич асосида минимал истеъмол харажатларини
ҳудудлар учун алоҳида белгилаш мақсадга мувофиқлиги кузатилмоқда.
Ҳисоб-китобларимиз бу и ича аҳоли даромадлари тенгсизлиги индекси
– ижтимоии адолат индекси - Жини коэффициенти 2020-2021и и . - 0,290 -
0,285, 2022и .- 0,283, 2023 и . - 0,287 га тенг бу либ, БМТ тавсия этган - 0,35
чегара қии матидан кам ва бу У збекистонда ижтимоии хавф-хатар
туғдирмаслигини ку рсатади. Турмуш даражаси, аввало, даромадлар билан
у лчанади. 2020и . энг кам даромадли 10% аҳоли даромадлари умумии
аҳоли даромадининг 3,4% ини ташкил этган бу лса, 2021и . Россияга
берилган санкциялар, КОВИД-19 натижасида 0,1% камаи ди ва 3,3% ни
ташкил қилди. Аҳолининг у рта қатлами даромадлари бир мунча ошди:
4,5,7-дециль гуруҳларда - 0,1% га, 6-децилда – 0,2%; 8, 9 – дециллардаги
аҳолида - 0,4% даромадлари ошди. Энг юқори таъминланган аҳоли, яъни –
10 - децилда даромад 1,0%га камаи ди. Аҳолининг энг бои ва энг камбағал
қатламлари у ртача даромадлари у ртасидаги фарқ, яъни дециль
коэффициенти 2020 – 2021 и илларда мос ҳолда 6,9 ва 6,8 баробар бу лди
(жадвал). Дециль коэффициентининг МДҲ давлатларида қаи д этилган
чегаравии қии мати 8 марта бу либ, мамлакатимизда аҳоли даромадлари
бу и ича тенгсизлик хавф-хатари и у қлигини қаи д этиш мумкин.
Жадвал
Ўзбекистон Республикасида аҳоли даромадлари тенгсизлиги,
Жини коэффициенти
Дециль
2020й.
Кумулятив
жамланма
2021 й.
Кумулятив
жамланма
I
3,4
3
3,3
3
II
5,1
9
5,1
8
III
6,2
15
6,2
15
IV
7,1
22
7,2
22
V
8,1
30
8,2
30
VI
9,1
39
9,3
39
VII
10,5
50
10,6
50
VIII
12,1
62
12,5
62
IX
14,8
76
15,2
78
X
23,5
100
22,5
100
Жини
коэффициенти
0,290
0,285
Манба:
Статистика агентлиги маълумотлари асосида и.ф.н. Маҳкамова Ш. томонидан
ҳисобланган.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
656
2020-2021и и . аҳолининг 40% қуи и даромадли қисмида, яъни 1-
квартилда, умумии даромаднинг 21,8% и иғилди ва юқори квартилдагилар
даромадидан 2,8 баробар кам бу лди. Aҳолининг энг юқори даромадли 10%
ининг у ртача даромадларинининг энг кам даромадли 10% аҳолиси у ртача
даромадларига нисбати 2020-2021и и . 0,1% камаи ганлиги, давлат
томонидан ажратилае тган трансфертлар ва бошқа манзилли ижтимоии
ҳимояни ва у рта синф – тадбиркорларни кучаи тиришга қаратилган
ислоҳотлар билан боғлиқ.
Камбағалликка таъсир қилувчи учта асосий омилларни
-
даромадлар,
минимал ижтимоий таъминот даражасининг пасайиши, даромадларни
тақсимлашда тенглик
-
ҳудудларда рақамлаштириш орқали доимий
мониторинг тизимини кучайтириш ва чора тадбирлар ишлаб чиқиш
тавсия этилади.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 28.01.2022 й. ПФ
-60-
сон “2022 —
2026
йилларга
мўлжалланган
янги
Ўзбекистоннинг
тараққиёт
стратегияси
2.
Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 27.02.2023 й. ПФ
-27-
сон “2022 —
2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясини
«Инсонга эътибор ва сифатли таълим йили»да амалга оширишга оид давлат дастури
тўғрисида”
3.
ЎзР Президентининг 02.2024 й. ПФ
-
37 “Ўзбекистон —
2030» стратегиясини
«Ёшлар ва бизнесни қўллаб
-
қувватлаш йили»да амалга оширишга оид давлат дастури
тўғрисидаги” фармонида 27
-
мақсад.
4.
ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг 2022 йил 21 февралдаги 83
-
сон
“2030 йилгача
бўлган даврда барқарор ривожланиш соҳасидаги миллий мақсад ва вазифаларни амалга
оширишни жадаллаштириш бўйича қўшимча чора
-
тадбирлар тўғрисида” қарори
5.
https://documents1.worldbank.org/curated/en/210801569934716898 /pdf/Where-
They-Live-District-Level-Measures-of-Poverty-Average-Consumption-and-the-Middle-Class-in-
6.
Разработан индекс компанией
7.
Рейтинг
стран
по
стоимости
жизни.
https://nonews.co/directory/lists/countries/cost-living-index
8.
https://nonews.co/directory/lists/countries/cost-living-index 2022
9.
https://www.numbeo.com/cost-of-living/rankings_by_country.jsp?title=2023
10.
Уильям Зейтц «Где они живут. Показатели уровней бедности, среднего
потребления и среднего класса в Центральной Азии на районном уровне»
http://documents.worldbank.org/curated/en/210801569934716898/
11.
pdf/Where-They-Live-District-Level-Measures-of-Poverty-Average-Consumption-and-
the-Middle-Class-in-Central-Asia.pdf
12.
https://data.egov.uz/data/64dc988bb04a41cb2e29d57f
ochiq maʼlumotlar portali
маълумотлари асосида ҳисобланган.
13.
Махкамова
Ш.Ю.
Социальное
расслоение
и
уровень
жизни
населения/монография.
-
Ташкент: “ТУРОН
-
ИҚБОЛ”, 2015.
-244
