115
УЎТ:619.636.3:576
ИКСОД КАНАЛАРИНИНГ МАВСУМИЙ МИГРАЦИЯСИ
Раҳимов Муҳамад Юнусович
Ветеринария илмий тадқиқот институти
Аннотация:
Научно-исследовательские работы были проведены на
личных крупных рогатых скотах жителей Тайлякского, Ургутского района
Самаркандкой области. Разновидность клещей типов
Hyalomma, Rhipicephalus
были отмечены в качестве доминантного вида.
Ключевые слова;
Фауна, миграция, динамика, доминант, трансмиссив,
Vector, акарицид, препарат, эмульсия.
Annotation:
The research- observational and experimental works were carried
out in a private cattle belonging to population of Taylak, Urgut districts of Samarkand
region. The regional fauna of ixodic ticks was defined. Such types of ticks belonging to
the generation of Hyalommas, Rhipicephalus were registered as dominant type.
Key words:
Fauna, migration, dominant, transmissive, acaricid, emulsion,
ecotone, biocenosis.
Мавзунинг долзарблиги;
Республика табиати паразитар (текинхўр)
бўғиноёқлилар туркумига (Arthropoda) мансуб каналар (Arachnidae, Acari) кенг
тарқалган бўлиб, ушбу гуруҳга мансуб паразитлар аҳоли ва чорвачилик
ҳайвонларини трансмиссив – инфекцион, вирусли трансмиссив–паразитар (ўлат,
туляремия, геморрагик иситма, эфемер иситма, кана энцефалити,
трипаносомозлар, лейшманиоз, малярия, тейлериоз) каби маҳаллий ва ҳатто
хориж (зика, эбола, грипп ва бш.) касалликларини тарқатувчилари сифатида ҳам
ҳавфлидирлар. Жумладан биоценоз, зообиоценозлар (экотоп, экотон, деҳқон,
хусусий, шахсий ёрдамчи) ва бошқа чорвачилик хўжаликлари, яйловлари
шароитида миграцияси (тарқалиши) кутилаётган экто- ва эндопаразитоз ҳамда
трансмиссив касалликлар специфик (Vector) тарқатувчилари бўлган иксод
каналарга қарши курашнинг экологияга, инсон ва ҳайвонлар организмига, фауна
ва флорага безарар бўлган янги восита ва усулларини ишлаб чиқиш ҳамда
қўллаш технологиясини яратиш устувор муаммо ҳисобланади.
Тадқиқот мақсади вазифалари:
Янги шаклланаётган экотоп ва
экотонлар
шахсий, хусусий ва қорамолчилик хўжаликлар шароитида
қорамолларда паразитлик қиладиган иксод каналарининг фаунаси ва мавсумий
миграциясини (экогенезини) ўрганиш. Иксод каналарига қарши дельтаметрин
пиретроидининг самарадорлигини аниқлаш.
Материаллар ва тадқиқот усуллари;
Терилган кана зоологик турлари
арахноэнтомология лабараториясида махсус қўлланма ва аниқлагич жадваллар
(«Атлас исодоидных клещей»; «Определитель членистоногих, вредящих
здоровью человека», 1959) ёрдамида аниқланди.
116
Тадқиқот натижалари:
Эпизоотологик, экологик, фенологик
илмий-
тадқиқот ишлари Самарқанд вилояти Тойлоқ, Ургут туманлари экотон ва
экотоплари шахсий хўжаликларидаги (аҳоли қарамоғидаги) қорамолларда олиб
борилди.
Жорий йилнинг январ ойида
экотопларда шахсий хусусий хўжаликларда
36 бош қорамол текширилди. Бу моллар танасида иксод каналари топилмади,
бироқ 15 бош (41,6%) молларнинг (Trichodeсtes bovis, сочхўрлар) триходектоз
билан касалланганлиги маълум бўлди.
Феврал ойида шахсий, хусусий хўжаликлардан 40 бош қорамол
паразитологик текширилди. Текширишлар мобайнида мавжуд моллардан иксод
каналари топилмади.
Март ойида эктопаразитларга қарши экотон ва экотопларда ҳамда
зарафшон воҳаси туқайзорларида шахсий, хусусий хўжаликлардан 52 бош
қорамол текширилди. Текширувлар жараёнида қорамоллардан иксод каналари
топилмади, аммо 25 бош (48%) қорамол триходектоз билан касалланганлиги
аниқланди.
Апрел ойида қорамолларнинг эктопаразитларига қарши синов
тажрибалари мобайнида жами 55 бош қорамол текширилди ва 60% молларда
паразит каналар топилди. Асосан,
гиаломмоз (H. anatolicum, H. plumbeum, H.
detritum), рипицефалоз (Rh. Bursa, Rh. turanicus)
касалликлари учради.
17 бош (30%) моллар эса триходектоз (Trichodeсtes bovis), касаликлари билан
касалланганлиги аниқланди.
Тойлоқ
туманининг
“Дўстлик”,
“Тепақишлоқ”,
“Ўртақишлоқ”,
“Файзиобод” маҳаллалари ҳамда “Зарафшон” воҳаси шахсий хўжаликларида
60% қорамол
дермацентороз, рипицефалоз, гиаломмоз
касалликлари билан
касалланганлиги аниқланди. Бунда мавжуд моллар организмида
H. anatolicum,
H. plumbeum, H. detritum, Rh. bursa, Rh. turanicus, D. marginatus
каналари
паразитлик қилиши кузатилди.
Ургут туманининг “Штоп” ҳамда “Урамас” маҳаллалари шахсий
қорамоллардан 60 бош текширилганда 41 бош (68,3%) моллар иксод каналари
билан табиий (спонтан) ҳолда зарарланганлиги аниқланди. Бу ҳудудда асосан
дермацентороз, рипицефалоз
касалликлари кенг тарқалганлиги
кузатилди.
Текширувлар мобайнида Самарқанд вилояти Тойлоқ, Ургут туманлари
экотон ва экотоплари, туқайзорлари шароитида иксод каналарининг
Hyalomma
(H. anatolicum, H. plumbeum, H. detritum), Rhipicephalus (Rh. Bursa, Rh.
turanicus), Dermacentor marginatus
каналари
қорамоллар организмида асосий
патоген турлар эканлиги аниқланди.
Экотон ва экотоплапрда қўйидаги зоопаразит ва улар томонидан
қўзғатиладиган паразитар касалликлар аниқланди:
117
Жадвал 1.
Ҳайвон тури
Тарқалган
зоопаразитлар тури
Диагностика қилинган паразитар
касалликлар номлари
Қорамолларда:
Dermacentor
marginatus
дермацентороз
Hyalomma anatolicum
гиаломмоз
Hyalomma plumbeum
гиаломмоз
H. detritum
рипицефалоз
Rhipicephalus bursa
рипицефалоз
Rh. Turanicus
рипицефалоз
Қўйларда:
Rhipicephalus bursa
рипицефалоз
Итларда:
Rh. Turanicus
рипицефалоз
Дельтаметрин 5% пиретроид препарати
Дельтамеирин 5% ли концентрат эмульсия- инсектоакарицид пиретроид
препарати, 1 литрда 50 г фаол таъсир қилувчи модда мавжуд, таркиби- ог- циано-
З- феноксибензил цистранс- 2,2- диметил- 3- (2,2- дихлорвинил) цикпопропан-
карбоксилат. Препарат 5% ли концентрат эмульсия ҳолида HEBEI NEW
CENTURY PHARMACEUTICAL CO., LTD, Хитой компаниясида ишлаб
чиқарилган.
Тойлоқ тумани шахсий, хусусий хўжаликларида табиий ҳолда зарарланган
13 бош қорамоллар танасидаги Hyalomma anatoliсum, H. рlumbeum, каналарига
ва trichodektes bovis
сочхурларига нисбатан Дельтаметрин 5% ли препаратининг
0,015% ли сувли эмульсияси шаклида акарицидлик фаоллигини ўрганиш
мақсадида тажрибалар олиб борилди
Жадвал № 2
Т.р.
Препарат
концентрацияси
(фоиз)
Мол
тури
Сони
(бош)
Паразит
тури
Дозаси Қўллаш
усули
Экстенс
самара
(фоиз)
1.
0,015
қорамол
3
Hyalomma
anatoliсum
1,5мл/б
ФТМ
Тўлиқ
пуркаш
2 суткадан
сўнг90%
2.
0,015
қорамол
2
H.anatoliсum
Bovicola bovis
1,8мл/б
ФТМ
Тўлиқ
пуркаш
2 суткадан
сўнг100%
3.
0,015
қорамол
3
H.anatoliсum
H. рlumbeum
4,5мл/б
ФТМ
Тўлиқ
пуркаш
1 суткадан
сўнг100%
4.
0,015
қорамол
2
Trichodektes
bovis,
H.anatoliсum
4,5мл/б
ФТМ
Тўлиқ
пуркаш
1 суткадан
сўнг100%
5.
0,015
қорамол
3
H.anatoliсum
H.рlumbeum
4,5мл/б
ФТМ
Тўлиқ
пуркаш
1 суткадан
сўнг100%
118
Дориланган моллар 3 кун мобайнида кузатилди. Препаратни қўллаш
жараёнида ҳаво ҳарорати +25
0
ташкил этди. Кузатувлар мобайнида дориланган
моллар физиологик ҳолатида салбий ўзгаришлар кузатилмади.
Хулосалар:
1.
“Зарафшон” воҳаси экотон ва экотоплари, туқайзорлари шароитида
иксод каналарининг Hyalomma (H. anatolicum, H. plumbeum, H. detritum),
Rhipicephalus (Rh. Bursa, Rh. turanicus), Dermacentor marginatus,
авлодлари
вакиллари қорамоллар танасида асосий паразитар турлар ҳисобланади.
2.
Иксод каналаридан Hyalomma ва Rhipicephalus авлоди доминант турлар
ҳисобланди.
3
. Дельтаметрин препаратининг 0,015% ли сувли эмульсияси H. anatoliсum,
H. Рlumbeum (гиаломмоз) каналарига ва trichodektes bovis
сочхурларига нисбатан
100% акарицид ва этотмоцид самара кўрсатади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Благовещенский Д.И. “Определитель пухоедов (Mallophaga) домашних
животных”. Фауна СССР. М.-Л.: изд. АН СССР, 1940.
2. Беклемишев В.Н. «Определитель членистоногих, вредящих здоровью
человека». Государственное издательство медицинской литературы, Медгиз.
Москва: 1958,
3. Агринский Н.И. Насекомые и клещи вредящие, сельскохозяйственным
животным. Москва:- 1962.
4. Ганиев И.М., Аливердиев А.А. «Атлас иксодоидных клещей»
Издательство «колос» Москва. 1968
5. Абуладзе К.И, Демидов Н.В, Непоклонов А.А, Никольский С.Н,
Павлов Н.В, Степанов А.В. Паразитология и инвазионные болезни
сельскохозяйственных животных. Москва, во «Агропромиздат
»
, 1990.
6. Рўзимуродов
А.
Паразитизм
биологический.
Оптимизация
живодноводства. ГП “Zarafshon” нашриёти. Самарқанд, 2010, 157 с.
7. Сапаров Ҳ. «Кана чақишидан эҳтиёт бўлинг!», «Зооветеринария» 2015 й.