58
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
MEHNAT BOZORINI STATISTIK HISOBGA OLISH VA AXBOROT
BAZASINI SHAKLLANTIRISH
Mirzayeva Odina Imomnazar qizi
Alfraganus University nodavlat oliy talim tashkiloti o‘qituvchisi, Kadrlar malakasini
oshirish va statistik tadqiqotlar instituti mustaqil izlanuvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada mehnat bozorini statistik hisobga olish tizimi va
axborot bazasini shakllantirish masalalari ko‘rib chiqilgan. Mehnat bozori statistikasi
metodologiyasi, xalqaro standartlar va milliy amaliyot tahlil qilingan. Shuningdek,
raqamli texnologiyalar asosida mehnat bozori ma’lumotlar bazasini
takomillashtirishning zamonaviy yondashuvlari tadqiq etilgan.
Kalit so‘zlar:
mehnat bozori statistikasi, statistik hisobga olish, ma’lumotlar
bazasi, mehnat resurslari, bandlik statistikasi, ishsizlik ko‘rsatkichlari.
СТАТИСТИЧЕСКИЙ УЧЕТ РЫНКА ТРУДА И ФОРМИРОВАНИЕ
ИНФОРМАЦИОННОЙ БАЗЫ
Мирзаева Одина Имамназар
кизи
Преподаватель негосударственная организация высшего образования
университета Альфрагануса, независимый исследователь института
повышения квалификации и статистических исследований
Аннотация
:
В данной статье рассмотрены вопросы формирования
системы статистического учета рынка труда и информационной базы.
Проанализированы методология статистики рынка труда, международные
стандарты и национальная практика. Также исследованы современные подходы
к совершенствованию баз данных рынка труда на основе цифровых технологий.
Ключевые
слова
:
статистика рынка труда, статистический учет, база
данных, трудовые ресурсы, статистика занятости, показатели безработицы.
STATISTICAL ACCOUNTING OF THE LABOR MARKET AND THE
FORMATION OF AN INFORMATION BASE
Mirzayeva Odina Imomnazar kizi
59
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
Teacher at Alfraganus University Non-Governmental higher education organization,
independent researcher at the Institute for Human Resource Development and
statistical research
Abstract:
This article examines the issues of the formation of a system of
statistical accounting of the labor market and an information base. The methodology
of labor market statistics, international standards and national practice are analyzed.
Modern approaches to improving the database of the labor market on the basis of digital
technologies have also been studied.
Keywords: labor market statistics, statistical accounting, database, labor
resources, employment statistics, unemployment indicators.
KIRISH
Zamonaviy sharoitda mehnat bozorini samarali boshqarish va tartibga solish
uchun ishonchli statistik ma’lumotlar tizimini shakllantirish muhim ahamiyat kasb
etadi. Mehnat bozorining holatini monitoring qilish, bandlik va ishsizlik darajasini
baholash, mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish kabi masalalar
statistik axborot bazasining sifatiga bevosita bog‘liq [1].
Bugungi kunda raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi mehnat bozori
statistikasini yuritishning yangi imkoniyatlarini yaratmoqda. Big Data texnologiyalari,
sun’iy intellekt va mashinali o‘qitish usullari mehnat bozori to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni to‘plash, qayta ishlash va tahlil qilish jarayonlarini avtomatlashtirish
imkonini bermoqda [2].
Maqolaning maqsadi mehnat bozorini statistik hisobga olishning zamonaviy
tizimini tahlil qilish va axborot bazasini shakllantirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqishdan iborat.
Maqolaning dolzarbligi mehnat bozorini samarali boshqarish uchun sifatli
statistik axborot bazasining zaruriyati bilan belgilanadi. Ishonchli statistik ma’lumotlar
mehnat bozoridagi vaziyatni ob'ektiv baholash va asoslangan qarorlar qabul qilish
imkonini beradi [3].
ADABIYOTLAR TAHLILI
Mehnat bozorini statistik hisobga olish va axborot bazasini shakllantirish
masalalari ko‘plab olimlar va mutaxassislar tomonidan o‘rganilgan. Ushbu tadqiqot
metodologiyasi adabiyotlarni tizimli tahlil qilish, qiyosiy tahlil va sintez usullariga
asoslangan.
Mehnat bozori statistikasining nazariy-metodologik asoslari xorijiy olimlardan
J. Stiglitz, A. Sen [4] ishlarida chuqur tadqiq etilgan. Ularning tadqiqotlarida mehnat
60
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
bozori ko‘rsatkichlarini shakllantirishning metodologik yondashuvlari, statistik
kuzatuvlarni tashkil etish tamoyillari va ma’lumotlarni qayta ishlash usullari batafsil
yoritilgan.
Rossiyalik olimlardan V.E. Gimpelson va R.I. Kapelushnikov [5] mehnat bozori
statistikasini yuritishning zamonaviy usullarini taklif etganlar. Ularning ishlarida
mehnat bozori statistikasini raqamlashtirish va ma’lumotlar bazasini integratsiyalash
masalalari ko‘rib chiqilgan.
O‘zbekistonlik tadqiqotchilardan Q.X. Abdurahmonov [6] mehnat bozori
statistikasini takomillashtirish bo‘yicha qator ilmiy-amaliy tavsiyalarni ishlab chiqqan.
Uning ishlarida milliy statistika tizimini xalqaro standartlarga moslashtirish masalalari
tadqiq etilgan.
Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) tomonidan ishlab chiqilgan “Mehnat
statistikasi bo‘yicha xalqaro standartlar” [7] mehnat bozori statistikasini yuritishning
asosiy metodologik hujjati hisoblanadi. Ushbu hujjatda bandlik va ishsizlik
statistikasini yuritishning asosiy tamoyillari, tushunchalari va ko‘rsatkichlari tizimi
belgilangan.
Jahon banki ekspertlari tomonidan tayyorlangan “Raqamli iqtisodiyotda mehnat
bozori statistikasi” [8] nomli hisobotda zamonaviy axborot texnologiyalari asosida
mehnat bozori ma’lumotlar bazasini shakllantirish masalalari yoritilgan. Hisobotda Big
Data texnologiyalaridan foydalanish, real vaqt rejimida ma’lumotlarni yig‘ish va qayta
ishlash imkoniyatlari tahlil qilingan.
Adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, mehnat bozori statistikasini yuritish
metodologiyasi doimiy ravishda takomillashib bormoqda. Zamonaviy axborot
texnologiyalari statistik ma’lumotlarni to‘plash va qayta ishlashning yangi
imkoniyatlarini yaratmoqda. Shu bilan birga, milliy statistika tizimini xalqaro
standartlarga moslashtirish, statistik hisobga olish tizimini raqamlashtirish va
ma’lumotlar bazasini integratsiyalash masalalari dolzarb bo‘lib qolmoqda.
METODOLOGIYA
Metodologik jihatdan tadqiqot quyidagi yo‘nalishlarda olib borildi:
- mehnat bozori statistikasining xalqaro va milliy standartlarini qiyosiy tahlil
qilish;
- statistik hisobga olish tizimini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-amaliy
yondashuvlarni o‘rganish;
- raqamli texnologiyalar asosida ma’lumotlar bazasini shakllantirish tajribasini
umumlashtirish.
Tadqiqot davomida ilmiy manbalar, me’yoriy-huquqiy hujjatlar, xalqaro
tashkilotlarning hisobotlari va tavsiyalari o‘rganildi. Bu mehnat bozorini statistik
hisobga olish tizimini kompleks tahlil qilish va uni takomillashtirish bo‘yicha
asoslangan xulosalar chiqarish imkonini berdi.
61
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
MUHOKAMA VA NATIJALAR
O‘tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, mehnat bozorini statistik hisobga olish
va axborot bazasini shakllantirish tizimida bir qator muhim tendensiyalar va
muammolar aniqlandi.
Birinchidan,
mehnat bozori statistikasi ma’lumotlarini to‘plash va qayta
ishlashning zamonaviy holati tahlil qilindi. Bugungi kunda statistik ma’lumotlar turli
manbalardan - davlat statistika organlari kuzatuvlari, bandlik xizmati ma’muriy
ma’lumotlari, soliq va pensiya jamg‘armasi hisobotlari hamda boshqa manbalardan
shakllantirilmoqda. Bu tizimning afzalligi shundaki, turli manbalardan olingan
ma’lumotlar mehnat bozori holatini har tomonlama baholash imkonini beradi. Biroq
ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlashning yagona metodologiyasi mavjud emasligi
statistik axborot sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda [9].
Ikkinchidan,
xalqaro standartlarni joriy etish bo‘yicha olib borilayotgan ishlar
o‘rganildi. So‘nggi yillarda XMT standartlarini milliy statistika amaliyotiga tatbiq
etish bo‘yicha sezilarli natijalarga erishildi. Bandlik va ishsizlik ko‘rsatkichlarini
hisoblash metodikasi, mehnat migratsiyasi statistikasini yuritish tizimi, ish haqi
statistikasi ko‘rsatkichlari tizimi xalqaro talablarga moslashtirildi. Shu bilan birga,
ayrim yo‘nalishlarda, masalan, norasmiy bandlik statistikasi, mehnat sharoitlari
statistikasi kabi sohalarda xalqaro standartlarni to‘liq joriy etish masalalari hal
etilmagan.
Uchinchidan,
raqamli texnologiyalarni joriy etish holati tahlil qilindi.
Zamonaviy axborot tizimlari mehnat bozori statistikasini yuritishning yangi
imkoniyatlarini yaratmoqda. Big Data texnologiyalari asosida real vaqt rejimida
ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash, sun’iy intellekt yordamida ma’lumotlarni tahlil
qilish amaliyoti rivojlanmoqda. Ayni paytda O‘zbekistonda “Elektron mehnat bozori”
axborot tizimi yaratilgan bo‘lib, u bandlik xizmati organlari faoliyatini
avtomatlashtirish va mehnat bozori monitoring tizimini takomillashtirish imkonini
bermoqda [10].
To‘rtinchidan,
statistik ma’lumotlar bazasini integratsiyalash masalalari
o‘rganildi. Turli idoralar ma’lumotlar bazalarining o‘zaro integratsiyasi mehnat bozori
statistikasining sifatini oshirishning muhim omili hisoblanadi. Idoralararo elektron
hamkorlik platformasining yaratilishi ma’lumotlar almashinuvini yaxshilash va
statistik hisobotlarni shakllantirishni avtomatlashtirish imkonini beradi.
Mehnat bozori statistikasining asosiy muammolari aniqlandi:
-
statistik ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlashning yagona
metodologiyasining mavjud emasligi;
- turli idoralar ma’lumotlar bazalarining to‘liq integratsiyalashmagani;
- norasmiy bandlik statistikasini yuritishning mukammal tizimi shakllanmagani;
- hududiy statistika tizimining yetarli darajada rivojlanmagani;
62
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
- statistik ma’lumotlarning ochiqlik va shaffoflik darajasi pastligi.
Xorijiy tajriba tahlili asosida quyidagi ilg‘or amaliyotlar aniqlandi:
- Yevropa Ittifoqida yagona mehnat bozori statistikasi portali yaratilgan bo‘lib,
u barcha a’zo davlatlar ma’lumotlarini real vaqt rejimida integratsiyalash imkonini
beradi;
- AQSH mehnat statistikasi byurosi Big Data texnologiyalari asosida
vakansiyalar monitoringi tizimini yo‘lga qo‘ygan;
- Janubiy Koreya sun’iy intellekt texnologiyalari yordamida mehnat bozori
prognozlarini shakllantirish tizimini joriy etgan.
Shunday qilib, mehnat bozorini statistik hisobga olish va axborot bazasini
shakllantirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga
oshirish zarur. Bu mehnat bozori statistikasining sifatini oshirish va qarorlar qabul
qilish uchun ishonchli axborot bazasini yaratish imkonini beradi.
Mehnat bozori statistikasini yuritish va axborot bazasini shakllantirish tizimini
tahlil qilish jarayonida qo‘shimcha muhim natijalar aniqlandi.
O‘n birinchidan, mehnat bozori statistikasining asosiy ko‘rsatkichlari dinamikasi
o‘rganildi. Quyidagi jadvalda 2019–2023-yillarda O‘zbekistonda mehnat bozorining
asosiy ko‘rsatkichlari keltirilgan:
1-jadval
O‘zbekistonda mehnat bozorining asosiy ko‘rsatkichlari dinamikasi
Ko‘rsatkichlar
2019
2020
2021
2022
2023
Mehnat resurslari (mln kishi)
18.9
19.2
19.4
19.7
20.1
Iqtisodiy faol aholi (mln kishi)
14.8
14.8
15.1
15.4
15.7
Bandlar soni (mln kishi)
13.5
13.2
13.5
13.8
14.1
Ishsizlar soni (ming kishi)
1253
1587
1553
1482
1425
Ishsizlik darajasi (%)
9.0
10.5
10.2
9.6
9.1
O‘n ikkinchidan, hududlar kesimida mehnat bozori statistikasi tahlil qilindi.
Quyida 2023-yil bo‘yicha hududlardagi asosiy ko‘rsatkichlar keltirilgan:
2-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, mehnat bozori ko‘rsatkichlari
hududlar kesimida sezilarli farq qiladi. Bu hududiy mehnat bozorlarining o‘ziga xos
xususiyatlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi va demografik vaziyat bilan bog‘liq.
2-jadval
Hududlar kesimida mehnat bozori ko‘rsatkichlari (2023 yil)
Hudud
Bandlik darajasi (%)
Ishsizlik darajasi (%)
Norasmiy bandlik
ulushi (%)
Toshkent sh.
68.5
7.2
15.8
Toshkent vil.
65.2
8.1
24.3
Andijon
63.8
8.9
28.5
Buxoro
64.1
8.7
26.4
Farg‘ona
62.9
9.3
29.1
63
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
Namangan
61.8
9.8
30.2
Samarqand
62.4
9.5
28.9
Qashqadaryo
60.9
10.2
31.5
Surxondaryo
60.5
10.4
32.1
Xorazm
61.2
10.1
30.8
Navoiy
66.1
7.8
22.4
Sirdaryo
63.2
9.1
27.6
Jizzax
62.7
9.4
28.2
Qoraqalpog‘iston
59.8
10.8
33.4
Bandlik darajasi bo‘yicha hududlarning differensiatsiyasi kuzatilmoqda. Eng
yuqori bandlik darajasi Toshkent shahrida (68.5%) qayd etilgan bo‘lib, bu poytaxtning
iqtisodiy rivojlanish darajasi yuqoriligi, xizmatlar sektori rivojlanganligi va
investitsion jozibadorligi bilan izohlanadi. Shuningdek, Toshkent viloyati (65.2%) va
Navoiy viloyati (66.1%) ham yuqori bandlik ko‘rsatkichlariga ega. Bu hududlarda
sanoat korxonalari va ishlab chiqarish obyektlari ko‘pligi, infratuzilma rivojlanganligi
bandlikka ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Eng past bandlik darajasi Qoraqalpog‘iston Respublikasi (59.8%), Surxondaryo
(60.5%) va Qashqadaryo (60.9%) viloyatlarida kuzatilmoqda. Bu hududlarda qishloq
xo‘jaligi yetakchi tarmoq bo‘lib, sanoat va xizmatlar sektori nisbatan sust rivojlangan.
Shuningdek, demografik vaziyat - mehnat resurslarining yuqori o‘sish sur'atlari ham
bandlik darajasiga ta’sir ko‘rsatmoqda.
Ishsizlik darajasi bo‘yicha ham sezilarli hududiy farqlar mavjud. Eng past
ishsizlik Toshkent shahri (7.2%), Navoiy (7.8%) va Toshkent viloyatida (8.1%) qayd
etilgan. Bu hududlarda ish o‘rinlari yaratish sur'atlari mehnat resurslari o‘sishidan
yuqori bo‘lib, yangi korxonalar va investitsion loyihalar faol amalga oshirilmoqda.
Yuqori ishsizlik darajasi Qoraqalpog‘iston (10.8%), Surxondaryo (10.4%) va
Qashqadaryo (10.2%) hududlarida kuzatilmoqda. Bu hududlarda ish o‘rinlari yaratish
sur'atlari mehnat bozoriga yangi kirib kelayotgan yoshlar sonidan orqada qolmoqda.
Shuningdek, mavjud ish o‘rinlarining sifati va ish haqi darajasi ham muammo
hisoblanadi.
Norasmiy bandlik ulushi bo‘yicha ham sezilarli hududiy tafovutlar mavjud. Eng
past ko‘rsatkich Toshkent shahri (15.8%), Navoiy (22.4%) va Toshkent viloyatida
(24.3%) qayd etilgan. Bu hududlarda rasmiy sektor rivojlangan bo‘lib, mehnat
munosabatlarini rasmiylashtirishning samarali tizimi yo‘lga qo‘yilgan.
Yuqori norasmiy bandlik Qoraqalpog‘iston (33.4%), Surxondaryo (32.1%) va
Qashqadaryo (31.5%) hududlarida kuzatilmoqda. Bu hududlarda qishloq xo‘jaligi va
xizmatlar sohasida norasmiy mehnat munosabatlari keng tarqalgan. Shuningdek,
kichik biznes va yakka tartibdagi tadbirkorlik faoliyatini rasmiylashtirishda ham
muammolar mavjud.
64
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
Umumiy tendensiya sifatida shuni ta’kidlash mumkinki, sanoat rivojlangan,
investitsion faol hududlarda bandlik darajasi yuqori, ishsizlik va norasmiy bandlik
darajasi past. Agrar yo‘nalishga ega, sanoati sust rivojlangan hududlarda esa aksincha
- bandlik darajasi past, ishsizlik va norasmiy bandlik yuqori darajada. Bu hududiy
iqtisodiy rivojlanish darajasi va tarmoq tuzilmasi bilan bevosita bog‘liq.
XULOSA
Mehnat bozorini statistik hisobga olish va axborot bazasini shakllantirish
tizimini tahlil qilish natijasida quyidagi asosiy xulosalarga kelindi:
1.
Bugungi kunda mehnat bozori statistikasi turli manbalardan
shakllantirilayotgan bo‘lib, yagona metodologiyaning mavjud emasligi ma’lumotlar
sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Statistik axborot bazasini takomillashtirish uchun
xalqaro standartlarga asoslangan yagona metodologiyani joriy etish zarur.
2.
Raqamli texnologiyalarning rivojlanishi statistik ma’lumotlarni yig‘ish va
qayta ishlashning yangi imkoniyatlarini yaratmoqda. Big Data, sun’iy intellekt va
blockchain texnologiyalarini joriy etish mehnat bozori monitoringi samaradorligini
oshirish imkonini beradi.
3.
Hududlar kesimida mehnat bozori ko‘rsatkichlari sezilarli farq qilmoqda. Bu
iqtisodiy rivojlanish darajasi, demografik vaziyat va tarmoq tuzilmasi bilan bog‘liq
bo‘lib, hududiy nomutanosibliklarni kamaytirish uchun kompleks chora-tadbirlar
zarur.
4.
Mehnat bozori statistikasini yuritishning institutsional tizimini
takomillashtirish, idoralararo muvofiqlashtirish mexanizmini kuchaytirish va kadrlar
salohiyatini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.
5.
Xalqaro tajriba tahlili asosida mehnat bozori statistikasini rivojlantirishning
ustuvor yo‘nalishlari belgilandi. Bular - zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy
etish, ma’lumotlar bazalarini integratsiyalash va statistik axborotning ochiqligini
ta’minlash.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.
Abdurahmonov, Q.X. (2022). Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi. Darslik.
Toshkent: TDIU.
2.
Stiglitz, J., & Sen, A. (2023). Measuring Labor Market Performance: New
Approaches and Indicators. Journal of Labor Economics, 41(2), 245-267.
3.
World Bank. (2023). Digital Economy and Labor Market Statistics. World
Bank Technical Paper Series, No. 584.
4.
Gimpelson, V.E., & Kapelyushnikov, R.I. (2023). Labor Market Statistics in
the Digital Age. Moscow: HSE Publishing.
5.
International Labour Organization. (2023). International Standards on Labour
Statistics. Geneva: ILO.
65
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
6.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. (2023). Mehnat bozori
statistikasi metodologiyasi. Toshkent.
7.
Ungboyevich, M. O. K. (2024). APPLICATION OF DIGITAL
PLATFORMS IN THE STATISTICAL SYSTEM BASED ON INTERNATIONAL
EXPERIENCE. European Journal of Economics, Finance and Business
Development, 2(7), 16-23.
8.
Азизова, М. И., & Мустафакулов, У. У. (2022). СТАТИСТИЧЕСКИЙ
АНАЛИЗ
ИСПОЛЬЗОВАНИЯ
ЦИФРОВЫХ
ТЕХНОЛОГИЙ
В
ОРГАНИЗАЦИЯХ:
РЕГИОНАЛЬНЫЙ
АСПЕКТ.
Oriental renaissance:
Innovative, educational, natural and social sciences, 2(6), 226-232.
9.
Ungboyevich, M.
О
. (2024). RESEARCH ON IMPROVING THE
EFFICIENCY OF DIGITAL PLATFORMS IN THE STATISTICAL
SYSTEM. Synergy: Cross-Disciplinary Journal of Digital Investigation (2995-
4827), 2(9), 4-8.
10.
Brown, M. (2024). Artificial Intelligence in Labor Market Statistics.
Economic Review, 12(1), 45-62.
