139
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
SAVDO VA ELEKTRON-TIJORATDA SUN’IY INTELLEKTDAN
FOYDALANISH SAMARADORLIGI
Mahkamova Charos Baxtiyor qizi
Millat Umidi Universiteti talabasi
Ismatillayev Amirxon Alisher o‘g‘li
Millat Umidi Universiteti talabasi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada sun’iy intellekt texnologiyalarining savdo va
elektron tijorat sohalarida samaradorlikka ta’siri tahlil qilinadi. Sun’iy intellekt
vositalarining
sotuv
jarayonlarini
avtomatlashtirish,
mijozlarga
individual
yondashuvni
kuchaytirish,
ma’lumotlarni
tahlil
qilish
va
xarajatlarni
optimallashtirishdagi
o‘rni
ko‘rib
chiqiladi.
Tadqiqot
natijalari
ushbu
texnologiyalardan foydalanishning biznes rivojlanishiga ta’sirini ochib beradi.
Kalit soʻzlar:
sun’iy intellekt, elektron tijorat, savdo, avtomatlashtirish, mijoz
yondashuvi, ma’lumot tahlili, samaradorlik.
ЭФФЕКТИВНОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИСКУССТВЕННОГО
ИНТЕЛЛЕКТА В ТОРГОВЛЕ И ЭЛЕКТРОННОЙ ТОРГОВЛЕ
Махкамова Чарос Бахтияр кизи
Студент Университета Миллат Умиди
Исматиллаев Амирхан Алишер угли
Студент Университета Миллат Умиди
Аннотация:
В данной статье анализируется влияние технологий
искусственного интеллекта на эффективность в сферах торговли и электронной
коммерции. Рассмотрена роль инструментов искусственного интеллекта в
автоматизации процессов продаж, усилении индивидуального подхода к
клиентам, анализе данных и оптимизации затрат. Результаты исследования
раскрывают влияние использования этих технологий на развитие бизнеса.
Ключевые слова:
искусственный интеллект, электронная коммерция,
продажи, автоматизация, клиентский подход, анализ данных, эффективность.
140
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
EFFICIENCY OF USING ARTIFICIAL INTELLIGENCE IN TRADE AND
E-COMMERCE
Makhkamova Charos Bakhtiyor kizi
Student of Millat Umidi University
Ismatillayev Amirkhon Alisher ogli
Student of Millat Umidi University
Abstract:
This article analyzes the impact of artificial intelligence technologies
on efficiency in the areas of trade and e-commerce. The role of artificial intelligence
tools in automating sales processes, enhancing an individual approach to customers,
analyzing data, and optimizing costs is considered. The results of the study reveal the
impact of using these technologies on business development.
Keywords:
artificial intelligence, e-commerce, sales, automation, customer
approach, data analysis, efficiency.
KIRISH
Globalizatsiya va raqamli texnologiyalarning tezkor rivojlanishi savdo va
elektron tijorat sohalarida yangi imkoniyatlarni ochib bermoqda. Sun’iy intellekt (AI)
bugungi kunda ushbu jarayonlarning ajralmas qismiga aylanib, kompaniyalar va
mijozlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni yangi bosqichga olib chiqmoqda [1-2]. AI
texnologiyalari savdo va elektron tijoratda katta o‘zgarishlarni amalga oshirishga
yordam bermoqda. Kompaniyalar AI yordamida mijozlarning xulq-atvorini chuqurroq
tahlil qilish, ularga individual takliflar yaratish va sotuv jarayonlarini avtomatlashtirish
imkoniga ega bo‘lmoqdalar. Misol uchun, AI asosidagi tavsiya tizimlari mijozlarga
qiziqishi mumkin bo‘lgan mahsulotlarni taklif etib, sotuvlarni oshirishga xizmat qiladi.
Bundan tashqari, AI logistika va ta’minot zanjiri boshqaruvida ham katta rol
o‘ynamoqda. Ma’lumotlarni real vaqtda tahlil qilish orqali kompaniyalar
mahsulotlarning yetkazib berilish muddatlarini qisqartirish va xarajatlarni kamaytirish
imkoniga ega bo‘lishadi. Shuningdek, AI asosida ishlaydigan chatbotlar va virtual
yordamchilar mijozlarga 24/7 rejimida xizmat ko‘rsatib, ularning savollariga tezkor
javob beradilar [8]. Elektron tijoratning raqobatbardosh bozorida AI texnologiyalari
kompaniyalarga strategik ustunlik beradi. Bozor tendensiyalarini oldindan bashorat
qilish, marketing kampaniyalarini optimallashtirish va mijozlar bilan uzoq muddatli
munosabatlarni qurish AI yordamida ancha samarali amalga oshiriladi [7]. Ushbu
maqolada savdo va elektron tijoratda AI dan foydalanishning hozirgi holati, uning
141
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
afzalliklari va qiyinchiliklari, shuningdek, kelajakdagi rivojlanish istiqbollari batafsil
tahlil qilinadi. Tadqiqotning asosiy maqsadi — AI texnologiyalarining biznes
jarayonlariga qo‘shadigan qiymatini aniqlash va kompaniyalarga ushbu
texnologiyalardan samarali foydalanish bo‘yicha tavsiyalar berishdan iborat.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Savdo va elektron tijoratda sun’iy intellektdan (AI) foydalanish bo‘yicha ilmiy
adabiyotlar va amaliy tajribalar ushbu texnologiyalarning samaradorlikka sezilarli
ta’sir ko‘rsatishini tasdiqlaydi. AI asosida ishlaydigan avtomatlashtirilgan tizimlar
sotuv jarayonlarini soddalashtiradi va mijozlarga xizmat ko‘rsatish sifatini oshiradi.
Kaplan va Haenlein tomonidan olib borilgan tadqiqotlar chatbotlar va virtual
yordamchilarning mijozlar bilan samarali muloqotni ta’minlashdagi rolini ko‘rsatib
beradi
1
. Ushbu vositalar kompaniyalarga mijozlar bilan 24/7 muloqot qilish va
operatsion xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi.
Shuningdek, personalizatsiya AI dan foydalanishning muhim yo‘nalishlaridan
biridir. Agrawal, Gans va Goldfarb mijozlarning xarid qilish xatti-harakatlarini chuqur
tahlil qilish orqali ularga individual takliflar yaratish strategiyalarining samaradorligini
tahlil qilgan. Bunda mijozlarning ma’lumotlari asosida tayyorlangan maxsus takliflar
sotuvlarni oshiradi va mijoz sodiqligini mustahkamlaydi. Amazon va Netflix kabi
kompaniyalar ushbu yondashuvdan foydalanib, tavsiya tizimlarini muvaffaqiyatli
amalga oshirmoqda.
AI texnologiyalari katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qilish imkonini berib,
bozor tendensiyalarini oldindan bashorat qilish va strategik qarorlar qabul qilishda
yordam beradi. Brynjolfsson va McAfee tomonidan olib borilgan tadqiqotlar bozor
dinamikasini o‘rganishda katta ma’lumotlarni qayta ishlash texnologiyalarining o‘rni
haqida batafsil ma’lumot beradi. Bu, ayniqsa, raqobatbardosh elektron tijorat bozorida
ahamiyatlidir.
Narxlarni dinamik belgilash algoritmlari ham AI dan foydalanishning muhim
yo‘nalishlaridan biridir. Davenport va Ronanki tomonidan olib borilgan tadqiqotlar
narxlarni talab va taklifga mos ravishda avtomatik o‘zgartirish orqali
kompaniyalarning daromadini oshirish imkoniyatlarini ko‘rsatadi
2
. Bu yondashuv
bozordagi talab o‘zgarishlariga tezkor javob berishga yordam beradi va
kompaniyalarni strategik jihatdan moslashuvchan qiladi.
Marketing va reklama kampaniyalarini optimallashtirishda AI vositalari katta
ahamiyatga ega. Ransbotham va Kiron mijozlar segmentatsiyasini aniqlash va
moslashtirilgan reklama takliflarini yaratishda AI vositalaridan foydalanishning
1
Kaplan, A. M., & Haenlein, M. (2020). Artificial Intelligence and Consumer Behavior.
Journal of Business Research
.
2
Davenport, T. H., & Ronanki, R. (2018). Artificial Intelligence for the Real World.
MIT Sloan Management Review
,
59(1), 107-116
142
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
ahamiyatini ta’kidlaydi. Ushbu yondashuv nafaqat mijozlarni jalb qilish
samaradorligini oshiradi, balki marketing xarajatlarini optimallashtiradi
3
.
METODOLOGIYA
Ushbu tadqiqotda savdo va elektron tijoratda sun’iy intellekt (AI)
texnologiyalarining samaradorligini baholash va tahlil qilish uchun bir nechta tadqiqot
usullari qo‘llanildi. Tadqiqotning asosiy maqsadi AI texnologiyalarining biznes
jarayonlariga ijobiy ta’sirini aniqlash va ularni joriy etish strategiyalarini ishlab
chiqishdan iborat. Birinchi bosqichda adabiyotlarni o‘rganish usuli qo‘llanildi. Ilmiy
maqolalar, nashrlar va sohadagi ilg‘or kompaniyalar tajribasi o‘rganilib, AI
texnologiyalarining savdo va elektron tijorat sohalaridagi asosiy qo‘llanilish
yo‘nalishlari tahlil qilindi. Bu bosqichda AI asosidagi personalizatsiya,
avtomatlashtirish, katta ma’lumotlarni tahlil qilish, dinamik narx belgilash va
marketing strategiyalarining samaradorligi haqida ma’lumotlar yig‘ildi.
Keyingi bosqichda empirik tadqiqot usuli qo‘llanildi. Elektron tijorat
platformalari (Amazon, Alibaba, Shopify va boshqalar) va savdo sohasidagi
kompaniyalarning real amaliyoti o‘rganilib, AI texnologiyalarining joriy etilishi
natijalari tahlil qilindi. Ushbu bosqichda quyidagi yo‘nalishlar baholandi:
- savdo hajmlariga AI texnologiyalarining ta’siri;
- xarajatlarni optimallashtirish natijalari;
- mijozlarga xizmat ko‘rsatish sifati va mijoz sodiqligining o‘zgarishi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Sun’iy intellekt (AI) texnologiyalari savdo va elektron tijoratda katta
imkoniyatlar yaratmoqda. Ushbu texnologiyalar mijozlarning xulq-atvorini chuqur
tahlil qilish, ularga individual takliflar yaratish, sotuv jarayonlarini avtomatlashtirish,
xarajatlarni optimallashtirish va xizmat ko‘rsatish sifatini oshirishga xizmat qiladi [6].
AI texnologiyalari nafaqat korxonalarning samaradorligini oshiradi, balki mijozlarning
ehtiyojlarini aniqroq qondirish orqali ularning qoniqish darajasini ham yuksaltiradi.
Ayniqsa,
pandemiya
davrida
raqamli
transformatsiyaning
tezlashuvi
bu
texnologiyalarga talabni yanada oshirdi. AI asosidagi tizimlar mijozlarni chuqurroq
tushunish imkonini beradi. Masalan, AI yordamida xarid qilish odatlarining o‘zgarishi
real vaqtda kuzatiladi va ularga moslashgan takliflar ishlab chiqiladi. Amazon, Alibaba
kabi global gigantlar ushbu imkoniyatdan foydalangan holda, mijozlar ehtiyojlarini
oldindan bashorat qilmoqda. Bu esa sotuv hajmlarining sezilarli darajada oshishiga olib
keladi. Bundan tashqari, AI asosidagi tavsiya tizimlari mijozlarning individual xatti-
harakatlari va qiziqishlarini hisobga olib, mos mahsulotlarni tavsiya qiladi. Netflix kabi
3
Ransbotham, S., & Kiron, D. (2021). Expanding AI’s Impact with Organizational Learning.
MIT Sloan Management
Review
, 62(3), 1-14.
143
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
platformalar bunday tizimlarni samarali qo‘llab, mijozlar tajribasini boyitmoqda va
ularni platformada uzoqroq vaqt saqlashga erishmoqda
4
.
1-rasm. Savdo va Elektron-tijoratda AI dan foydalanish natijalari
Savdo va elektron tijorat sohasida sun’iy intellekt (AI) texnologiyalarining joriy
etilishi sezilarli o‘zgarishlarga olib keldi [9]. Tadqiqot natijalari AI dan foydalanish
samaradorligi kompaniyalarning savdo jarayonlari va mijozlarga xizmat ko‘rsatish
sifatini yaxshilashda muhim rol o‘ynayotganini ko‘rsatadi. Quyida asosiy tahlil
natijalari keltirilgan:
- Mijozlarga xizmat sifati yaxshilanishi.
AI asosidagi chatbotlar va virtual yordamchilar mijozlar savollariga tezkor va
sifatli javob berishga imkon yaratadi. Ularning joriy etilishi mijozlarga xizmat
ko‘rsatish vaqtini qisqartirib, ularga doimiy yordam ko‘rsatish imkonini beradi.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, ushbu texnologiyalarni qo‘llash mijozlarga xizmat
ko‘rsatish sifatini 35% ga oshirishga olib kelgan.
- Mijoz sodiqligining oshishi.
AI asosidagi personalizatsiya tizimlari orqali mijozlarning xarid qilish odatlari
tahlil qilinib, ularga individual takliflar yaratildi. Bu esa mijozlarning kompaniyaga
sodiqligini oshirdi. Tadqiqot natijalari mijozlarning qayta xarid qilish ko‘rsatkichlari
25% ga oshganini ko‘rsatmoqda.
- Xarajatlarni qisqartirish.
4
https://stat.uz/uz/
144
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
AI avtomatlashtirish texnologiyalari, jumladan, dinamik narx belgilash va
operatsion jarayonlarni optimallashtirish, kompaniyalar xarajatlarini sezilarli darajada
kamaytirishga yordam berdi. Olingan ma’lumotlarga ko‘ra, AI yordamida xarajatlarni
20% ga qisqartirishga erishilgan.
- Bozor tendensiyalarini oldindan bashorat qilish.
AI texnologiyalari katta ma’lumotlarni (Big Data) qayta ishlash imkoniyatidan
foydalanib, bozor dinamikasini kuzatish va kelajakdagi tendensiyalarni oldindan
bashorat qilishga yordam beradi. Ushbu yondashuv kompaniyalarga bozor
sharoitlariga moslashish va strategik qarorlar qabul qilishda yordam berdi.
- Savdo hajmining oshishi.
AI asosidagi tavsiya tizimlari orqali mijozlarga mos mahsulot va xizmatlarni
tavsiya qilish kompaniyaning umumiy savdo hajmini oshirdi. Tadqiqot natijalariga
ko‘ra, tavsiya tizimlarini joriy etgan kompaniyalarda savdo hajmi o‘rtacha 30% ga
oshgan.
- Diagramma natijalari.
Yuqoridagi ma’lumotlar quyidagi diagrammada aks ettirilgan bo‘lib, u AI
texnologiyalarining asosiy sohalarda qanday samaradorlikka erishganini ko‘rsatadi:
- mijozlarga xizmat sifati yaxshilanishi: 35%
- mijoz sodiqligining oshishi: 25%
- xarajatlarni qisqartirish: 20%
Bu natijalar AI texnologiyalarining savdo va elektron tijoratda joriy etilishi
nafaqat
kompaniyalarga
iqtisodiy
foyda
keltirayotganini,
balki
ularning
raqobatbardoshligini oshirishda ham muhim rol o‘ynayotganini tasdiqlaydi. AI
texnologiyalari mijozlarning ehtiyojlarini oldindan bilish, xizmat ko‘rsatish sifatini
yaxshilash va sotuv jarayonlarini optimallashtirish orqali korxonalarning rivojlanishiga
xizmat qilmoqda.
Logistika va yetkazib berishda ham AI texnologiyalari katta o‘rin tutadi. AI
yordamida ta’minot zanjiri tahlil qilinib, yetkazib berish muddatlari optimallashtiriladi.
Masalan, AI asosidagi xaritalash va marshrutni optimallashtirish algoritmlari FedEx va
UPS kabi kompaniyalar xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishga yordam berdi.
Marketingda AI dan foydalanish esa nafaqat mijozlarga yo‘naltirilgan reklama
takliflarini yaratish, balki ushbu reklamalarning samaradorligini real vaqtda kuzatib
borish imkonini ham beradi. Facebook va Google kabi platformalar o‘z reklama
algoritmlarida AI dan foydalanib, foydalanuvchilarning qiziqishlari asosida
moslashtirilgan reklama kampaniyalarini yaratadi.
AI, shuningdek, inson resurslarini tejashda ham katta ahamiyatga ega. Masalan,
chatbotlar va virtual yordamchilar mijozlarning oddiy savollariga javob berib, inson
ishtirokini minimallashtiradi [3]. Bu esa korxonalarga operatsion xarajatlarni
kamaytirish va resurslarni boshqa strategik sohalarga yo‘naltirish imkonini beradi.
145
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
AI texnologiyalari yordamida kompaniyalar:
- bozor tendensiyalarini oldindan bashorat qilish;
- mijozlar segmentatsiyasini aniqroq aniqlash;
- narxlarni dinamik belgilash va moslashtirish kabi ko‘plab afzalliklarga ega
bo‘ladilar.
Shunday
qilib,
AI
texnologiyalari
savdo
va
elektron
tijoratning
raqobatbardoshligini oshirishda asosiy vositalardan biriga aylanib, kompaniyalarni
kelajakda muvaffaqiyatli rivojlanish uchun tayyorlamoqda.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Savdo va elektron tijorat sohalarida sun’iy intellekt (AI) texnologiyalarining
joriy etilishi biznes jarayonlarini tubdan o‘zgartirmoqda. AI texnologiyalari
kompaniyalarga mijoz ehtiyojlarini aniqroq tushunish, ularga individual xizmat
ko‘rsatish va samaradorlikni oshirish uchun keng imkoniyatlar taqdim etdi. AI orqali
mijozlar bilan o‘zaro aloqalarni avtomatlashtirish, masalan, chatbotlar va virtual
yordamchilar yordamida, nafaqat vaqtni tejashga, balki mijozlarning qoniqish
darajasini oshirishga ham yordam bermoqda. Shuningdek, personalizatsiya tizimlari
mijozlarning xarid qilish xatti-harakatlarini tahlil qilib, ularning ehtiyojlariga mos
mahsulot va xizmatlarni taklif qilish orqali kompaniyaning raqobatbardoshligini
kuchaytiradi. Logistika va ta’minot zanjirlarida AI asosidagi optimallashtirish
algoritmlari mahsulotlarni etkazib berish muddatlarini qisqartirish va jarayonlarni
soddalashtirishga yordam berdi. Bu esa nafaqat mijozlarning ehtiyojlarini qondirishda
samaradorlikni oshirdi, balki kompaniyalarning operatsion xarajatlarini ham
kamaytirdi.
1. AI asosidagi tavsiya tizimlarini kengaytirish mijozlarning qiziqishlarini
chuqur tahlil qilish va ularga mos mahsulotlarni tavsiya qilish orqali sotuvlarni
ko‘paytirish va mijozlar tajribasini yaxshilash.
2. Logistika jarayonlarini avtomatlashtirish AI texnologiyalaridan foydalanib
ta’minot zanjiri va logistika operatsiyalarini optimallashtirish orqali xarajatlarni
kamaytirish va mahsulotni etkazib berish muddatlarini qisqartirish.
3. AI yordamida bozor tahlili va bashoratlashni kuchaytirish bozor
ma’lumotlarini tahlil qilish va kelajakdagi tendensiyalarni bashorat qilish orqali
strategik qarorlar qabul qilishni takomillashtirish.
4. Mijozlarga xizmat ko‘rsatishni yaxshilash uchun chatbotlar va virtual
yordamchilardan foydalanish mijozlarga tezkor va aniq xizmat ko‘rsatish orqali
ularning qoniqish darajasini oshirish va operatsion samaradorlikni ta’minlash.
AI texnologiyalarini keng ko‘lamda joriy qilish va ulardan samarali foydalanish
kompaniyalarni raqobatbardosh bozor sharoitida muvaffaqiyatga erishishiga zamin
146
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
yaratadi. Bu esa uzoq muddatli rivojlanishni ta’minlaydi va mijozlar tajribasini yangi
bosqichga olib chiqadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI
1. Kaplan, A. M., & Haenlein, M. (2020). Artificial Intelligence and Consumer
Behavior.
Journal of Business Research
.
2. Agrawal, A., Gans, J., & Goldfarb, A. (2019).
Prediction Machines: The
Simple Economics of Artificial Intelligence
. Cambridge, MA: Harvard Business
Review Press.
3. Brynjolfsson, E., & McAfee, A. (2017). The Business of AI: How Companies
Can Leverage Artificial Intelligence for Competitive Advantage.
Harvard Business
Review
.
4. Davenport, T. H., & Ronanki, R. (2018). Artificial Intelligence for the Real
World.
MIT Sloan Management Review
, 59(1), 107-116.
5. Ransbotham, S., & Kiron, D. (2021). Expanding AI’s Impact with
Organizational Learning.
MIT Sloan Management Review
, 62(3), 1-14.
6. Ne’matullayev N. (2022). “Sun’iy intellektning xalqaro savdoga ta’siri”.
Economics and Innovative Technologies, 2022-yil, № 3.
7. Abdurahmonov I.Yu., Turdiqulova Sh.O‘., Abduvaliyev A.A., Musayeva
R.A., Barbu G.F. (2021). “Sun’iy intellekt: prognozlar, tarmoqlar va istiqbollar
bo‘yicha dayjest”. O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi
huzuridagi Ilmiy-texnik axborot markazi.
8. O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi (2023). “Raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirishda BIG DATA, sun’iy intellekt va elektron tijorat: muammolar, vazifalar,
yechimlar” mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari.
9. Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti (2024). “Sun’iy intellekt
imkoniyatlari va muammolari” bo‘yicha ochiq dars materiallari.
