Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
45
BOJXONA ASPEKTIDA INTELLEKTUAL MULKNI HIMOYA QILISH
–
MAMLAKATNING STRATEGIK RESURSI SIFATIDA
Sodikova Niginabonu,
4-kurs kursanti,
O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasining
Bojxona instituti
Muratova Shohista Nimatullayevna,
iqtisodiyot fanlari doktori (DSc), dotsent,
O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasining
Bojxona instituti
Zamonaviy jamiyatda xalqaro munosabatlarning jadal rivojlanishi, bilimlar
iqtisodiyotining shakllanishi va axborot-raqamli texnologiyalarning rivojlanishi
sharoitida ishlab chiqarish vositalari va ijodkorlik natijalariga xususiy mulkchilik
imkoniyati jismoniy ma'noda nomoddiy, lekin fuqarolik huquqida moddiy
(qiymat, mulk) mulk ob’yektlari, axborot xarakteri, intellektual faoliyat natijalari,
individuallashtirishning tenglashtirilgan vositalari va turdosh mulk huquqlari
ma'nosida tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Butun dunyoda bo‘lgani kabi O‘zbekistonda ham iste’mol bozorini sotilishi
mamlakat milliy va iqtisodiy xavfsizligiga real xavf tug‘diruvchi kontrafakt va
qalbakilashtirilgan mahsulotlar importidan himoya qilish eng dolzarb muammo
hisoblanadi. Qalbaki, kontrafakt, yashirin import, intellektual mulk huquqlarining
buzilishiga qarshi kurashish bojxona organlari faoliyatining eng muhim yo‘nalishi
bo‘lib, ular mahsulot ishlab chiqarishni rag‘batlantiradi, iste’molchilar
huquqlarini ta’minlaydi, bojxona
to‘lovlari vositalarini ko‘paytiradi.
Intellektual mulk umumjahon deklaratsiyasining 2-bandida intellektual
mulk atamasi umumiy kelishuv asosida intellektual xususiyatga ega va himoyaga
loyiq deb e’tirof etilgan har qanday mulkni, shu jumladan, lekin ular
bilan
cheklanmasdan ilmiy va texnik ixtirolar, adabiy yoki san'at asarlari, tovar belgilari
va korxonalar, sanoat namunalari va geografik ko‘rsatkichlarni anglatadi.
Intellektual mulk
–
keng ma’noda atama qonunda mustahkamlangan
vaqtinchalik mutlaq huquqni, shuningdek, mualliflarning intellektual faoliyat
natijalariga yoki individuallashtirish vositalariga bo'lgan shaxsiy nomulkiy
huquqlarni anglatadi.
Boshqacha qilib aytganda, intellektual mulk (keyingi o‘rinlarda –
IM) inson
ongini yaratish natijasidir.
IM ob’yektlari ixtirolar, adabiy va san’at asarlari,
ramzlar, nomlar va tijorat maqsadlarida foydalaniladigan tasvirlarni o'z ichiga
oladi.
Oxirgi 5 yil ichida intellektual mulk sohasidagi nohaq raqobat to‘g‘risidagi
shikoyatlar oqimi 7 baravardan ortiq ko‘paydi. Mualliflik huquqi egalarining
da’volarini sudlarda ko‘rib chiqish natijalari shuni ko‘rsatadiki, sudlanuvchi
uchun milliy ishlab chiqaruvchi maqomi katta ustunlikdir. Bundan tashqari,
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
46
ishlab chiqarish har doim ham o‘zlashtirishning yakuniy maqsadi emas.
Brendreyding
–
qonunchilikdagi “bo‘shliqlar” va huquqni qo‘llashning past
darajasi tufayli boshqa odamlarning brendlarini qo‘lga kirit
ish
–
qoidalar bo‘yicha
o‘ynaydigan importerlar va mahalliy ishlab chiqaruvchilarga zarar yetkazadi.
Intellektual mulk jahon bozorida tobora muhim tovarga aylanib bormoqda
hamda tovar va xizmatlarda mujassamlangan IM obyektlari mahsulotimizning
jahon bozorida raqobatbardoshligini maksimal darajada oshiradi. Mamlakatimiz
qator xalqaro hujjatlarning ishtirokchisi hisoblanadi, jumladan:
−
Sanoat mulkini himoya qilish bo‘yicha Parij konvensiyasi (1991);
−
Markalarni xalqaro ro‘yxatga olish to‘g‘risidagi Madrid ke
lishuvi (2006);
−
Patent kooperatsiyasi shartnomasi (1991);
−
Savdo belgilari to‘g‘risidagi shartnoma (1998);
−
Patent huquqi to‘g‘risidagi shartnoma (2006), shuningdek, bir qator
boshqa hujjatlar.
Intellektual mulkni himoya qilish masalalarini tartibga solishning huquqiy
asoslari O‘zbekiston Respublikasining Bojxona kodeksida belgilangan.
Bojxona organlari o‘z vakolatlari doirasida bojxona hududiga olib
kirilayotgan va bojxona nazorati ostidagi intellektual mulk obyektlariga bo‘lgan
huquqlarni himoya qilish
choralarini ko‘radilar. IM egalari huquqlarini himoya
qilish yo‘llaridan biri –
bu IM ob’yektlarini Davlat bojxona qo‘mitasi tomonidan
yuritiladigan bojxona reyestrida ro‘yxatdan o‘tkazishdir.
Shuningdek, bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2
022-yil
26-
apreldagi “Intellektual mulk sohasini yanada rivojlantirishga doir qo‘shimcha
chora-
tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ
-221-son qarori qabul qilindi. Qarorga muvofiq,
Davlat bojxona qoʻmitasi intellektual mulk ob’yektlarining bojxona reyestriga
kiritil
gan tovar belgilariga, intellektual mulk huquqlarini himoya qilish boʻyicha
texnik reglamentlarga nisbatan qonun hujjatlari talablari buzilganligi va qonun
hujjatlari talablariga qatʼiy rioya etilishi toʻgʻrisida maʼlumot beradi. Ushbu
sohadagi qonun hujjatlari talablari Texnik jihatdan tartibga solish agentligi va
Farmatsevtika sanoatini rivojlantirish agentligi tomonidan amalga oshiriladi.
IM ob’yektlarini bojxona reyestriga kiritish uchun huquq egasi yoki uning
vakolatli vakili Davlat bojxona qo‘mitasiga
ariza bilan murojaat qilishi kerak.
Unda mualliflik huquqi egasi yoki uning vakolatli vakili to‘g‘risidagi ma’lumotlar
bo‘lishi kerak, unda ism, rekvizitlar va (agar mavjud bo‘lsa) elektron pochta
manzili ko‘rsatilgan; vakolatli organ tomonidan berilgan IM obyektiga bo‘lgan
huquqlarning amal qilish muddati, shuningdek huquq egasining yoki uning
vakolatli vakilining vakolatlarini tasdiqlovchi hujjatlar to‘g‘risida; obyekt bojxona
reyestriga kiritilgan muddat (3 yildan ortiq bo‘lmagan) ko‘rsatiladi.
Huquq egasi yoki uning vakili faqat reyestrga kiritilganidan keyingina
IM ob’yektlariga bo‘lgan huquqlarning himoya qilinishini ta’minlash maqsadida
bojxona nazorati ostidagi tovarlarni chiqarishni to‘xtatib turish choralarini
ko‘rish to‘g‘risida b
ojxona organlariga murojaat qilishi mumkin.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
47
O‘zbekiston Respublikasi Bojxona kodeksining 385 (Intellektual mulk
ob’yektlarining bojxona reyestriga kiritish to‘g‘risidagi ariza) va 388 (Intellektual
mulk ob’yektlariga bo‘lgan huquqlarni himoya qilish choralarini ko‘rish to‘g‘risida
bayonnoma) moddalarida nazarda tutilgan shartlarni hisobga olgan holda,
bojxona organlari huquq egasi yoki uning vakili sudga murojaat qilishi va ishni
sud muhokamasiga tayinlash to‘g‘risidagi ajrimni bojxona organlariga taqdim
et
ishi uchun intellektual mulk ob’yektlariga bo‘lgan huquqlarning buzilishi
belgilarini o‘z ichiga olgan tovarlarni chiqarishni to‘xtatib turish tartibini
qo‘llaydi.
Bojxona organlarining mansabdor shaxslari deklarantni va huquq egasini
tovarlarni chiqarishn
i to‘xtatib turish sabablari va muddatlari to‘g‘risida darhol
xabardor qiladilar.
O‘zbekistonda intellektual mulkni himoya qilish bilan bog‘liq vaziyat
noaniq: bu boradagi muhim ilg‘or qonunchilik ishlanmalari, so‘nggi jahon
tendensiyalariga mos, intellektual mulkning mamlakat iqtisodiyotini
rivojlantirishdagi roli biznes va davlat tomonidan yetarlicha baholanmaydi.
Intellektual mulkni himoya qilishga oid yangi qonunchilik yondashuvi uni
tarmoqlararo huquqiy institut sifatida ko‘rib chiqishdan iborat bo‘li
b, ixtirochilar
va mualliflarning faoliyatning barcha sohalarida intellektual huquqlarini
ishonchli himoya qilishni ta’minlaydi, shu bilan birga, huquqni suiiste’mol qilish
holatlari ham mavjud.
Intellektual mulk huquqlari himoyasini ta’minlash rivojlangan
mamlakatlar
tajribasini o‘rganish, umumlashtirish, shuningdek, tashqi iqtisodiy savdoda
ishtirok etuvchi mamlakatlarning bojxona xizmatlari bilan hamkorlikni
faollashtirishni taqozo etadi. Ushbu masalalarning hal etilishi intellektual mulk
huquqlarini him
oya qilish bo‘yicha bojxona tartib
-taomillarini xalqaro
standartlarga muvofiq soddalashtirish va uyg‘unlashtirishga xizmat qiladi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, kuchli intellektual mulk himoyasi va
investitsiyalar o‘rtasida to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri bo‘g‘liqlik
bor. Patentni himoya qilish
darajasi past bo‘lgan mamlakatlar ilmiy
-tadqiqot ishlariga yalpi ichki
mahsulotning 0,3% dan kamrog‘ini investitsiya qiladi, himoya darajasi yuqori
bo‘lgan mamlakatlar esa olti baravar ko‘p sarmoya kiritadi.
Ilm talab qiladigan tovar va xizmatlar ishlab chiqarishda qiyosiy ustunlikka
ega bo‘lgan rivojlangan davlatlar uni saqlab qolishga intiladilar va intellektual
mulkni himoya qilishga yuksak e’tibor beradilar. Rivojlangan mamlakatlardagi
ko‘pgina kompaniyalar uchun ularning no
moddiy aktivlari hajmi moddiy aktivlari
hajmidan oshadi. Bundan tashqari, iqtisodiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,
intellektual mulk sohasidagi institutsional muhitning rivojlanishi innovatsion
faollik ko‘rsatkichlarining oshishiga olib keladi
–
oxirgi paytlarda bu, ayniqsa,
himoya qilish bo‘yicha xalqaro standartlarni qabul qilgan Hindiston va Xitoy
misollarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu ham mamlakatlarda intellektual faoliyat
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
48
natijalarini yaratish uchun rag‘batlarning kuchayishi, ham investitsiya
jozib
adorligining o‘sishi, xususan, yuqori texnologiyalar sektori bilan bog‘liq.
Shunday qilib, intellektual mulkning tabiati, turlari, himoya qilish usullari
va ulardan foydalanish sohalari to‘g‘risida yaxlit va to‘liq tushuncha ishlab
chiqildi, bu bizga, juml
adan, intellektual mulkning rivojlanish darajasiga ta’sir
qilish darajasi haqida xulosa chiqarish imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Vikipediya. [Elektron resurs].
–
URL: https://ru.wikipedia.org/wiki
2.
Защита интеллектуальной собственности в Узбекистане: проблемы
и
пути
их
решения.
[Электронный
ресурс].
URL:
https://uzreport.news/analytics/zashita-intellektualnoy-sobstvennosti-v-
uzbekistane-problemi-i-puti-ih-resheniya
3.
O‘zbekiston Respublikasining Bojxona kodeksi. –
Lex.uz
4.
Научные
исследования
экономического
факультета.
–
Электронный журнал. –
Том 7. –
Выпуск 1.
5.
Интеллектуальная собственность на рынке инноваций. /
Г.И.Пашигорева // Проблемы современной экономики.
–
2015.
–
№2.
–
С.37
-41.