Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
88
IQTISODIYOTNI RAQAMLASHTIRISH KOʻRSATKICHLARI
Maxmudova Guljaxon Nematdjonovna,
iqtisod fanlari doktori (DSc.), dotsent Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston
Milliy universiteti Oʻzbekiston, Toshkent
Annotatsiya.
Ushbu maqolada axborot texnologiyalari va jamiyat
axborotlashishining rivojlanishi tobora yangidan
yangi vazifalarni qoʻyayotganligi
va
ushbu vazifalar AKTdan foydalanish yoʻnalishlarining ustuvor darajasiga
erishish, foydalanuvchilar layoqatliligini oshirish, Internet va raqamli xizmatlardan
samarali foydalanishga qaratilganligi yoritilgan. Mazkur vazifalarning aksariyati
xalqaro tajribadan foydalangan holda hal etilishi mumkin. Jahondagi
mamlakatlarda ahborotlashgan jamiyat rivojlanish darajasini baholash
koʻrsatkichlarini tizimlashtirish 2000 yillardan shakllana boshladi. Hozirgi kunda
mamlakatlar reytingi bir qator indekslar (Networked Readiness Index, NRI; Digital
Evolution Index, DEI; IMD World Digital Competitiveness, WDC; Global ICT
Development Index, IDI; Digital Economy and Society Index, DESI) orqali namoyon
boʻladi.
Kalit so‘zlar:
raqamlashtirish, innovatsiyalar, axborot texnologiyalari,
raqamli xizmatlar
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi Antonio Guterres a’zo davlatlar
va boshqa manfaatdor tomonlarni 2020-yilni
“insonlar va sayyoralar manfaati
uchun harakat va uni amalga oshirish o
ʻn yilligi” sifatida boshlashga chaqirib,
sababi 2030- yilgacha barqaror rivojlanishga erishish uchun qisqa vaqt
qolganligini ta’kidladi. Butun dunyo boʻylab raqamli hukumatning rivojlanishini
Birlashgan Millatlar Tashkiloti 193 ta a’zo davlatlarning kuchl
i va zaif
tomonlarini, muammo va imkoniyatlarini, shuningdek, siyosat va strategiyalar
toʻgʻrisidagi axborotlarni aniqlash orqali baholaydi. Olib borilgan tadqiqotlar
mamlakatlarning barcha uchun samarali, hisobdor va inklyuziv raqamli
xizmatlarni taqdim e
tish hamda “hech kimni ortda qoldirmaslik” tamoyilini
bajarish orqali raqamli boʻlinishlarni bartaraf etish borasidagi sa’y
-harakatlarini
qoʻllab
-quvvatlaydi.
1
2001-yilda tashkil
etilgan Birlashgan
Millatlar
Tashkilotining Iqtisodiy va ijtimoiy masalalar b
oʻyicha departamenti tomonidan
e’lon qilinadigan koʻrsatkichlar raqamli texnologiyalar vazirlari, siyosatchilar va
tahlilchilar, elektron hukumat boʻyicha qiyosiy tahlil va zamonaviy tadqiqotlarni
oʻrganish uchun reytingni aniqlash, xaritalash va oʻlchashning tengi yoʻq
vositasiga aylandi. Ushbu tadqiqotning boshlanishi KOVID-19 pandemiyasining
1
Махмудова Г.Н., Разакова Б.C
Развитие цифровой экосистемы в Узбекистане на основе платформенной
концепции
//
Экосистемы В Цифровой Экономике: Драйверы Устойчивого Развития Издательство:
ПОЛИТЕХ
-
ПРЕСС Монография под ред. д.э.н., профессора А.В.Бабкина
г.Санкт Петербург, 2021 г. Стр 28
-53.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
89
misli koʻrilmagan tahlikali davrida roʻy bermoqda. Pandemiya elektron
hukumatning an’anaviy raqamli xizmatlarni yetkazib berishdagi va inqirozni
boshqarishdagi yangi
innovatsion sa’y
-
harakatlardagi rolini faollashtirgan boʻlsa
-
da, ayniqsa, eng kambagʻal va eng zaif aholi guruhlari orasida qiyinchiliklarni va
raqamli tabaqalanishuvning koʻplab shakllarini yaqqol koʻrsatib berdi.
2
1-rasm. BMTning KOVID-19 pandemiyasi davrida raqamlashtirish
koʻrsatkichlari
boʻyicha tadqiqoti
BMTning “Elektron hukumat kuzatuvi 2020”da
“Ochiq davlat
ma’lumotlari indeksi”
(Open Government Data Index OGDI)
boʻyicha
Oʻzbekiston
eng yuqori
(Very High OGD
I) koʻrsatkichiga ega boʻlgan jahonning
41 ta mamlakati
orasidan joy oldi. Jami ushbu indeksda
193 ta mamlakat
baholangan hamda Oʻzbekiston eng yuqori ball toʻplay olgan (
1-jadval
).
3
“Elektron hukumat kuzatuvi”
Birlashgan Millatlar Tashkilotining
Iqtisodiy va
ijtimoiy ishlar departamenti tomonidan har ikki yilda bir marta e’lon
qilinadi. Bu BMTga a’zo barcha davlatlarning elektron hukumatining rivojlanish
darajasini baholaydigan
yagona global hisobotdir.
2
Махмудова Г.Н., Разакова Б.C
Практическое значение цифровой платформы единого портала
интерактивных государственных услуг
//
Индустрия 5.0, цифровая экономика и интеллектуальные
экосистемы
(ЭКОПРОМ
-2021)
Сборник трудов научно
-
практической конференции зарубежным участием
18-
20 ноября 2021 года. г.Санкт Петербург С.
169-172, ISBN: 978-5-7422-7504-6
https://publicadministration.un.org/egovkb/Portals/egovkb/Documents/un/2020-
Survey/2020%20UN%20E-Government%20Survey%20(Full%20Report).pdf
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
90
1-jadval
Ochiq davlat ma’lumotlari indeksi bo
ʻ
yicha mamlakatlar reytingi
Digital Economy and Society Index (DESI)
Yevropada raqamli ishlab
chiqarishni umumlashtiruvchi tarkibiy koʻrsatkich hisoblanadi va Yevropa
Ittifoqiga a’zo mamlakatlarning raqamli raqobatbardoshlik sohasidagi
evolyutsiyasini
kuzatish imkonini yaratadi. DESI boʻyicha Finlyandiya, Shvetsiya,
Daniya va Niderlandiya yetakchi mamlakatlar hisoblanadi. Ushbu koʻrsatkich oʻz
ichiga zamonaviy iqtisodiyot rivojlanishining yirik 5 ta yoʻnalishini qamrab oladi:
Internetga chiqish, inson kapitali, internet xizmatlaridan foydalanish darajasi,
raqamli texnologiyalarga integrasiya, ommaviy raqamli xizmatlar. (2-rasm)
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
91
2-rasm. The Digital Economy and Society Index (DESI) DESI 2020
Networked Readiness Index, NRI
Tarmoqlashgan jamiyatga tayyorlik indeksi (NRI) mamlakatlarning
axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari(AKT)dan foydalanishga boʻlgan
moyilligini oʻlchaydi. U INSEAD bilan hamkorlikda tayyorlanib, yillik Axborot
texnologiyalari boʻyicha global hisobot (GITR
) doirasida nashr etiladi. Hisobot
AKT milliy iqtisodiyotlarning raqobatbardoshligi va farovonligiga qanday ta’sir
koʻrsatishini eng obroʻli va keng qamrovli baholash sifatida qaraladi.
Tarmoqlashgan jamiyatga tayyorlik indeksi (NRI) birinchi marta
2002-yilda nashr etilgan va AKTning jamiyat va mamlakatlar rivojlanishiga har
tomonlama ta’sirini baholash uchun yaxlit asos yaratgan. 2016
-yilgacha NRI
Jahon iqtisodiy forumi (WEF), Kornel universiteti va INSEAD tomonidan nashr
etilgan global axborot texnologi
yalari toʻgʻrisidagi hisobotning (GITR) bir qismi
edi. Jahon Iqtisodiy Forumi doirasida “Texnologiyalarga tayyorlik” deb
nomlanadigan Tarmoqlashgan jamiyatga tayyorlik indeksi (NRI) “Axborot
texnologiyalari boʻyicha global hisobot” (GITR) qismi sifatida na
shr qilindi.
2019-
yilda ba’zi ichki qayta tashkil etish va ustuvorliklarning oʻzgarishi
sababli WEF NRI mahsulotini oʻzining dastlabki muharrirlari Soumitra Dutta va
Bruno Lanvinlarga topshirdi. Bu NRI doirasini qayta koʻrib chiqish va kelajakda
tayyor holga keltirish uchun ajoyib imkoniyat yaratdi. Ushbu imkoniyat doirasida
muharrirlar indeks nomini Tarmoqqa tayyorlik indeksidan tarmoqning tayyorligi
indeksiga oʻzgartirdilar (
Networked
Readiness Index to
Network
Readiness
Index.) 2019-yildaginashrida NRI t
oʻrtta ustunni oʻz ichiga olgan: Texnologiya,
Aholi, Boshqaruv va Ta’sir. NRI 2019 yilda Soumitra Dutta, Bruno Lanvin va
Karolina Rossinilar tomonidan birgalikda yaratilib, Portulans instituti tomonidan
nashr etildi. NRI toʻptta sub
-
indekslarni oʻz ichiga
oladi (2.8-rasm).
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
92
3-rasm. NRI sub-indekslari.
Indeks dastlab Garvard universitetining Xalqaro taraqqiyot markazida
2002-yilgacha ishlagan Axborot texnologiyalari guruhi tomonidan ishlab
chiqilgan. Ushbu guruh AKTning millatlar raqobatdoshligiga
ta’sirini yaxshiroq
tushunishga intiladi va NRIni uchta tarkibiy qismga ajratadi:
➢
ma’lum bir mamlakat yoki jamiyat tomonidan taklif qilinadigan AKT
uchun muhit (bozor, siyosiy, tartibga soluvchi va infratuzilma muhiti);
➢
mamlakatning asosiy manfaatdor tomonlarining (shaxslar, korxonalar va
hukumatlar) AKTdan foydalanishga tayyorligi;
➢
ushbu manfaatdor tomonlar orasida AKTdan foydalanish. (4-rasm.)
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
93
4-rasm. NRI tarkibiy qismlari.
2019-yilda tarmoqning tayyorligi indeksi 121 ta mamlakat iqtisodiyotini
qamrab oldi. NRI-
2019 uchun jami 62 ta koʻrsatkich aniqlandi. Ushbu
koʻrsatkichlardan 40 tasi aniq / miqdoriy ma’lumotlar, 12 tasi indeks / tarkibiy
koʻrsatkichlar va 10 tasi soʻrov / sifat ma’lumotlaridir.
4
Yangilangan NRI-2019 yaxshilangan tuzilishga ega
boʻlib, u indeks uchun
ishlatilgan eng soʻnggi modelga kiritilmagan bir nechta xususiyatlarni oʻz ichiga
oladi. Shu sababli 2019-yil natijalarini avvalgi nashrlarning reytinglari bilan
taqqoslab boʻlmaydi. Shunga qaramay, NRIning fundamental asosi oʻzgaris
hsiz
qolmoqda va NRI-2019 reytinglari NRI-2016 natijalari bilan muayyan
oʻxshashliklarga egadir. Darhaqiqat, 2019 yil reytingidagi eng yaxshi
-10
mamlakatning sakkiztasi NRI-
2016 ning ham eng yaxshi oʻntaligiga kiritilgan.
2019-yilgi indeksdagi eng yaxshi-10 ga kirgan, avvalgi reytinglarning eng yaxshi
oʻntaligiga kirmagan mamlakatlar –
Daniya (2016-yil NRIda 11-
oʻrin; 2019
-yilda
6-
oʻrin) va Germaniya (2016
-il NRIda 15-
oʻrin; 2019
-yilda 9-
oʻrin) hisoblanadi.
Quyida NRI-
2019 mamlakatlarning egallagan oʻrni k
eltirilgan.
1.
Shvetsiya
2.
Singapur
3.
Niderlandiya
4.
Norvegiya
4
https://networkreadinessindex.org/nri-2019-countries
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
94
5.
Shveytsariya
6.
Daniya
7.
Finlyandiya
8.
Qoʻshma Shtatlar
9.
Germaniya
10.
Birlashgan Qirollik
Digital Evolution Index, DEI
Tufts universitetidagi Fletcher maktabi Mastercard bilan hamkorlikda
2017-yil raqamli evolyutsiya indeksini (DEI 17) nashr etdi. Mazkur hisobotning
Ijroiya xulosasiga koʻra:
DEI-
2017 bu toʻrtta asosiy omillar: taklif shartlari, talab shartlari,
institutsional muhit hamda innovatsiya va oʻzgarishlar boʻyicha 100 dan ortiq
turli koʻrsatkichla
rni birlashtirgan holda 60 ta mamlakatdagi raqamli
iqtisodiyotning rivojlanish ma’lumotlariga asoslangan yaxlit baholashdir. Olingan
natija raqamli evolyutsiyaning holati va tezligini hisobga olib, investitsiyalar,
innovatsiyalar va siyosatning ustuvorliklarini aniqlaydi. Shuningdek, DEI-2017
raqamli texnologiyalarga doimiy ishonishimiz natijasida yuzaga keladigan
xavflarning oʻzgaruvchan xususiyatini yaqqol koʻrsatib beradi. Shu maqsadda,
tadqiqot “raqamli ishonch”ning muhim masalasini qamrab oladi.
Indeksning asosiy natijalari:
DEI-
17 doirasida 60 ta mamlakat toʻptta segmentga boʻlingan:
“turayotgan”(
Stand Outs
), “toʻxtayotgan”(
Stall Outs
), “
ishdan chiqayotgan
”
(
Break Outs) and “ehtiyot boʻladigan” (Watch Outs).(5
-rasm)/
5-rasm. DEI
–
2017 segmentlari.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
95
Uchta mamlakat, hatto “Stand Out” segmentida ham ajralib turadi:
Singapur, Yangi Zelandiya va BAA. Ularning har birida oʻz tarixi va siyosatiga
asoslangan noyob raqamli strategiya mavjud boʻlib, u boshqa davlatlar tomonidan
ularga taqlid qili
shga yoki toʻliq qabul qilishga arziydi.
Shimoliy mamlakatlar va Shveytsariya DEI
–
2017 reytingida yetakchilik
qiladi. Xitoy yana bir bor raqamli evolyutsiyasi yoki jadallashishidagi oʻzgarish
sur’ati boʻyicha mamlakatlar roʻyxatida yetakchilik qildi.
“Stall Out” davlatlarida oʻsish sur’atlari sekinlashsa
-da, raqamli
rivojlanishning yuqori darajasini namoyon qilmoqda. DEI-2017 reytingida
nisbatan yuqori ball toʻplagan beshlikka kirgan besh mamlakat –
Norvegiya,
Shvetsiya, Shveytsariya, Daniya va Finlyandiya
–
barqaror oʻsish sur’atlari bilan
bogʻliq muammolarga duch kelganligi sababli “Stall Out” segmentiga kirgan.
Ushbu «raqamli segmentlar» dan oʻtish uchun, bu mamlakatlardan oʻzlarini qayta
kashf etishlari, yetakchilik qilayotgan rivojlanayotgan raqamli texnologiyalarga
tayanish va innovatsiyalarga toʻsqinliklarni bartaraf etishlari uchun ongli
harakatlar talab qilinadi.
Raqamlilashtirishning hozirgi holati boʻyicha “Break Out” davlatlari past
koʻrsatkichga ega, ammo ular tez rivojlanmoqda va kelajakda «Yetakchi»
davlatlarga aylanish imkoniyatiga ega. Bu segmentda Xitoy, Malayziya, Saudiya
Arabistoni, Keniya va Rossiya yetakchilik qilmoqda.
IMD-World Digital Competitiveness, WDC
IMD
WDC
Jahon raqamli raqobatbardoshlik reytingi 2019-yil natijalariga
koʻra, uchinchi yil hisoblanayotgan boʻlib, u 63 ta mamlakat iqtisodiyotining
biznes, davlat va jamiyatda iqtisodiy oʻzgarishlarning asosiy omili sifatida raqamli
texnologiyalarni qabul qilish va oʻrganishga tayyorligini oʻlchaydi.
6-rasm.
WDC boʻyicha top
-3 mamlakatlar
5
.
5
www.Imd.org sayti ma’lumotlari.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
96
Texnologiyalar nafaqat biznes samaradorligiga, balki iqtisodiyotning amal
qilish holati va kelajakka tayyorlanishiga ham ta’sir koʻrsatadi. Jahon
mamlakatlari raqamli iqtisodiyotga qoʻshimcha qiymat yaratish va gullab
-
yashnashni kuchaytirish uchun katta sarmoya kiritmoqdalar.
Top-5
likka
kiruvchi
mamlakatlar
bilimlarni
shakllantirishga
yoʻnaltirilganligi jihatidan umumiy yoʻnalishlarga ega, ammo ularning har biri
raqamli raqobatbardoshlikka har xil yondashadi. Amerika Qoʻshma Shta
tlari va
Shvetsiya bilimlarni shakllantirish, texnologiyalarni rivojlantirish uchun qulay
muhitni yaratish va innovatsiyalarni qabul qilishga tayyorlik oʻrtasida
muvozanatli yondashuvga amal qilmoqdalar. Singapur, Daniya va Shveytsariya
bir yoki ikkita omilga ustuvor ahamiyat beradi.
“Noaniqlik va nobarqaror global vaziyatda, egiluvchan biznes va jamiyatlar
IMD Jahon Raqobatbardoshlik reytingi bilan chambarchas bogʻliqdir. Shuningdek,
bilim turli mamlakatlarning raqamli koʻrsatkichlari uchun ham muhim ahami
yat
kasb etadi” deya ta’kidlaydi, IMD Jahon raqobatbardoshlik markazi direktori,
professor Arturo Bris.
2-jadval
IMD WDC boʻyicha mamlakatlar reytingi
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
97
2020-yilgi IMD World Raqamli Raqobatbardoshlik Reytingida
pandemiyadan chiqish qobiliyatini bashorat qilishga yordam beradigan
iqtisodiyotning raqamli texnologiyalaridan foydalanishini tahlil qilishda Amerika
Qoʻshma Shtatlari va Singapur birinchi va ikkinchi oʻ
rinni egalladi. Jahon
raqobatbardoshlik markazi reytingida Daniya uchinchi, Shvetsiya toʻrtinc
hi
oʻrinni egalladi.
IMD Jahon raqobatbardoshlik markazining bosh iqtisodchisi Kristos
Kabolis fikriga koʻra, “Oʻ
z iqtisodiyotini COVID-19 zarbasidan qayta tiklamoqchi
bo
ʻ
lgan mamlakatlar uchun bir paytning o
ʻ
zida ham odamlarning, ham xususiy
sektorning eg
uluvchan va moslashuvchan boʻlishi katta jumboqdir.”
2020-yilgi natijalar 2019-yilning birinchi o
ʻ
ntaligida biroz o
ʻ
zgarishlarni
koʻrsatmoqda. Biroq 2020
-yil natijalaridagi uchta aniq tendentsiya yuqori
darajadagi barcha top mamlakatlar iqtisodiyotiga xosdir. Ulardan biri
–
raqamli
iste
’
dodlardan samarali foydalanish, bu esa texnologik infratuzilmaning
mavjudligi va mavjud texnologiyadan foydalanishning aksidir.
6
6
G.Maxmudova. Raqamli iqtisodiyot. Darslik.
–
Т.: “Universitet”, 202
2. 380 bet.
