Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
10
КИРИШ
Молиявий ҳисоботларни тузишдан асосий мақсад инвесторлар, кредитор-
ларнинг ва бошқа фойдаланувчиларнинг қизиқишини ортишига катта замин
яратади.
Бу бўйича муҳтарам Прездентимизнинг 2020 йил 14 февралдаги 4611-сон-
ли Қарорига асосан, молиявий ҳисоботларни халқаро стандартлар асосида
тузиш лозимлиги белгиланган. Йирик солиқ тўловчи ташкилотлар молиявий
ҳисоботларини шўъба корхоналар ҳар йили молиявий ҳисобот шаклларини
тузиш мақсадида бош корхона маълумотлари йиғма шаклда тузишни белги-
лаб беради. Бунинг натижасида бош корхона шўъба корхоналар молиявий
ҳисоботларини йиғиб, ҳар чорак ва йиллик ҳисоботларни йиғиб консолида-
циялашган молиявий ҳисобтларни тузадилар.
Молиявий ҳисоботларни тузишдан асосий мақсад инвесторлар, кредитор-
ларнинг ва бошқа фойдаланувчиларнинг қизиқишини ортишига катта замин
яратади.
ABDIRAXIMOVA HAYRINISO
ABDIRAXIM QIZI,
AXMADOV SANJAR CHORI
O‘G‘LI,
Stars international unversity
talabalari
ESHONQULOV AZAMAT
ABDIRAXIMOVICH,
TDIU «Buxgalteriya hisobi»
kafedrasi assistenti
KONSOLIDATSIYA-
LASHGAN MOLIYAVIY
HISOBOT TUZISHNING
MUAMMO VA
ISTIQBOLLARI
Annotatsiya:
Ushbu maqolada aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy hisobotlarini xalqaro
standartlar asosida konsolidatsiyalashgan holda tuzishning nazariy, tashkiliy hamda uslu-
biy jihatlari ochib berilgan. Shuningdek, konsolidatsiyalashgan shaklda moliyaviy holat
to‘g‘risidagi hisobot, konsolidatsiyalashgan foyda va zararlar hamda jami daromad to‘g‘risi-
dagi hisobotni xalqaro standartlar asosida tuzish asoslangan.
Kalit so‘zlar:
BHXS, MHXS, konsolidatsiya, konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot,
bosh korxona, sho‘ba korxona, sof aktivlar, gudvill, konsolidatsiyalashgan guruh taqsimlan-
magan foydasi.
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp10-15
STARS International University
11
Бу бўйича Ўзбeкистoн Рeспубликaси Прeзидeнтининг 2020 йил 24 феврал-
даги ПҚ–4611-сон “Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларига ўтишнинг
қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарорига асосан, молиявий ҳисо-
ботларни халқаро стандартлар асосида тузиш лозимлиги белгиланган.
Йирик солиқ тўловчи ташкилотлар молиявий ҳисоботларини, шўъба корхо-
налар ҳар йили молиявий ҳисобот шаклларини тузиш мақсадида бош корхона
маълумотлари йиғма шаклда тузишни белгилаб беради. Бунинг натижасида,
бош корхона шўъба корхоналар молиявий ҳисоботларини йиғиб, ҳар чорак
ва йиллик ҳисоботларни йиғиб консолидациялашган молиявий ҳисоботларни
тузади.
Мазкур тадқиқот ишида муаллифлар томонидан консолидациялашган мо-
лиявий ҳисоботларни халқаро стандартлар асосида тузишнинг амалий жиҳат-
ларига эътибор қаратилган бўлиб, унда индукция вa дeдукция, мoнoгрaфик
кузaтиш, oмилли тaҳлил, синтeз вa бoшқa усуллaрдaн кeнг фoйдaлaнилгaн.
Ҳисобот бундай ахборотнинг ички ва ташқи истеъмолчилари, корхоналар
эгалари, бош ва шўъба корхоналари гуруҳи ҳамда кенгашлар раҳбарлари,
унинг таркибига кирувчи жамият ходимлари, инвестор ва кредиторлар, маҳ-
сулот етказиб берувчилар, харидорлар, давлат, шунингдек, бошқа манфаат-
дор фойдаланувчилар учун мўлжалланган. Яъни, консолидациялашган моли-
явий ҳисоботнинг асосий вазифаларини таърифлаш мумкин:
Консолидациялашган молиявий ҳисоботнинг асосий вазифалари:
1. Ахборот;
2. Назорат қилиш;
3. Режалаштириш ва тартибга солиш;
4. Солиштириш ва таҳлил қилиш асосида шаклланади.
Агар гуруҳда биронта компаниянинг ҳисоб объектлари ёки операцияла-
рига нисбатан ҳисоб сиёсати гуруҳнинг ҳисоб сиёсатига мувофиқ келмаса,
бундай ҳолларда ҳисобот консолидацияси мақсадлари учун корректировка-
ларни киритиш керак.
Молиявий ҳолат тўғрисидаги консолидациялашган молиявий ҳисобот
(КМҲ). Молиявий ҳолат тўғрисида КМҲ тузишдан олдин қуйидаги босқичлар-
даги ишлар амалга оширилади:
1-босқич. Шўъба корхонаси харид санасида ва ҳисобот санасида соф ак-
тивлари қийматини ҳисоблаш.
1-жадвал
Акциядорлик жамиятида ни харид қилиш қийматини ҳисоблаш
Кўрсаткичлар
Харид санасида
Ҳисобот санасида
Акциядорлик капитали
Х
Х
Эмиссион даромад
Х
Х
Қайта баҳолаш резерви
(шўъба корхона МҲХС бўйича)
Х
Х
Тақсимланмаган фойда
Х
Х
+/-тақсимланмаган фойда
суммасига корректировка
-
(Х)
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
12
+/-адолатли қийматига корректировка
Х/(Х)
Х/(Х)
+/-муддати узайтирилган солиққа
корректировка
Х/(Х)
Х/(Х)
+/-бошқа корректировка
(ҳисоб сиёсати, хатолар)
Х/(Х)
Х/(Х)
Жами:
Х
Х
Манба: муаллиф томонидан тайёрланди
2-босқич.
Гудвил ҳисоби.
0. Харид санасида:
Харид санасида гудвил = Бош компанияга (БК) инвестиция + харид санаси-
да назорат қилинмайдиган қатнашиш ҳиссаси (НҚҚҲ) – харид санасида соф
активлар (СА).
1. Ҳисобот санасида:
Ҳисобот санасида гудвил =Харид санасидаги гудвил – харид санасидан
кейин гудвил қадрсизланиши.
3-босқич.
Назорат қилинмайдиган қатнашиш ҳиссасини (НҚҚҲ) ҳисоблаш.
1. Харид қилиш санасида:
НҚҚҲ харид қилиш санасида ҳисоблашнинг иккита методи амал қилади.
Харид санасида ШКнинг САларига мутаносиб равишда:
• Харид қилиш санасида НҚҚҲ = % НҚҚҲ х Харид қилиш санасида СА
• Адолатли қиймати бўйича (тўлиқ гудвил)
2. Ҳисобот санасида:
Ҳисобот санасига НҚҚҲ = харид қилиш санасида НҚҚҲ + %НҚҚҲ х харид
санасидаги СА ўзгариши
4-босқич.
Гуруҳнинг тақсимланмайдиган фойдасини ҳисоблаш.
2-жадвал
Гуруҳнинг тақсимланмайдиган фойдасини ҳисоблаш
БКнинг тақсимланмаган фойдаси
Х
Бўлиши мумкин бўлган корректировка:
– БК томонидан эълон қилинган дивидендлар
(Х)
+ШКдан олинадиган дивидендлар
Х
БКнинг ҳисобот санасида жами тақсимланмаган фойдаси
Х
+/-Харид қилиш санасидан кейинги ишлаб топилган ШК фойдасидаги ҳиссаси
Х/(Х)
– Гуруҳнинг реализация қилинмаган фойдаси (агар у ШК САларини ҳисоблашда
ҳисобга олинмаган бўлса)
(Х)
– Реализация қилинмаган фойдадан муддати ўтган солиқ
Х
– Харид қилиш санасидан гудвил қадрсизланиши
(Х)
– Гуруҳнинг жами тақсимланмаган фойдаси
Х
Манба: муаллиф томонидан тайёрланди
STARS International University
13
Гуруҳнинг тақсимланмаган фойдаси молиявий ҳолат тўғрисидаги консоли-
дациялашган ҳисоботнинг капитал бўлимида акс эттирилади.
5-босқич.
Гуруҳнинг қайта баҳолаш резерви (ҚБР).
Гуруҳнинг ҚБР = БК ҚБР + харид қилинган санадан кейин ШК ҚБР ўзгари-
шидаги ҳиссаси.
Юқоридаги 5-босқичдаги ҳисоб-китоблар амалга оширилгандан сўнг уму-
мий қоидага мувофиқ бош компания ва шўъба компанияларнинг актив ва
мажбуриятлари сатрлар бўйича корректировкаларни ҳисобга олган ҳолда
жамлаш орқали молиявий ҳолат тўғрисида консолидациялашган молиявий
ҳисобот тузилади (3-жадвал).
3-жадвал
Молиявий ҳолат тўғрисида консолидациялашган молиявий ҳисобот
МҲҲ моддалари
БК
ШК
Гуруҳ
Изоҳ
Айланма маблағлардан
ташқари активлар:
Гудвил
–
–
Г
2-босқичда амалга оширилган
ҳисоб-китоблар
Шўъба корхоналарига
инвестициялар
Б
–
–
Чиқариб ташланади
Мулк, бино, машина ва асбоб-
ускуналар
Б
Ш
Б+Ш
+/- гуруҳ ичидаги
узатишлар билан боғлиқ
корректировкалар, бизнесни
бирлаштиришда ШК
активларини адолатли қиймати
бўйича қайта баҳолаш
Номоддий активлар
Б
Ш
Б+Ш
+/-гуруҳ ичидаги
узатишлар билан боғлиқ
корректировкалар, бизнесни
бирлаштиришда ШК
активларини адолатли қиймати
бўйича қайта баҳолаш
Бошқа айланма маблағлардан
ташқари активлар
Б
Ш
Б+ш
+/-бўлиши мумкин бўлган
корректировкалар
Жорий активлар:
Заҳиралар
Б
Ш
Б+Ш
+/-бўлиши мумкин бўлган
корректировкалар
Дебиторлик қарзлари
Б
Ш
Б+Ш
–гуруҳ ичидаги операциялар
бўйича қарздорлик
Пул маблағлари
Б
Ш
Б+Ш
+гуруҳ ичидаги ҳисоб-китоблар
бўйича пул маблағлари
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
14
Бошқа жорий активлар
Б
Ш
Б+Ш
+/-бўлиши мумкин бўлган
корректировкалар
Хусусий капитал:
Акциядорлик капитали
Б
Ш
Б
Фақат Б
Эмиссион капитал
Б
Ш
Б
Фақат Б
Қайта баҳолаш резерв
Б
Ш
ҚБР
5-босқичдаги ҳисоб-китоблар
Тақсимланмаган фойда
Б
Ш
ТФ
4-босқичдаги ҳисоб-китоблар
Назорат қилинмайдиган
қатнашиш ҳиссаси
–
–
НҚҚҲ
3-босқичдаги ҳисоб-китоблар
Мажбуриятлар
Б
Ш
Б+Ш
– гуруҳ ичидаги ҳисоб-
китоблари бўйича қарздорлик
Манба: муаллиф томонидан тайёрланди
Эгалик қилиш учун 20 фоизгача бўлган, бошқача айтганда пассив инвести-
циялар. Молиявий актив сифатида қаралади, бунда инвестор компания дви-
дентлар кўринишдаги даромадни фaксиялар ҳаққоний қийматининг ошиши-
дан фойда олишни кўзлайди. Ҳисоби 9-сон IFRS билан тартибга солинади.
20–50 фоизгача эгалик қилиш учун ушбу ҳолатда инвестор ўзининг уйиш-
ган ёки қарам компания ҳисобланган инвестиция объектларига жиддий таъ-
сир кўрсатиш мумкинлигини англатади. Бундай инвестицияларни баҳолаш ва
ҳисобга олишда 28-сон МҲХС (IAS) Уюшган корхоналарга инвестицияларга
асосан улушли иштирок этиш услуби қўлланилади.
Эгалик қилиш ҳуқуқи 50 фоиздан ортиқ – бош компаниянинг (БК) инве-
стиция объекти, шўъба корхона (ШК) устидан назорат қилишга олиб келади.
Гурух шаклланади ҳамда бош компания 10-сон МҲХС (IFRS) га асосан кон-
солидацияланган ҳисоботни тузади. Кўпинча консолидацияланган ҳисоботга
қўшимча равишда ( асосан миллий регуляторлар талаблари бўйича) алоҳида
молиявий ҳисобот ҳам тузилади. Ушбу ҳолатда 27-сон МҲХС (IAS) Алоҳида
молиявий ҳисобот деб номланувчи стандартга амал қилиши лозим.
Бир компания (бош/она) бошқаси (шўъба)ни сотиб олаётганда юридик
жиҳатдан улар алоҳидалигича қолаверадилар ҳамда алоҳида бухгалтерия ҳи-
соботини тузишда давом этадилар. Бироқ, иқтисодий жиҳатдан улар ягона
хўжалик юрутувчи субъект (гуруҳ)дир. Ҳамда иқтисодий нуқтаи назардан
ушбу бирлаштирилган бизнес нималигини тушуниш учун муайян қоидалар
асосида ушбу компаниялар гуруҳининг консолидацияланган молиявий ҳисо-
боти тузилади.
STARS International University
15
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Ўзбeкистoн Рeспубликaси Прeзидeнтининг 2020 йил 24 февралдаги ПҚ–
4611-сон “Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларига ўтишнинг қўшимча
чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори.
2. International Financial Reporting and Analysis, 4-Edition. D. Alexander,
A. Britton, A. Jorissen. 2009. – P. 17.
3. Hermanson Roger H. Accounting: a business perspective / Roger H.
Hermanson, James Don Edwards, Michael W. Maher. 6th ed., Irwin, Printed in the
USA, 2009. – P. 17.
4. Насреддинов С.С. Консолидациялаштирилган молиявий ҳисобот тузиш-
нинг назарий ва услубий масалалари (“Дори-дармон” давлат акционерлик
уюшмаси мисолида) иқтисод фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун
диссертация автореферати, Тошкент: 2004. – 22 б.
5. Н.Б. Хўжабеков Бизнесни бирлаштиришда консолидациялашган молия-
вий ҳисоботларни такомиллаштириш: иқтисод фанлари номзоди илмий дара-
жасини олиш учун диссертация автореферати, Тошкент: 2009. 22 б.
6. Модеров С.В. Совместимая финансовая отчетность: логика и техника по-
строения: дис. на соиск. учен. степ. канд. экон. наук (08.00.12). – СПб, 2013 – С.
13.
7. International Financial Reporting Standard 10 (IFRS 10) “Consolidated
Financial Statements” / International Accounting Standards Board. – London, 2011.
А-Б. банди.
8. Молиявий ҳисоботнинг хaлқaрo стандартлар тўплами. http://www.ас-
саglobal.com.
9. Соколов Я.В. Судьба международных стандартов финансовой отчетно-
сти в России / Я.В. Соколов // Финансы и бизнес. – 2005. – № 1. – С. 72.
10. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Молиявий ҳисоботнинг
халқаро стандартларига ўтиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги
ПҚ–4611-сон Қарори. “Халқ сўзи”. 2020 йил.
11. Ковалев В.В., Ковалев В.В. Анализ баланса. – 3-е изд., перераб. и доп. –
Москва: Проспект, 2016. – C. 317.
