“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
536
Moliyaviy cheklovlar: Ko'pgina ilg'or ijtimoiy himoya tizimlari
O'zbekistonda yoki boshqa rivojlanayotgan mintaqalarda cheklangan bo'lishi
mumkin bo'lgan katta moliyaviy resurslarni talab qiladi.
Madaniy farqlar: Ijtimoiy himoya siyosati mahalliy aholining madaniy va
ijtimoiy sharoitlariga mos kelishi kerak. Bir mamlakatda ishlaydigan narsa
boshqasida muvaffaqiyatli bo'lishi shart emas.
Ma'muriy salohiyat: Murakkab ijtimoiy himoya tizimlarini amalga oshirish
kuchli ma'muriy infratuzilmani, jumladan ma'lumotlarni to'plash, monitoring
qilish va baholash imkoniyatlarini talab qiladi, bu esa mahalliy darajada
kuchaytirishni talab qilishi mumkin.
Siyosiy iroda: Ijtimoiy himoyadagi islohotlar ko'pincha kuchli siyosiy
rahbarlikni va uzoq muddatli ijtimoiy rivojlanishga sarmoya kiritishga
tayyorlikni talab qiladi, hatto darhol natijalar ko'rinmasa ham.
Ijtimoiy himoyaning ilg‘or xorijiy
amaliyotlari aholining ijtimoiy himoyaga
muhtoj qatlamlari farovonligini mahalliy darajada yaxshil
ash bo‘yicha qimmatli
ma’lumotlarni taqdim etadi. Umumjahon asosiy daromad, shartli naqd pul
o‘tkazmalari, ijtimoiy sug‘urta tizimlari va universal sog‘liqni
saqlash kabi
muvaffaqiyatli modellardan o‘rganib, O‘zbekiston va boshqa rivojlanayotgan
mintaqalar
o‘zlarining ijtimoiy himoya tizimini yaxshilashlari mumkin. Biroq,
ushbu siyosatning samarali amalga oshirilishini ta'minlash uchun mahalliy
iqtisodiy, madaniy va ma'muriy sharoitlarga ehtiyotkorlik bilan moslashish
muhimdir. Strategik rejalashtirish va investitsiyalar orqali mahalliy hukumatlar
ijtimoiy xavfsizlik tarmoqlarini mustahkamlashi, qashshoqlikni kamaytirishi va
barqaror rivojlanishga yordam berishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
4.
Devereux, S., & Sabates-Wheeler, R. (2022). Social Protection and its Impact on Social
Justice: A Review of Evidence from Developing Countries. World Development, 151, 105734.
5.
World Social Protection Report 2022-2024: Social Protection at the Crossroads
–
In
Pursuit of a Better Future. Geneva: International Labour Office, pp. 1-274.
HUDUDLARDA HODIMLAR MEHNATINI TENG BAHOLASHNI
TAKOMILLASHTIRISH
Mardiev Bunyod Sirojiddin oʼgʼli
Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti
Innovatsion
Menejment kafedrasi oʼqituvchisi
Аnnotatsiya
.
Ushbu maqolada mamlakatimizdagi sanoat sohasida mehnat qilayotgan
hodimlarni mehnatini qo`llab
–
quvvatlashni va ularni rag`batlantirishda chekka hududlarda
ham shahar markazlarida ham tengligini ta`minlash bo`yicha amalga oshirilishi haqida fikrlar
va takliflar yoritilgan.
Kalit so`zlar
: sanoat, mehnat resurslari, mehnatga haq to`lash tizimi, kichik sanoat
hududlari.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
537
Hozirgi raqamlashgan dunyoda inson mehnati bir tarafdan qadrlanayotgan
bo`lsa, ikkinchi tomondan mehnat resurslarining turli artifaktlar evaziga
xususan, sun’iy intelekt va aholi
sonining ko`payishi hisobiga qadrsizlanmoqda.
Albatta, bu turli mintaqalarda turlicha o`z aksini topadi va mehnat resurslari
mintaqalarda turli taqsimlanganligi ham vaziyatlar turlichadir.
Dunyoda sanoat sohasida mehnat resurslarini teng baholash, ya'ni mehnat
sharoitlari, ish haqi va imkoniyatlarni tenglashtirish maqsadida ko‘plab yirik
tadqiqotlar va tashabbuslar amalga oshirilgan. Jahon banki tomonidan olib
borilgan tadqiqotlar mehnat bozorida tenglikni ta'minlash, gender tengligini
yaxshilash va mehnat
sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan dasturlarni qo‘llab
-
quvvatlab kelmoqda. Shuningdek, gender tengligini ta'minlash, mehnat
sharoitlarini yaxshilash va ish haqi tengligini oshirish bo‘yi
cha bir qator
strategiyalar ishlab chiqilgan. MIT (Massachusetts Institute of Technology)
tadqiqotlarida ham mehnat resurslarini baholash va samarali boshqarish,
mehnat bozori va sanoatdagi o‘zgarishlarni tahlil qilish bo‘yicha keng qamrovli
ilmiy ishlar olib borilgan. Bundan tashqari eng nufuzli universitetlar va
tashkilotlar ham mehnatni hududlarda teng motivatsiyalash borasida izlanishlar
va ishlar olib borishgan. Xususan, BMTning Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO)
mehnat sharoitlarini yaxshilash, mehnat huquqlarini himoya qilish va mehnat
bozorida tenglikni ta'minlash b
o‘yicha xalqaro standartlarni belgilaydi. ILOning
mehnat sharoitlarini yaxshilash va mehnat resurslarini samarali boshqarish
bo‘yicha ko‘plab xalqaro dasturlari mavjud.
Mamlakatimizda ham
“O
`zbekiston-
2030”
strategiyamizda 2030-yilga
qadar iqtisodiy rivojlanish va mehnat resurslarini boshqarish sohasida bir qator
strategik maqsadlarni amalga oshirish rejalashtirilgan bo`lib, bularga
quyidagilarni keltirishimiz mumkin:
Sanoat va mehnat bozorida adolatni
ta'minlash
borasida mehnat huquqlarini himoya qilish:
-
Ishchilarning huquqlarini himoya qilish va ularning sharoitlarini
yaxshilash, ishchilar uchun xavfsiz va sog‘lom mehnat sharoitlarini yaratish;
-
Teng ish haqi va imkoniyatlar: Ishchilar uchun teng ish haqi va
imkoniyatlarni ta’minlash. Gender, yosh yoki bos
hqa omillar asosida mehnat
huquqlarini boshqarish.
Mehnat resurslarini boshqarish va rivojlantirish bo`yicha:
-
Malaka oshirish va ta'limda: Ishchilarni malaka oshirish va ta’lim
dasturlarini kuchaytirish, ishchi kuchini zamonaviy talablar va texnologiyalarga
moslashtirish;
-
Mehnat
bozorida
moslashuvchanlik:
Mehnat
bozorida
moslashuvchanlikni oshirish va ish bilan ta'minlash darajasini yaxshilash.
Sanoat infratuzilmasini yaxshilash:
-
Sanoat hududlarida infratuzilmani rivojlantirish: sanoat hududlarida
infratuzilma, jumladan transport va kommunikatsiya tizimlarini rivojlantirish;
-
Innovatsiyalar va texnologiyalar: Innovatsion texnologiyalarni sanoat
sohasida qo‘llash va ishchi resurslarini samaral
i boshqarish.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
538
Tashkilotlar va mehnat sharoitlarini nazorat qilish:
-
Nazorat va monitoring: Sanoat sohasida mehnat sharoitlarini nazorat
qilish va monitoring qilish tizimini yaxshilash;
-
Ishchilar uchun huquqiy yordam: Ishchilar uchun huquqiy yordam
ko‘rsatish va mehnat nizolarini hal qilish.
Ijtimoiy adolat va farovonlikni oshirish:
-
Ijtimoiy himoya: ishchilarning ijtimoiy himoyasini kuchaytirish va
ijtimoiy adolatni ta’minlash;
-
Ijtimoiy hamkorlik: ish beruvchilar, ishchilar va davlat organlari
o‘rtas
ida samarali hamkorlikni rivojlantirish.
Ushbu punktlar mamlakatimizning mehnat resurslarini teng baholash va
sanoat sohasida ijtimoiy adolatni ta’minlash bo‘yicha 2030
-yilgacha amalga
oshirishi rejalashtirilgan strategik maqsadlarni aks ettiradi. Strategiya doirasida
mehnat sharoitlarini yaxshilash, ishchilarni malaka oshirish va sanoat
infratuzilmasini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilgan.
O‘zbekistonda shahar va qishloqlar o‘rtasidagi ish haqi farqlari quyidagi
omillar asosida shakllanadi:
Yashash narxi:
Shaharlarda yashash narxi odatda yuqoriroq bo‘ladi, bu esa
qishloq jo
ylarga nisbatan ko‘proq maosh to‘lashni talab qiladi. Masalan,
Toshkent kabi yirik shaharlarda uy-
joy, transport va xizmatlar qimmat bo‘lgani
uchun ish haqlari ham yuqoriroq bo‘ladi
.
Iqtisodiy imkoniyatlar:
Shaharlarda rivojlangan sanoat va ko‘proq biznes
markazlari mavjud bo‘lib, bu sohalarda ish haqi ko‘proq bo‘ladi. Qishloq joylari
ko‘pincha qishloq xo‘jaligiga tayanadi, bu esa odatda pastroq maoshni o‘z ichiga
oladi.
Ta'lim va malaka darajasi:
Shaharlarda yashovchi aholining ta'lim va
malaka darajasi ko
‘proq bo‘ladi, bu esa yuqoriroq maoshga ega bo‘lish imkonini
beradi. Qishloq joylarida sifatli ta'lim olish imkoniyatlari kamroq bo‘lgani uchun
yuqori darajadagi ish o‘rinlari ham kamroq bo‘ladi.
Infratuzilma va xizmatlar:
Shaharlarda rivojlangan infratuzilma va davlat
xizmatlari mavjud bo‘lib, bu ko‘proq sarmoyalarni jalb qiladi va malakali
mutaxassislarni ish bilan ta'minlashga yordam beradi. Qishloqlarda bunday
infratuzilma yetarli darajada rivojlanmaganligi sababli, ish imkoniyatlari ham
kam bo‘ladi.
Hukumat siyosati va investitsiyalar:
O‘zbekiston hukumatining turli
siyosat va dasturlari shaharlarda va qishloqlarda ish haqiga turlicha ta'sir
ko‘rsatishi mumkin. Masalan, qishloq j
oylardagi mehnat bozori va ish haqini
oshirishga qaratilgan dasturlar bo‘li
shi mumkin.
Migratsiya va mehnat bozori:
Shaharlarga ichki migratsiya odatda yuqori
bo‘lib, bu ish kuchi ta’minotiga ta'sir ko‘rsatadi va maosh darajasini belgilaydi.
Qishloq joylar
da esa, ayniqsa malakali kadrlar bo‘yicha mehnat yetishmovchiligi
kuzatilis
hi mumkin, bu esa ayrim sohalarda ish haqiga ta'sir ko‘rsatadi.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
539
Sektorlar bo‘yicha bandlik:
Shaharlarda xizmat ko‘rsatish va sanoat kabi
turli sohalarda ish joylari mavjud, qishloq joylarda esa ko‘proq qishloq xo‘jaligiga
tayaniladi, bu esa pastroq ish haqiga olib keladi.
Bu omillar O‘zbekistonning shahar va qishloqlari o‘rtasida sezilarli daraj
ada
ish haqi tafovutlarini yuzaga keltiradi.
Shu bilan birga mamlakatimizda korxona va tashkilotlar ishlayotgan aholi
bayram kunlarida turli mukofot pullari bilan ham rag`batlantiriladi. Lekin bu
yerda ayrim tafovutlar ham bor. Xususan, xodimlarga bayram kunlarida mukofot
berilishi bir qancha omillarga, jumladan, ish beruvchining turi (davlat yoki
xususiy), kompaniyaning ichki siyosati va mehnat shartnomalariga bog‘li
q.
Davlat sektori:
Ko‘plab davlat tashkilotlarida xodimlarga asosiy milliy
bayramlar, masal
an, Navro‘z, Mustaqillik kuni yoki Konstitutsiya kunida
mukofot yoki qo‘shimcha to‘lovlar berilishi mumkin. Bu mukofotlar hukumat
tomonidan tartibga solinadi va ko‘p
incha ishchilarning farovonligini oshirishga
qaratilgan davlat dasturlarining bir qismi bo‘
lib hisoblanadi.
Xususiy sektor:
Xususiy kompaniyalarda bayram mukofotlari
standartlashtirilmagan va kompaniyaning moliyaviy holati, siyosati va ishchilar
bilan tuzi
lgan shartnomalarga bog‘liq. Ko‘pgina kompaniyalar Yangi yil yoki
Navro‘z kabi yirik bayramlarda yaxshi niyat va xodimlarni rag‘batlantirish
maqsadida mukofot beradilar. Biroq, bunday mukofotlar ish shartnomasi yoki
jamoaviy kelishuvda ko‘rsatilmagan bo‘lsa, ularni to‘lash bo‘yicha qonuniy
majburiyat yo‘q.
O‘zbekistonning Mehnat kodeksi bayram m
ukofotlarini
majburiy qilmaydi, ammo jamoat bayramlari kunlari ishlaganlik uchun
qo‘shimcha to‘lov, jumladan, ortiqcha ish haqi to‘lashni talab qiladi.
Jamoaviy keli
shuvlar yoki maxsus shartnomalar mavjud bo‘lgan hollarda,
mukofotlar mehnat manfaatlari sif
atida kelishuvga binoan to‘lanishi mumkin.
Hududlar, ayniqsa shahar va qishloqlar va viloyat markazlari va chekka
hududlarda mehnatga munosib haq to`lash mamlakatimizda sezilarli farq qiladi.
Yuqorida keltirib o`tilgan omillar albatta o`z ta’sirini ko`rsat
masdan qolmaydi.
Shunday bo`lsada ayrim takliflarni keltirib o`tmoqchiman:
-
Mamlakat hududida bitta uyushma yoki bitta korxona bo`lib, bir faoliyat
turi va bir xil m
ehnat muhitiga ega bo`lgan hodimlar mehnatiga haq to’lash ta’rifi
bir xil bolishi lozim;
-
Ishlab chiqarish korxonalarini shaharlar markazlaridan uzoqlashtirish.
Bunda nimaga erishilari: Viloyat chekka hududlaridan shahar markaziga ushbu
korxonada ishlash uchun keluvchi ishchilarga masova yaqinligi yuzaga keladi va
turli to`lovlar korxona uchun chekka hududlarda arzonroq bo`lishi mumkin;
-
Hozirda mamlakatimizda kichik sanoat zonalari juda ham ko`p va
samarali ish olib bormoqda. Xuddi shu loyihani butun bir O`zbekiston deb olish.
Masalan O`rta Osiyo mamlakatlari uchun kichik sanoat zonasi
–
bu O`zbekiston.
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, yuqoridagi takliflar mamlakat aholisini ish
bilan ta’minlash, ularning iqtisodiy
-ijtimoiy hayotini yaxshilashiga qaratilgan
optimal yo`llardan biridir. Shuningdek, mamlakatimizda ayrim sohalarda chekka
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
540
hududl
arni salohiyatli kadrlar bilan ta’minlash borasida ishlar amalga oshirilgan.
Bunga misol qilib agarda o`qituvchilar o`z yashab turgan hududidan uzoqdagi
boshqa tuman yoki viloyat hududlariga borib dars beradigan bo`lishsa, kerakli
ustamalarga ega bo`lishadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:
1. O‘zbekiston Respublikasi
konstitutsiyasi.
2. “O`zbekiston
-
2030” strategiyasi.
2. O‘zbekiston Respublikasi
mehnat kodeksi
3. O`zbekiston Respublikasi Hukumat portali.
4. Stat.uz
5.
DEMOGRAFIK O‘ZGARISHLARNING BANDLIK TENDENSIYALARIGA
TA’SIRI: GLOBAL ISTIQBOL
Narbayeva Gulnara Muhammatovna
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi
Statistika agentligi Inson resurslarini
boshqarish boʻlimi boshligʻi
Aholining qarishi, tug'ilishning kamayishi va migratsiya shakllari kabi
demografik o'zgarishlar butun dunyo bo'ylab mehnat bozorlarini qayta
shakllantirmoqda. Aholining yoshi o'sib borayotgani va ishchi kuchining
ishtiroki ko'rsatkichlari o'zgargan sari, bu tendensiyalar bandlik va iqtisodiy
samaradorlikka chuqur ta'sir ko'rsatmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining
ma'lumotlariga ko'ra, 2050 yilga borib 65 va undan katta yoshdagi dunyo aholisi
ikki baravar ko'payib, 1,5 milliard kishiga yetadi va bu ko'plab mamlakatlarning
yosh tarkibini sezilarli darajada o'zgartiradi [1]. Masalan, Yevropada mehnatga
layoqatli aholi (15-64 yosh) doimiy ravishda kamayib bormoqda, bu ulush 2010
yildagi 66 foizdan 2021 yilda 63 foizga tushib, mehnat bozorlari va ijtimoiy
himoya tizimlariga bosim o‘tkazmoqda [2].
Ushbu demografik o'zgarish butun dunyo bo'ylab iqtisodlar uchun bir qator
muammolar va imkoniyatlarni taqdim etadi. Ushbu o'zgarishlarning bandlikka
qanday ta'sir qilishini tushunish siyosatchilar va korxonalar uchun barqaror
o'sishni va mehnat bozori ishtirokini ta'minlaydigan strategiyalarni
moslashtirish uchun juda muhimdir.
Bandlikka ta'sir ko'rsatadigan eng muhim demografik o'zgarishlardan biri,
ayniqsa rivojlangan mamlakatlarda qarigan aholining ko'payishidir. Odamlar
uzoq umr ko'rishi va tug'ilishning kamayishi bilan keksa odamlarning aholi
ulushi o'sib boradi, natijada mehnatga layoqatli aholi soni qisqaradi. Ushbu
hodisa mehnat bozoriga bir qancha ta'sir ko'rsatadi.
Aholining 28,7 foizi 65 yosh va undan yuqori bo'lgan Yaponiya kabi
mamlakatlarda mehnat bozori yosh ishchilar etishmovchiligiga duch kelmoqda.
Bu pensiya tizimlari va sog'liqni saqlash xizmatlariga bosimning kuchayishiga
