34
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
TO‘QIMACHILIK SANOATI KLASTERLARINI BOSHQARISHNING
TASHKILIY-IQTISODIY MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH
Boltabayeva Nadirahon Alijanovna
Fargʻona Davlat Universiteti,“Iqtisodiyot” (tarmoqlar va sohalar boʻyicha) fakulteti
magistranti
bnodirahon@gmail.com
Annotatsiya:
Ushbu maqolada to‘qimachilik sanoati klasterlarini
boshqarishning tashkiliy-
iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish masalalari koʻrib
chiqilgan. Mavjud holat tahlili asosida klasterlarni boshqarishda uchraydigan
muammolar, jumladan, ishtirokchilar oʻrtasidagi hamkorlikning zaifligi,
innovatsiyalarni joriy etishda moliyaviy qiyinchiliklar va infratuzilma
yetishmovchiligi aniqlangan.
Kalit so‘zlar: to‘qimachilik sanoati, klasterlar, tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlar,
qoʻshilgan qiymat zanjiri, innovatsiyalar, eksport salohiyati, iqtisodiy samaradorlik,
xalqaro tajriba, moliyalashtirish, infratuzilma, davlat-xususiy sheriklik,
raqamlashtirish.
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ОРГАНИЗАЦИОННО
-
ЭКОНОМИЧЕСКИХ
МЕХАНИЗМОВ УПРАВЛЕНИЯ КЛАСТЕРАМИ ТЕКСТИЛЬНОЙ
ПРОМЫШЛЕННОСТИ
Болтабаева Надирахон Алиджановна
Магистрант Ферганского государственного университета, факультет
«Экономика» (по сетям и отраслям)
bnodirahon@gmail.com
Аннотация
:
В данной статье рассмотрены вопросы совершенствования
организационно
-
экономических
механизмов
управления
кластерами
текстильной промышленности. На основе анализа текущей ситуации были
выявлены проблемы, с которыми сталкивается управление кластерами, включая
слабость сотрудничества между участниками, финансовые трудности с
внедрением инноваций и отсутствие инфраструктуры.
Ключевые слова:
текстильная промышленность, кластеры,
организационно-экономические механизмы, цепочка создания добавленной
стоимости,
инновации,
экспортный
потенциал,
экономическая
35
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
эффективность, международный опыт, финансирование, инфраструктура,
государственно-частное партнерство, цифровизация.
IMPROVEMENT OF ORGANIZATIONAL AND ECONOMIC
MECHANISMS OF TEXTILE INDUSTRY CLUSTER MANAGEMENT
Boltabayeva Nadirakhan Alijanovna
Master's student of Fergana State University, "Economics" faculty (by networks and
sectors)
bnodirahon@gmail.com
Abstract:
This article examines the issues of improving organizational and
economic mechanisms of textile industry cluster management. Based on the analysis
of the current situation, the problems encountered in the management of clusters,
including the weakness of cooperation between participants, financial difficulties in
the introduction of innovations, and lack of infrastructure have been identified.
Keywords:
textile industry, clusters, organizational-economic mechanisms,
added value chain, innovations, export potential, economic efficiency, international
experience, financing, infrastructure, public-private partnership, digitization.
KIRISH
Maqolada to‘qimachilik sanoati klasterlarini boshqarishning tashkiliy-iqtisodiy
mexanizmlarini takomillashtirish masalalari koʻrib chiqilgan bo‘lib, mavjud holat
tahlili asosida klasterlarni boshqarishda uchraydigan muammolar, jumladan,
ishtirokchilar oʻrtasidagi hamkorlikning zaifligi, innovatsiyalarni joriy etishda
moliyaviy qiyinchiliklar va infratuzilma yetishmovchiligi aniqlangan. Muallif
tashkiliy, iqtisodiy va innovatsion mexanizmlarni takomillashti
rish boʻyicha takliflar
ishlab chiqib, xorijiy tajriba asosida amalda qoʻllanilishi mumkin boʻlgan yechimlarni
taklif qiladi. Tadqiqot natijalari klaster tizimining samaradorligini oshirish va eksport
salohiyatini kengaytirishga qaratilgan.
To‘qimachilik sanoati O‘zbekiston
iqtisodiyotining muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Mamlakatda bu sohani
rivojlantirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish hamda tashqi bozorlarda
raqobatbardosh mahsulotlar yaratish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri
sifatida belgilangan. Shu munosabat bilan to‘qimachilik sanoatida klaster tizimini
rivojlantirish alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqolada to‘qimachilik sanoati
klasterlarini boshqarishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish
masalalari tahlil etiladi.
36
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
ADABIYOTLAR TAHLILI
To‘qimachilik sanoati klasterlari faoliyatini boshqarishning tashkiliy-iqtisodiy
mexanizmlarini takomillashtirish masalalari xorijlik olimlar F.Teylor, P.Druker,
M.Porter, I.Gordon, M.Ueyts, D.Vol'f, M.Enright [1] va boshqalarning ilmiy
tadqiqotlarida o‘z aksini topgan.
Ushbu sohada MDH olimlaridan G.B.Kleyner, A.A.Itigina, E.I.Krilov,
A.N.Dirdonova, V.V.Gluxov, L.F.Xomutova, M.I.Xaydarzoda, P.A.Muxsinova [2] va
boshqalar ilmiy izlanishlar olib borganlar.
To‘qimachilik sanoati klasterlarini rivojlantirish, tarmoqda bozor
munosabatlarini chuqurlashtirish, klaster tarkibidagi korxonalarda boshqaruv
jarayonlarini takomillashtirishning ayrim nazariy va amaliy jihatlari respublikamiz
iqtisodchi olimlari S.S.G‘ulomov, N.X.Jumaev, M.Sharifxo‘jaev, Yo.Abdullaev,
N.Q.Yo‘ldoshev, M.R.Boltabaev [3], N.M.Maxmudov, Z.A.Xakimov, S.Sh.Yusupov,
I.A.Toshpulatov [4] va boshqalarning ilmiy tadqiqotlarida o‘z aksini topgan.
TADQIQOT METODOLOGIYASI
To‘qimachilik sanoati klasterlarini boshqarishning tashkiliy-iqtisodiy
mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha tadqiqot quyidagi ilmiy yondashuvlar va
usullarga asoslandi: tahliliy usul, solishtirma tahlil, statistik tahlil, ekspert baholash,
modellashtirish usullaridan foydalanib zamonaviy metodologiyasi o‘rganildi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
O‘zbekistonda milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlaridan biri bo‘lgan sanoat,
xususan, to‘qimachilik sanoatida ham iqtisodiy o‘sish nazariyalarida asoslangan
raqobat ustunliklari negizidagi rivojlanish kuzatiladi. Mamlakatimizda to‘qimachilik
sanoatining shakllanishi va rivojlanishi ijtimoiy-iqtisodiy, tabiiy-iqlim, geografik va
tarixiy asoslarga ega bo‘lib, mamlakatda foydalaniladigan qishloq xo‘jaligi yerlarining
sug‘orma dehqonchilikka asoslanganligi hamda paxtachilik uchun qulay iqlim
sharoitiga egaligi to‘qimachilik tarmog‘ining shakllanishi uchun mos bo‘lgan tabiiy
sharoit mavjudligini ko‘rsatadi. Bu esa mamlakatda katta moddiy-texnik bazaga ega
bo‘lgan korxonalar tashkil etishga yo‘l ochadi [5].
Mamlakatda bu sohani rivojlantirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish
hamda tashqi bozorlarda raqobatbardosh mahsulotlar yaratish davlat siyosatining
ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilangan. Shu munosabat bilan to‘qimachilik
sanoatida klaster tizimini rivojlantirish alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqolada
to‘qimachilik sanoati klasterlarini boshqarishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini
takomillashtirish masalalari tahlil etiladi. Hozirgi kunda O‘zbekistonda to‘qimachilik
klasterlari quyidagi vazifalarni bajarmoqda:
1.
Xom ashyo yetishtirish va uni qayta ishlash;
37
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
2.
Tayyor mahsulot ishlab chiqarish;
3.
Eksport yo‘nalishida marketing faoliyatini olib borish.
Ammo mavjud klasterlarda boshqaruvning samaradorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi
qator muammolar mavjud bo‘lib ular quyidagilarni tashkil etadi:
1. Klaster ishtirokchilari o‘rtasida o‘zaro hamkorlik mexanizmlarining yetarli
darajada yo‘lga qo‘yilmaganligi.
2. Innovatsion texnologiyalarni joriy qilish va moddiy-texnik bazani
rivojlantirishda moliyaviy resurslarning yetishmasligi.
3. Bozor talablariga mos mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etishda marketing
tadqiqotlarining kamligi [6].
Klasterlarni boshqarish samaradorligini oshirish uchun quyidagi tashkiliy-
iqtisodiy mexanizmlarni takomillashtirish zarur deb hisoblaymiz:
1. Hamkorlik tizimini mustahkamlash, ya’ni klaster ishtirokchilari o‘rtasida aniq
majburiyatlar va huquqlarni belgilaydigan shartnomaviy munosabatlarni
takomillashtirish lozim. Bunda joylarda maxsus kooperatsiya markazlarini tashkil
qilish taklif etiladi.
2. Innovatsiyalarni joriy etish. Zamonaviy texnologiyalarni tatbiq etish uchun
davlat-xususiy sheriklik asosida innovatsion markazlarni tashkil etish zarur. Bu
klasterlarda mahsulot sifati va ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
3. Moliyaviy qo‘llab-quvvatlash, klasterlarni rivojlantirish uchun imtiyozli
kreditlar ajratish. Xalqaro investorlarni jalb qilish orqali moliyalashtirish ko‘lamini
kengaytirish.
4. Marketing strategiyasini takomillashtirish. Bu orqali tashqi bozorlar uchun
mo‘ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqish bo‘yicha marketing tadqiqotlarini
kuchaytirish.
To‘qimachilik sanoati nafaqat Oʻzbekistonning, balki jahon iqtisodiyotining
muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Xususan, soʻnggi yillarda Oʻzbekiston
to‘qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish va eksport qilish hajmini oshirishga
intilmoqda. Bu esa klaster tizimini joriy qilish orqali ishlab chiqarish jarayonlarini
integratsiyalashtirish va ratsionallashtirishni talab etadi. Mazkur ilmiy yondashuv
to‘qimachilik klasterlarining ahamiyatini yoritib, ularni boshqarish mexanizmlarini
takomillashtirish boʻyicha takliflar beradi.
To‘qimachilik sanoatida klasterlashuv quyidagi ustuvorliklarni ta’minlaydi:
1. Qoʻshilgan qiymat zanjirini shakll
antirish: Xom ashyodan tayyor
mahsulotgacha boʻlgan barcha jarayonlarning birlashtirilishi raqobatbardosh
mahsulotlar ishlab chiqarish imkonini beradi.
2. Resurslardan samarali foydalanish: Klaster ishtirokchilari oʻrtasidagi
hamkorlik mahsulot ishlab chiqarishni optimallashtiradi.
38
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
3. Innovatsiyalarni joriy qilish: Texnologik jihatdan rivojlanishga imkoniyat
yaratiladi [7].
2024 yil holatiga koʻra, Oʻzbekistonda 40 dan ortiq to‘qimachilik klasterlari
mavjud boʻlib, ularning faoliyati quyidagi yoʻnalishlarga
qaratilgan:
1.
Xom ashyo etishtirish (paxta xom ashyosini yetishtirish);
2.
Uni qayta ishlash va tayyor mahsulot ishlab chiqarish;
3.
Mahsulotni ichki va tashqi bozorlarga etkazib berish [8].
Shu bilan birga, klasterlar faoliyatida qator muammolar mavjud bular,
klasterlarning huquqiy va tashkiliy asoslari yetarli darajada ishlab chiqilmagan, klaster
ishtirokchilari oʻrtasida axborot almashinuvi va hamkorlik past darajada, ishlab
chiqarish jarayoniga innovatsion texnologiyalarni joriy qilish qiyinchilik
tugʻdirmoqda
.
Klasterlarni boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish yoʻnalishlari bo‘lib
quyidgilatni taklif etamiz:
1. Tashkiliy mexanizmlarni takomillashtirish. Klasterlarning tashkiliy asoslarini
qayta koʻrib chiqish va ularni aniq huquqiy maqomga ega tuzilma
sifatida belgilash.
Klaster ishtirokchilari oʻrtasida aniq vazifalarni taqsimlash, javobgarlik va huquqlar
doirasida shartnomalar tuzish. Markazlashgan boshqaruvni joriy etish orqali resurslarni
samarali taqsimlash.
2. Innovatsiyalarni joriy etish. Zamonaviy uskunalar va texnologiyalarni xarid
qilish uchun davlat subsidiyalarini kengaytirish. Ilmiy-tadqiqot institutlari bilan
hamkorlikni kuchaytirish. Klasterlarda avtomatizatsiya va raqamlashtirish
jarayonlarini jadallashtirish.
3. Iqtisodiy mexanizmlarni takomillashtirish. Davlat tomonidan imtiyozli
kreditlar, soliq va bojxona yengilliklarini taqdim etish. Xalqaro moliya institutlari bilan
hamkorlikni kuchaytirish. Eksport yoʻnalishini rivojlantirish uchun klasterlarga
grantlar ajratish.
4. Marketing va eksport strategiyasini takomillashtirish. Klasterlarning tashqi
bozorlardagi marketing faoliyatini qoʻllab
-quvvatlash uchun maxsus agentliklar tashkil
etish. “Made in Uzbekistan” brendini ommalashtirish.
5. Iqtisodiy diplomatiyani kuchaytirish orqali yangi eksport bozorlarini
oʻzlashtirish [9].
6. Xorijiy tajribadan foydalanish ya’ni Turkiya va Xitoy misolida klasterlashuv
jarayonini qo‘llash. Jumladan, Turkiya to‘qimachilik sanoatida hududiy klasterlarni
samarali joriy etgan davlatlardan biri. Xususan, davlat va xususiy sektor hamkorligi
asosida tuzilgan texnoparklar innovatsiyalarni joriy etishga xizmat qiladi. Xitoyda esa
yirik eksport salohiyatiga ega boʻlgan davlat sifatida, to‘qimachilik klasterlarining
hududiy ixtisoslashuviga alohida ahamiyat qaratadi.
Ular oʻz klasterlarini xalqaro
bozor talablariga moslab rivojlantirishga qaratilgan boshqaruv modelini ishlab
39
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
chiqqan. Oʻzbekiston uchun mazkur davlatlarning tajribasini oʻrganib, mahalliy
sharoitga moslashtirish muhim ahamiyatga ega deb hisoblaymiz [10].
XULOSA VA TAKLIFLAR
To‘qimachilik sanoati klasterlarini boshqarishning tashkiliy-iqtisodiy
mexanizmlarini takomillashtirish hozirgi kunda milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda
dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Klaster tizimi samaradorligini oshirish uchun
quyidagi asosiy yoʻnalishlar muhim ahamiyat kasb etadi:
1. Qoʻshilgan qiymat zanjirini rivojlantirish: xom ashyodan tayyor
mahsulotgacha boʻlgan ishlab chiqarish jarayonini toʻliq qamrab olish klasterlarning
iqtisodiy samaradorligini oshirishning asosiy omillaridan biridir.
2. Innovatsiyalarni joriy etish: texnologik modernizatsiya va raqamli
boshqaruv tizimlari klasterlar samaradorligini yanada oshirishga yordam beradi.
3. Davlat-xususiy sheriklikni kuchaytirish: davlat tomonidan qulay shart-
sharoitlar yaratish va xususiy sektorni jalb qilish to‘qimachilik sanoatida samarali
hamkorlikni ta’minlaydi.
4. Eksport salohiyatini kengaytirish: jahon bozoriga kirish uchun mahsulot
sifati va raqobatbardoshligini oshirish muhim.
5. Infratuzilmani takomillashtirish: logistika, moliyalashtirish va kadrlar
tayyorlash kabi sohalarni rivojlantirish klaster tizimining samaradorligiga ijobiy
ta’sir koʻrsatadi.
Muqobil yondashuvlar va tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarni takomillashtirish
orqali to‘qimachilik sanoati klasterlari samaradorligini oshirish mumkin. Quyidagi
takliflarni amalga oshirish tavsiya etiladi:
1. Klaster ishtirokchilari oʻrtasida hamkorlikni kuchaytirish uchun raqamli
axborot platformalarini joriy etish.
2. Davlat tomonidan innovatsiyalarni moliyalashtirish uchun alohida fond
yaratish.
3. Marketing va eksport strategiyasini takomillashtirish, “Made in Uzbekistan”
brendini rivojlantirish.
4. Xalqaro tajribani oʻzlashtirish orqali mahsulot sifatini oshirish.
Taklif etilayotgan chora-tadbirlar klaster tizimining umumiy samaradorligini
oshirishga, shuningdek, Oʻzbekistonning jahon to‘qimachilik bozoridagi oʻrnini
mustahkamlashga xizmat qiladi.
Ushbu tadqiqot natijalari to‘qimachilik sanoati klasterlarini rivojlantirish
boʻyicha ilmiy
-nazariy asoslarni belgilab berib, sohani takomillashtirish uchun aniq
amaliy chora-tadbirlarni ishlab chiqish imkonini beradi. Klaster tizimidagi
innovatsiyalarning joriy qilinishi milliy iqtisodiyotda yuqori qoʻshilgan qiymatli
mahsulotlar ishlab chiqarish va ekspor
t koʻlamini oshirishga zamin yaratadi.
40
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.
Enright M.J. Why Clusters are the Way to Win the Game? // Word Link.
1992. July/August. No 5. Р. 24
-25.
2.
Мухсинова П.А. Развитие легкой промышленности региона на основе
кластерного
подхода (на материалах Согдийской области Республики
Таджикистан). Автореферат дисс. кандидата экон. наук.
–
Душанбе, 2020.
–
С.
27.
3.
Boltabaev M.R. O‘zbekiston Respublikasi to‘qimachilik sanoati eksport
imkoniyatlarini rivojlantirishda marketing strategiyasi: doktorlik dissertasiyasi. – T.:
TDIU, 2005. – 242 b.;
4.
Toshpulatov I.A. To‘qimachilik korxonalarining raqobatbardoshligini
boshqarish tizimini takomillashtirish. Iqtisodiyot fanlari bo‘yicha falsafa doktori
ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertasiya. –T.: TDIU, 2019. – 137 b.
5.
Abdukhalimovna, A.Z., & Nabievich, II (2021). Organization of Long-Term
Asset Accounting on the Basis of International Standards. CENTRAL ASIAN
JOURNAL OF INNOVATIONS ON TOURISM MANAGEMENT AND
FINANCE, 2(11), 86-92.
6.
Qudbiyev, N. T., Axmadaliyeva, Z. A., & No, D. M. O. G. L. (2022). SOLIQ
YUKINING BIZNES UCHUN AHAMIYATI. Scientific progress, 3(3), 699-708.
7.
Axmadaliyeva, Z. A. (2023). MHXS ASOSIDA INVESTITSION
MULKLARNI HISOBGA OLISHNING OʻZIGA XOSLIGI. Oriental renais
sance:
Innovative, educational, natural and social sciences, 3(5), 801-811.
8.
Z.A. Axmadaliyeva (2024) Biologik aktivlar buxgalteriya hisobni milliy va
xalqaro standartlarga muvofiq takomillashtirish masalalari YASHIL IQTISODIYOT
VA TARAQQIYOT 1 (4), 27-31 2024.
9.
A.Z. Abduxalimovna XALQARO VA MILLIY STANDARTLARGA
KO‘RA BIOLOGIK AKTIVLAR HISOBINING MUAMMOLI MASALALARI
Raqamli iqtisodiyot ilmiy-elektron jurnal 7, 498 b.
10.
A.Z. Abduxalimovna MILLIY HISOB TIZIMIDA BIOLOGIK
AKTIVLARNI HISOBGA OLISH BO‘YICHA TAKLIF VA TAVSIYALAR.
Raqamli iqtisodiyot ilmiy-elektron jurnal 8, 455-464 b.
