“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
413
MAMLAKAT MOLIYA TIZIMI FAOLIYATI SAMARADORLIGINI
OSHIRISHDA SUG‘URTA KOMPANIYALARINING ROLI
O‘razaliyev Javlonbek O‘rinboyevich
,
Bank-moliya akademiyasi tayanch doktoranti
Mustaqillikning dastlabki yillaridan sug‘urta sohasiga katta e’tibor berib
kelinayotgan bo‘lsa
-da, keying yillarda bu boradagi ishlar anchayin
jadallashganini sezish qiyin emas. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.M.Mirziyoyevning 2019-yil 2-av
gustdagi “O‘zbekiston Respublikasining
sug‘urta bozorini isloh qilish va uning jadal rivojlanishini ta’minlash
chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ
-4412-son qarori[1]ning qabul qilinganligi
fikrimizning yaqqol namunasidir.
Jahon tajribasida sug‘urta amaliyot
i haqidagi ilk yozma shartnoma
Angliyada XVI asrda tuzilganligi haqida ma’lumotlar mavjud[2]. Keyinchalik esa
sug‘urta tashkilotlari turli maqsadlarni nazarda tutuvchi sug‘urta turlarini taklif
eta boshladilar. Bu esa sug‘urtani moliya infratuzilmasining alohida tarmog‘iga
aylantirmasdan qolmadi.
Yevropa Markaziy Banki moliyaviy tizim va uy xo‘jaliklarining boylig
ini
tahlil qilish uchun sug‘urta korporatsiyalarining balanslari va boshqa moliyaviy
ma'lumotlari bo‘yicha statistik ma'lumotlarni to‘playdi. Bu sug‘urta
korporatsiyalari va sug‘urta polislari moliyaviy bozorlarda asosiy rol o‘ynashi va
ko‘plab Yevropa uy xo‘jaliklari uchun moliyaviy xavfsizlikning asosi hisoblanishi
tufayli ham ahamiyatlidir.
Ushbu ma'lumotlar to‘plami yevrohudud mamlakatlaridagi sug‘urta
korporatsiyalari to‘g‘risidagi ma'lumotlarni yagona statistik ma'lumotlar
to‘plamida birlashtiradi.
Su
g‘urta korporatsiyalari to‘g‘risidagi ma'lumotlar uchta bo‘limga
bo‘lingan: (1) balans (aktivlar va majburiyatlar), (2) mukofotlar, da'volar va
so
tib olish xarajatlari va (3) yirik sug‘urta guruhlari.
1-rasm. Umumiy texnik zaxiralar
(mlrd. yevro)
2-rasm. Texnik zaxiralarga oid
operatsiyalar (mlrd. yevro)
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
414
YIdagi sug‘urta kompaniyalarining oxirgi yillardagi umumiy holati
quyidagi[3] rasmlarda o‘z aksini topgan. Bu rasm 2015
-2024 yillardagi 1-va 3-
choraklardagi yevrohududdagi sug‘urta kompani
yalarining umumiy zahiralari
va ularga oida operatsiyalarni o‘zida jamlagan bo‘lib, u orqali o‘sish va tushish
tendensiyalarini ko‘ris
hingiz mumkin.
Sug‘urta korporatsiyalarining aktivlari va majburiyatlari haqidagi
ma'lumotlar
ICB(Industry
Classification
Benchmark-Sanoat
tasnifi
taqqoslamasi) ma'lumotlar to‘plamida mavjud. Ma'lumotlar har chorakda
yangilanadi.
Yozilgan
mukofotlar,
yuzaga
kelgan
da'volar
va
sug‘urta
korporatsiyalarining
sotib
olish
xarajatlari
haqidagi
ma'lumotlar
ICO(Information Commissioner's Office-Axborot komissarligi Idorasi)
ma'lumotlar to‘plamida mavjud. Ma'lumotlar har yili yangilanadi.
Taqqoslash uchun, 2023-
yil yakuniga koʻra, Oʻzbekistonda 38 ta sugʻurta
tashkiloti mavjud boʻlib, ulardan 31 tasi umumiy sugʻurta sohasida, yettitasi
esa
hayot sugʻurtasiga ixtisoslashgan. Sugʻurtalovchilarning umumiy ustav kapitali
22 foizga oshib, 2,3 trln soʻmni
tashkil etdi. Bir yil avval esa 18,5 foizga oshgan
edi[3].
3-
rasm. O‘zbekistonda sug‘urta bozorining strukturasi[4]
Sug‘urtani odamlar va kompaniyalarning tavakkal qilishlariga yordam
beruvchi vosita sifatida ta’riflash mumkin, shuningdek, odamlarning
ongi va
aktivlarini samarali va ishonchli tarzda iqtisodiyotga investitsiya qilish imkonini
beradi. Yuqori iqtisodiy rivojlanish odatda katta tavakkalchilikka olib keladi va
sug‘urta rivojlanishini qo‘llab
-quvvatlaydigan moliyaviy inklyuzivlik va
murakkabl
ikka olib keladi. Sug‘urta ta'minoti moliya sektorining umumiy
samaradorligini oshirishga yordam beradi, xususan, xususiy sektorga kredit
berishni osonlashtiradi.
Sug‘urta individual zarbalar davrida iqtisodiy barqarorlashtiruvchi, tabiiy
ofatlar yoki moli
yaviy inqirozlar kabi o‘ziga xos yoki jamlangan zarbalarga duch
kelgan shaxslarning iste'molini yumshatishning asosiy funksiyasiga ega. Bunday
barqarorlashtiruvchilarning ba’zi misollari o‘zgaruvchan annuitetlar va ishsizlik
sug‘urtasi hisoblanadi. Sug‘urt
a ham moliya bozorlari, ham iqtisodiyot uchun
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
415
barqaror moliyalashtirish manbai hisoblanadi, chunki u uzoq muddatli
istiqbolga ega bo‘lgan kreditlash va investitsiyalarni qo‘llab
-quvvatlaydi. Bu
sug‘urta kompaniyalari, masalan, banklar kabi boshqa kompaniya
larga
qaraganda ancha "kelajakka yo‘naltirilgan"roq bo‘lishi bilan bog‘liq.
Ko‘pincha ta'kidlanadiki, sug‘urta "o‘zining baxtsizligini ko‘pchilikning
baxtiga" bog‘lashdir, bu tabiiy ravishda taqsimlash shaklini yaratadi. Sug‘urta
iqtisodiy
subyektlar o‘rtasida ko‘rinmas birdamlik tarmog‘ini yaratadi, ularni
vaqt va joy bo‘yicha umumiy imtiyozlar va ustuvorliklar atrofida o‘zaro bog‘laydi.
Hayotni sug‘urtalovchilar tomonidan moliyaviy tavakkalchilikni avlodlararo
bo‘lishish avlodlar farovonligiga ta‘sir qila
di, bu har yili aktivlar daromadining
to‘liq 1% ga oshishiga teng deb hisoblanadi[5]. Ushbu ijtimoiy nafaqa
investitsiya qilingan aktivlarning qaytarilishini, shuningdek, sug‘urtalovchi
tomonidan vaqt o‘tishi bilan taqdim etilgan kafolatlar
ni antisiklik saqlash orqali
olinadi.
Sug‘urta innovatsiyalar bilan paradoksal munosabatda bo‘ladi[7]. Bir
tomondan, sug‘urta innovatorlarni tashqi ta‘sirlardan himoya qilish va boylikni
himoya qilish orqali innovatsiyalarni qo‘llab
-quvvatlasa, boshqa tomo
ndan, u o‘z
qopl
amasini yangi turdagi risklarga moslashtirish yoki o‘z faoliyatini texnologik
o‘zgarishlarga moslashtirish orqali innovatsiyalarni cheklashi mumkin. Bunga
ba’zi misollar
- kiberxavflar yoki avtomototransport vositalari -
bu sug‘urtaning
o‘z
ini qayta ixtiro qilishni talab qilishi mumkin.
Xulosa qilib aytish mumkinki, zamonaviy sug‘urtaning roli ko‘p qatlamli.
Xatarlarni boshqarish orqali sug‘urta jismoniy shaxslar va kompaniyalarga
tavakkal qilish va innovatsiyalar kiritish imkonini beradi. S
ug‘urta, shuning
dek,
defolt ehtimolini pasaytirish va uzoq muddatli maqsadlar bilan investitsiya qilish
orqali foiz stavkalari darajasini pasaytiradi. Nihoyat, sug‘urta shaxsiy va umumiy
jamg‘armalar darajasi va taqsimlanishini o‘zgartiradi, bu esa kapital
ning yanada
maqbul taqsimlanishiga olib keladi. Bu bilan u iqtisodiy siklga, iqtisodiy
rivojlanish harakteriga, daromadlar va iqtisodiy zarbalarning iqtisodiy agentlar
o‘rtasida taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zR Prezidentning 201
9 yil 2-
avgustdagi «O‘zbekiston Respublikasi sugʻurta bozorini
isloh qilish va jadal rivojlantirishni taʼminlash chora
-
tadbirlari toʻgʻrisida»gi PQ
-4412-sonli
qarori
2.
“Sug‘urta hisobi va hisoboti” I.Ochilov, D.Sultonov, T.: Iqtisod
-moliya, 2013
3.
https://www.ecb.europa.eu/stats/financial_corporations/insurance_corporations/ht
4.
https://uz.kursiv.media/uz/2024-09-19/kursiv-reytingi-ozbekistondagi-eng-yirik-
samarali-va-tez-rivojlanayotgan-sugurta-kompaniyalari/?utm_campaign=endless_feed
5.
https://napp.uz/oz/search?_token=e9J9N0PwAU6DF25nsqJntRtrcGHqOL3BCJ8YuPGK
6.
https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3473004
7.
https://www.ilo.org/sites/default/files/wcmsp5/groups/public/@ed_emp/documents
