“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
625
raqamli iqtisodiyot sharoitida raqamli platformalarning hududlar iqtisodiy
rivojlanishiga ta’sir
i nuqtai nazaridan izchil talillar zarur hisoblanadi.
Adabiyotlar:
1.
“Digital
Transformation”
Programme.
https://www.digitaltransform.gr/en/the-
digital-tranformation-programme/programme-details/
2.
Martin J. (1978) The Wired Society. Engleewod Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
3.
Niosi, J. (2000) Regional systems of innovation market pull and government push.
4.
Parker, G., Van Alstyne, M., & Choudary, S. P. (2016). Platform revolution: How
networked markets are transforming the economy and how to make them work for you. W. W.
Norton & Company.
5.
Skills and infrastructure for private sector digitalisation
ilibrary.org/sites/90d6b914-en/index.html?itemId=/content/component/90d6b914-
6.
Urry J. (2000) Sociology beyond Societies: Mobilities for the Twenty-first Century.
Routledge
7.
Worldwide
Digital
Transformation
Spending
Guide
https://www.idc.com/getdoc.jsp?containerId=IDC_P32575
8.
Маслов
А.
(2023)
Подходы
к
антимонопольному
регулированию
предпринимательской деятельности владельцев цифровых платформ (на примере
расследований в отношении компании
Amazon).
Российское конкурентное право и
экономика. 2023;(4):32
https://doi.org/10.47361/2542-0259-2023-4-36-32-43
9.
Об итогах антимонопольного расследования в отношении яндекс
такси
казахстане.
https://www.gov.kz/memleket/entities/zk/press/news/details/671812?l
HUNARMANDCHILIKNING HUDUD IQTISODIYOTIDA TUTGAN O‘RNI
Ergasheva Aziza Farmonovna,
Buxoro davlat universiteti tayanch doktoranti,
Hunarmandchilik har xil oddiy mehnat qurollari yordamida xom ashyodan
turli mahsulotlar ishlab chiqarishni, shunday mahsulotlar tayyorlanadigan
kasblarning umumiy nomidir. Hunarmandchilik - bu kichik biznesning bir qismi
bo‘lib, ular kichik hajmda yoki alohida buyurtmalar bo‘yicha qo‘l mehnati ulushi
yuqori bo‘lgan va o‘zlarining maxsus bilimlari, ko‘nikmalari va qobiliyatlaridan
ijodiy foydalangan holda mehnat mahsuloti ishlab chiqarish yoki xizmatlar
ko‘rsatish bilan tavsiflanadi[1].
O‘zbekistonda hunarmandchilik va xalq amaliy san’ati tarixi uzoq o‘tmishga
borib taqaladi. Bu san’at turlari qadimiy sulola davomchilari va eng yaxshi
hunarmand maktabi ustalari tomonidan avloddan-
avlodga o‘tib kelyapti.
Hunarmandchilik
–
yuridik shaxs bo‘lmagan jismoniy shax
slarning
hunarmandchilik buyurtmalari yoki tovarlari (ishlari, xizmatlari)ni ishlab
chiqarish bo‘yicha faoliyati hisoblanadi[2].
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
626
Jahon hunarmandchilik bozori hajmi 2023-yilda 830,4 milliard AQSh
dollarini tashkil etgan bo‘lib, 2024
-2032 yillarda bozor 9,2
% o‘sish sur’atini
ko‘rsatib, 2032
-yilga kelib 1,864,1 milliard AQSh dollariga yetishi prognoz
qilinmoqda. Noyob qo‘lda ishlangan mahsulotlarga iste’molchila
r talabining
ortib borayotgani, elektron tijorat platformalari sonining ko‘payishi, davlat
tomonid
an qo‘llab
-quvvatlanayotgan tashabbus va qonunlarning kuchayishi,
madaniy tadbirlar va festivallarning ko‘payishi bozorni rivojlantirayotgan asosiy
omillaridan sanaladi.
Tadqiqotlar natijasida dunyo hunarmandchilik mahsulotlari bozori
quyidagi tendensiyalarda faoliyat olib bormoqda:
hunarmandchilik sektori rivojlanayotgan dunyoda qishloq xo‘jaligidan
keyin ikkinchi eng katta bandlik sohasidir. Hunarmandlar but
un dunyo bo‘ylab
bozorlarda topiladi va odatda o‘z uylaridan tashqarida yoki hech qanday
texnikasiz yoki kichik ish joylarida ishlaydi[3];
Hindistonda hunarmandning o‘rtacha daromadi kuniga atigi 3,40 dan 4,50
dollargacha, malakasiz ishchilar uchun esa kuniga 3,60 dollarni tashkil
qiladi[4].
Qishloq joylarda joylashgan hunarmandlar uchun o‘rtacha darom
ad
kuniga 0,89 sentni tashkil qiladi[5]. Hunarmandlarning atigi 34 foizi doimiy
maosh oladi;
sayyohlar hunarmandchilik buyumlariga madaniy qimmatligi tufayli oddiy
iste’mol tovarlariga qaraganda 17% ko‘proq pul sarflashga tayyor[6];
hunarmand korxonalarning taxminan 98 foizi tegishli mamlakat federal
hukumati tomonidan tartibga solinmaydi, ya’ni ular adolatsiz ish haqi va boshqa
adolatsiz biznes amaliyotlaridan qonuniy himoyaga ega emaslar. Natijada,
hunarmandlar uchinchi tomon vositachilari va pudratchilar oldida moliyaviy
jihatdan zaifdir;
Ethik Collective tomonidan 2784 hunarmandni qo‘llab
-quvvatlaydi, ular
jami 609 291 hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqaradi, bu esa ushbu
hunarmandlarga 11 152 qaramog‘idagilarning moliyaviy
xavfsizligini
ta’minlashga yordam beradi[7].
Umuman olganda, hunarmandlar kichik hajmdagi madaniy mahsulotlar
ishlab chiqaruvchilardir. Hunarmandchilikning o‘ziga xos xususiyatlari
m
ahsulotlarni loyihalash va yaratishda an’anaviy usullardan foydalanish va
mahalliy materiallardan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Hunarmandlar butun
dunyo bo‘ylab bozorlarda topiladi va odatda o‘z uylaridan tashqarida yoki hech
qanday texnikasiz yoki kichi
k ish joylarida faoliyat ko‘rsatadi[8].
Dunyo boʻylab
hunarmandlarning tax
minan toʻrtdan uch qismini ayollar tashkil qiladi va
Janubiy Osiyodagi hunarmandlarning yarmidan koʻpi ayollardir[9].
Nepaldagi
hunarmandlarning 80 foizi ayollar, Hindistondagi hunarmandlarning 56,13 foizi
ayollardir[10].
O‘z hunarmandchiligi bo‘yicha keng
ko‘lamli amaliy
mashg‘ulotlarga ustuvor ahamiyat berish, qashshoqlik va boshqa bir qancha
omillar tufayli hind hunarmandlarining 90% hech qanday rasmiy ta’lim olmagan
va hindistonlik qishloq ayollarining 50,6 foizi savodsizdir[11].
Garchi ko‘p
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
627
hunarmandla
r o‘zlarini qimmatli madaniy an’analarni davom ettiruvchi deb
hisoblashsa-
da, ular teng ravishda daromad olish va qaramog‘idagilarni
ta’minlashga investitsiya qilishadi.
Tadqiqotlar
shuni ko‘rsatadiki, ko‘plab
hunarmandlarning ko‘p oilalari bor, janubiy os
iyolik hunarmandlar uchun uy
xo‘jaliklarining o‘rtacha soni besh kishini tashkil qiladi[12], shu jumladan,
boshqa
qarindoshlari
va
do‘stlari
bilan
birga
o‘rtacha
uchta
bola. Natijada, daromadning beqarorligi
ko‘pincha katta uy xo‘jaliklari uchun
katta muam
mo hisoblanadi, chunki ular ko‘proq odamlarni qo‘llab
-
quvvatlashlari kerak.
Janubiy Osiyodagi hunarmandlar turli hunarmandchilik buyumlarini ishlab
chiqaradilar. Hindistonda 3000 dan ortiq rasmiy ravishda aniqlangan turli xil
hunarmandchilik buyumlari mavjud. Birgina 2018 yilda ishlab chiqarilgan
hunarmandchilik mahsulotlarining 64 %i moda aksessuarlari edi.
Hunarmandchilik sektori rivojlanayotgan dunyoda qishloq xo‘jaligidan keyin
ikkinchi eng katta bandlik sohasidir.
Hunarmandlar ishchilarning salmoqli qismini tashkil qilsa -da, ularning
ta’siri ko‘pincha bozorda aks etmaydi. Masalan, Hindiston hunarmandchiligi
eksporti 2019
–
2020 yillardagi Hindiston umumiy eksportining atigi 1,2 foizini
tashkil etib, 3,5 milliard dollarni tashkil etdi[13]. Hunarmand mehnatining
norasmiy tabiati tufayli ko‘plab savdolar qayd etilmagan bo‘lib, hunarmandlar
savdosining
haqiqiy
miqdoriy
ta’sirini
to‘g‘ri
baholashni
qiyinlashtiradi[14]. Hind hunarmandlarining 90% norasmiy ravishda yoki soliq
va mehnat qonunlariga oid rasmiy huquqiy standartlardan tashqarida
ishlaydi[15]. Asosan, butun dunyo bo‘ylab hunarmandlarga qanday
kompensatsiya to‘lanishi yoki soliqqa tortilishiga oid qonunlar, shuningdek,
ekspluatat
sion kreditlar yoki sheriklarga qarshi qonuniy himoya yo‘q[16].
Tadqiqot d
avomida hunarmandlar qayerda yashaydi, faoliyat ko‘rsatadi
degan savolga aksariyat hunarmandlar sanoati kam rivojlangan mamlakatlarda
yashaydi va ishlaydi, hunarmandchilik sohasi rivojlanayotgan dunyoda
bandlikning ikkinchi yirik sohasidir[17]. Butun dunyo
boʻylab hunarmandlarni
sanab oʻtish qiyin boʻlsa
-da, ularning mehnati qonuniy norasmiy xususiyatga ega
boʻlganligi sababli, butun dunyo boʻylab hunarmandlar soni 125 milliondan 300
milliongacha oʻzgarib turadi[18].
Hindiston, Nepal, Pokiston, Bangladesh, Butan va Shri-Lankani kabi
hududda 50 millionga yaqin hunarmand yashab, mehnat qiladi[19].
Janubiy
Osiyolik hunarmandlarning aksariyati qishloq joylarda yashasa-da, boshqalari
yanada barqaror ish va keng bozor izlab Nyu-Dehli yoki Katmandu kabi yirik
shaha
rlar kabi shahar markazlariga ko‘chib ketishgan.
Shuningdek,
hunarmandlarning 78 foizi o‘z mahsulotlarini yirikroq shahar yoki shahar
o‘rniga faqat o‘z qishlog‘idagi bozorlarda sotga
n.
Ko‘pchilik hunarmandlar
qishloqda joylashgani bois, ko‘pchilik vositach
ilarni, hunarmandning
mahsulotini sotib olib, shahar markazlariga olib chiqib, qimmatroq narxlarda
sotishni qo‘llaydi[20].
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
628
Hozirgi kunda grantlar, treninglar va ko‘rgazmalar orqali m
ahalliy
hunarmandchilikni rivojlantirishga qaratilgan hukumat tashabbuslari va
siyosatlarini qo‘llab
-
quvvatlash bozor o‘sishiga turtki bo‘
lmoqda. Bundan
tashqari, iste’molchilarga hunarmandchilik kabi hashamatli va zarur bo‘lmagan
narsalarga ko‘proq pul sarflash imkonini beradigan o‘sib borayotgan xarajatlar
bozor o‘sishiga yord
am beradi. Sayyohlik faolligining ortib borayotgani
hunarmandchilik buyumlariga suvenir sifatidagi talabni kuchaytirmoqda,
hunarmandlarga o‘z hunarmandchiligini namoyish etish va sot
ish uchun ajoyib
imkoniyat yaratadigan madaniy tadbirlar va festivallarnin
g ko‘payishi bozor
o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuningdek, hunarmandlarga o‘z
mahsulotlarini namoyish qilishning arzon usulini taklif qiladigan, ularning
qamrovini yanada k
engaytiradigan ijtimoiy tarmoqlarning paydo bo‘lishi
o‘sishning yana bir omili bo‘lib xizmat qilmoqda, ta’lim muassasalarida badiiy
hunarmandchilikni o‘rgatish uchun mahsulotlardan keng foydalanish bozor
o‘sishini kuchaytirmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati
1.
Nanni L., Ghidoni S., Brahnam S. Handcrafted vs. non-handcrafted features for computer
vision classification //Pattern recognition.
–
2017.
–
Т. 71. –
С. 158
-172.
2.
Xoliqova R.E. O‘zbekistonning eng yangi tarixi. O‘quv qo‘llanma. –
Toshkent: 2021.
3.
“
Artisan
Development
Projects,” Cultural
Survival,
https://www.culturalsurvival.org/publications/cultural-survival-quarterly/artisan-
development-projects
4.
Natalie Gupta, “A Story of (Foretold) Decline: Artisan Labor in India.”, “India Minimum
Wage Rates,” Gl
obal People Strategist.
5.
Subhamoy Banik, “A Study on Financi
al Analysis of Rural Artisans in India: Issues and
Challenges.”
6.
Christoph Fuchs, Martin Schreier, and Stijn M.J. van Osselaer, “The Handmade Effect:
What’s Love Got to Do with It?”.
7.
Jenna Rakuita a
nd Ethik Collective “Impact Evaluation Report.
8.
Lydia
Leon, “Artisan Development Projects,” Cultural Survival, accessed September 16,
2021,
https://www.culturalsurvival.org/publications/cultural-survival-quarterly/artisan-
development-projects
9.
“The State of the Handworker Economy 2018,” Nest, Bloomberg Philant
hropies, May
2019,
https://assets.bbhub.io/dotorg/sites/2/2019/05/Nest-State-of-the-Handworker-
Economy-Report.pdf.
10.
“South Asia —
Global Village Gifts,” Global Village Gifts, accessed October 2, 2021,
http://www.globalvillagegifts.org/southasia
11.
Subhamoy Ba
nik, “A Study on Financial Analysis of Rural Artisans in India: Issues and
Challenges,” International Journal of Creative Research Thoughts 5, no. 4 (December 2017):
2320
–
2882,
https://ssrn.com/abstract=3137936
Rajiv Mehta et al., “Annual Report 2016–7,” National Statistical Commission, accessed
September
7,
2022,
https://mospi.gov.in/documents/213904/0/nsc_AR_2016-
17.pdf/b4eb2249-bd7d-fd86-67c7-ada219cb64db?t=1595170355439.
12.
“Household Size and Composition
Around the World 2017,” United Nations,
Department of Economic and Social Affairs, Population Division, accessed September 7, 2022,
https://www.un.org/en/development/desa/population/publications/pdf/ageing/household_si
ze_and_composition_around_the_ world_2017_data_booklet.pdf.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
629
13.
“US Trade with India Overall Trends,” Office of Technology Evaluation, 2020,
https://www.bis.doc.gov/index.php/documents/technology-evaluation/ote-data-
portal/country-analysis/2747-2020-statisticalanalysis-of-u-s-trade-with-india/file.
14.
British Council Creative Economy, “Business of Handmade
- The Relationship Between
the Informal Economy and the Cultural Economy in the Global South -
Medium,” August 4, 2021,
https://medium.com/informal-economy-in-the-global-south/businessof-handmade-
670f63efc740.
15.
Priya Krishnamoorthy, “How Investing in Women Artisans Can Catalyze India’s
Economy.”
16.
“Business of Handmade
- The Relationship between the Informal Economy and the
Cultural Economy in the Global South -
Medium,” British Council Creative Econom
y.
17.
Akeel Khalid, “The Untapped Economic Development Potential of the Artisan Sector,”
accessed September 14, 2022, https://medium.com/@akeel.khalid/the-untapped-economic-
development-potential-of-the-artisan-sector-ccfbd6690a58.
18.
“UNESCO
- Traditional Crafts
manship,” UNESCO, accessed April 27, 2022,
https://ich.unesco.org/en/traditional-craftsmanship00057.
19.
P. Krishnamoorthy, A. Kapur, and A. Subramanyam, “Business of Handmade: The Role
of Craft-based Enterp
rises in ‘Formalizing’ India’s Artisan Economy.”
20.
Moni
ka Yadav, “Role of Artisans in Rural Development: A Study of Mahendergarh
District,” International Journal of Research in Economics & Social Sciences 2, no. 11 (November
2012), euroasiapub.org/wp-content/uploads/2016/09/9-4-2.pdf.
UZUMCHILIKDA MAHSULOT YETISHTIRISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH
ISTIQBOLLARI (QORAQALPOGʻISTON RESPUBLIKASI MISOLIDA)
Zarekeyev Ajiniyaz Abatovich
Qoraqalpoq davlat universiteti
“Iqtisodiyot” kafedrasi tayanch doktoranti
Annotatsiya:
Mazkur maqolada
uzumchilik tarmogʻini rivojlantirish, sohada
yaratilayotgan qoʻshimcha chora
-tadbirlar, uzumchilik sohasida bugungi kundagi islohotlar va
iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishdagi ahamiyati bayon qilingan. Uzumchilik sohasini jadal
rivojlantirish, eksportb
ob mahsulotlar yetishtirish hamda sohada olib borilishi lozim boʻlgan
maqsad va vazifalar oʻz aksini topgan.
Kalit soʻzlar:
Uzumchilik, samaradorlik, hosildorlik, eksport, yetishtirish, salohiyat, navlar,
ekin maydoni.
Uzumchilik qishloq
xoʻjaligining muhim tarmoqlaridan boʻlib, aholining
oziq-ovqatga hamda sanoatning esa xom-
ashyoga boʻlgan talabini qondiradi.
Oʻzbekistonning tuproq va iqlim sharoiti bu ekin uchun nisbatan qulay boʻlgani
uchun u mamlakatimizning barcha tuproq va iqlim sha
roitlarida oʻstiriladi.
O‘zbekiston uzum yetishtirish bo‘yicha dunyodagi eng yirik davlatlardan
biri bo‘lib, statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 12
-
o‘rinni egalladi. Uzum
yetishtirishning umumiy hajmi 1978 mln.t., hosildorligi 16 t/ga. Respublikada
umumiy uzumz
orlar maydoni 148,9 ming gektar bo‘lsa, keyingi to‘rt yilda 52
ming gektar maydonda yangi tokzorlar barpo etilib, sohaga 210 milliard so‘m
subsidiya ajratildi. Natijada meva-sabzavot eksportida uzumning ulushi ikki
