98
“Raqamli iqtisodiyot” ilmiy-elektron jurnali | №1-son | 2022
MY.GOV.UZ SAYTI LOYIHASINI ISHLAB CHIQISH. IDEF0, DFD VA IDEF3
DIZAYN METODOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH
Alisherov Boburjon Anvar o‘g‘li
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti, Jizzax filiali talabasi
Ergashev Sirojiddin Baxtiyor o‘g‘li
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti, Jizzax filiali o‘qituvchisi
Kirish
Kodlash va sinovdan o'tkazish bosqichlarida avtomatlashtirilgan boshqaruv
tizimlarini ishlab chiqishda ko'plab xatolar aniqlanadi, ularni tuzatish ishlab
chiqilayotgan butun tizimni tubdan o'zgartirishga olib keladi. Bunday xatolar yaratilgan
loyihalarni modellashtirish va chuqur, batafsil tahlil qilishda hisobga olinadi.
Modellashtirish loyihani ishlab chiqish jarayonida "ko'rish" va dastlabki shartlarga qarab
tizimning harakatini tahlil qilish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish imkonini beradi.
Simulyatsiya qilingan boshqaruv tizimida sodir bo'ladigan jarayonlarni to'g'ri
muvofiqlashtirish uchun strukturani yaratish kerak, ya'ni, jarayonlarni tartibga solish.
Axborot tizimining ishlashini modellashtirish uni yaratishning dastlabki bosqichlarida
ayniqsa muhimdir. Ushbu bosqichda qilingan xatolarni tuzatish eng qimmat bo'lganligi
sababli, muammoni tahlil qilish va uni hal qilishning mantiqiy modelini ishlab chiqish
bosqichida foyda katta.
Shu munosabat bilan mavzu yo‘nalishini, ya’ni my.gov.uz saytini o‘rganish va
rivojlantirish zarur. Buning uchun siz ushbu saytning terminologiyasini tushunishingiz,
kerakli me'yoriy hujjatlarni to'plashingiz va
huquqiy hujjatlar
, ushbu sayt hujjatlari
namunalarini o'rganing va ularning sayt ichida ham, uning tashqarisida ham harakatini
kuzatib boring.
Rivojlanishning keyingi bosqichi dizayn bosqichidir. Dizayn va amalga oshirishni
boshlashdan oldin, siz qo'yiladigan talablarni aniq va batafsil tushunishingiz kerak
yuqori
daraja
. Bundan tashqari, tizimni shakllantirish uchun kirish sifatida ishlatilishi mumkin
bo'lgan talablar tuzilishiga ega bo'lish juda foydali. Bularning barchasi tahlil va
modellashtirish orqali erishiladi.
My.gov.uz sayti haqida umumiy ma’lumotlar
Internetning turmushimizdan chuqur o‘rin olishi jamiyat hayotidagi ko‘plab
muammolarni hal qilishning samarali va muqobil variantlarini amaliyotga joriy etish
imkonini bermoqda. Lug‘atimiz yangi so‘zlar, yangi atamalar bilan boyimoqda. Xuddi
shunday so‘zlardan biri — “maygovo‘z”dir. Biror murojaatingizga javob kechikayotgan
yoki qaysidir muammongiz hal qilinmayotgan bo‘lsa, odamlar “ana, maygovo‘z”ga yoz.
99
“Raqamli iqtisodiyot” ilmiy-elektron jurnali | №1-son | 2022
Uch kunda hal bo‘ladi”, degan gaplarni aytishmoqda. Bu so‘z orqali shu kunlarda tobora
ommalashib borayotgan my.gov.uz — Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali
nazarda tutiladi.
Yagona portal — foydalanuvchilarning interaktiv davlat xizmatlari to‘g‘risidagi
ma’lumotlardan erkin foydalanishini, shuningdek elektron shaklda davlat xizmatlari
ko‘rsatishni ta’minlovchi Internet tarmog‘ida O‘zbekiston Respublikasining Hukumat
portalidagi ma’lumot-axborot portalidir. U hukumat tomonidan tashkil etilgan va
hukumat nazorati ostidagi dasturdir.
IDEFO modelini qurish tamoyili
IDEFO metodologiyasining asosi biznes jarayonlarini tavsiflash uchun grafik tildir.
IDEFO notatsiyasidagi model ierarxik tartiblangan va o'zaro bog'langan diagrammalar
to'plamidir. Har bir diagramma tizim tavsifining birligi bo'lib, alohida varaqda
joylashgan.
IDEFO modeli bitta modellashtirish predmeti va bitta nuqtai nazarning aniq
belgilangan maqsadi mavjudligini nazarda tutadi.
Bu jarayon funksional dekompozitsiya, har bir fragment va fragmentlarning o‘zaro
ta’sirini tavsiflovchi diagrammalar esa parchalanish diagrammasi deb ataladi.
IDEF0 yozuvi va metodologiyasi "blok", ya'ni qandaydir biznes funksiyasini
ifodalovchi to'rtburchak tushunchasiga asoslanadi. Ma'lumki, to'rtburchakning to'rt
tomoni bor.
IDEF0 da barcha tomonlarning rollari (funktsional ma'nolari) har xil:
•
ustki tomoni "nazorat" ma'nosiga ega;
•
chap - "kirish";
•
o'ng - "chiqish";
•
pastki - "mexanizm".
Metodologiya va belgining ikkinchi elementi "oqim" (standartda "interfeys yoyi" deb
ataladi) - ma'lumotlarni, norasmiy boshqaruvni yoki blok tomonidan ifodalangan
funktsiyaga "ta'sir qiladigan" boshqa narsalarni tavsiflovchi element. Blokning qaysi
tomoniga oqim yo'naltirilganligiga qarab, u mos ravishda "kirish", "chiqish", "nazorat
qilish" deb ataladi.
"Oqim" ni ifodalovchi ikonik element o'qdir.
Menejment - bu byuro faoliyatini nazorat qiladigan narsa, ishlab chiqilayotgan ushbu
modelda - bu individual PU to'g'risidagi qonunlar.
"Kirish" strelkalari kirish ma'lumotlarining funktsiyalarini taqdim etadi, kontekst
diagrammasida bu xodimning shaxsiy ma'lumotlari.
Oklar "chiqish" - ma'lumotlarni chiqarish. Kontekst diagrammasida bu Rossiya
Federatsiyasi Pensiya jamg'armasiga taqdim etiladigan turli xil ma'lumotlar.
"Mexanizm" o'qi - bu jarayonlarga ta'sir qiluvchi ma'lumotlar. Diagrammada bular
xodimlar va shaxsiy kompyuterlar.
100
“Raqamli iqtisodiyot” ilmiy-elektron jurnali | №1-son | 2022
Kontekst diagrammasi parchalangandan so'ng, tizimning har bir katta qismi kichikroq
qismlarga bo'linadi, har bir fragmentga nom beriladi va shunga o'xshash tavsifning
kerakli darajasiga erishilgunga qadar davom etadi.
Har bir parchalanish sessiyasidan so'ng imtihon sessiyalari o'tkaziladi - mavzu
bo'yicha mutaxassislar yozishmalarni ko'rsatadilar
haqiqiy biznes jarayonlari
chizmalar
yaratildi.
Topilgan nomuvofiqliklar tuzatiladi va faqat sharhlarsiz imtihondan o'tgandan so'ng,
siz keyingi parchalanish sessiyasiga o'tishingiz mumkin. Muvofiqlikka shu tarzda
erishiladi.
Diagrammadagi barcha kesishmalar raqamlangan, har bir raqam J prefiksiga
ega.Chorrahaning xususiyatlarini Aniqlash muharriri muloqot oynasi yordamida
tahrirlashingiz mumkin.
DFD modelini qurish tamoyili
Ma'lumotlar oqimi diagrammasi (DFD) loyihalashtirilayotgan tizimning
funktsional talablarini modellashtirishning asosiy vositasidir. Ularning yordami bilan bu
talablar funktsional komponentlarga (jarayonlarga) bo'linadi va ma'lumotlar oqimlari
bilan bog'langan tarmoq sifatida taqdim etiladi. Bunday vositalarning asosiy maqsadi har
bir jarayon o'z kirishlarini qanday qilib chiqishga aylantirishini ko'rsatish, shuningdek, bu
jarayonlar o'rtasidagi munosabatlarni ochib berishdir.
IDEF3 modelini yaratish printsipi
IDEF3 dan jarayonni yaratish usuli sifatida ham foydalanish mumkin. IDEF3
IDEFO-ni to'ldiradi va keyinchalik simulyatsiya tahlili uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan
modellarni yaratish uchun kerak bo'lgan hamma narsani o'z ichiga oladi.
1-jadval
Kesishuv turlari
Belgilanish
Ism
O'qlarni
birlashtirganda
ma'nosi (Fan-in
Junction)
Holatdagi ma'nosi
strelka birikmalari
(Fan-out Junction)
||&
Asinxron
VA
Oldingi barcha jarayonlar
bajarilishi kerak
Quyidagi
barcha
jarayonlar ishlayotgan
bo'lishi kerak
||&||
Sinxron
VA
Oldingi barcha jarayonlar
bir
vaqtning
o'zida
yakunlandi
Quyidagi jarayonlarning
barchasi bir vaqtning
o'zida ishlaydi
101
“Raqamli iqtisodiyot” ilmiy-elektron jurnali | №1-son | 2022
||O
Asinxron
OR
Bir yoki bir nechta
oldingi
jarayonlarni
tugatish kerak
Quyidagi jarayonlardan
biri yoki bir nechtasi
ishlayotgan
bo'lishi
kerak
||O||
Sinxron
OR
Bir yoki bir nechta
oldingi jarayonlar bir
vaqtning
o'zida
yakunlandi
Quyidagi jarayonlardan
biri yoki bir nechtasi bir
vaqtning o'zida ishlaydi
||X
Faqat
bitta
oldingi
jarayon tugallandi
Faqat
bitta
keyingi
jarayon boshlanadi
Chorrahalar.
Bitta ishning tugallanishi bir nechta ishlarning boshlanishini
ko'rsatishi mumkin yoki bitta ish bir nechta ishlarning tugashini kutishi mumkin.
Chorrahalar birlashish va tarmoqlanishda strelkalar qanday oʻzaro taʼsir qilish mantiqini
koʻrsatish yoki keyingi ishni boshlashdan oldin bajarilishi mumkin boʻlgan yoki
bajarilishi kerak boʻlgan voqealar toʻplamini koʻrsatish uchun ishlatiladi. Chorraha turlari
jadvalda keltirilgan:
Diagrammadagi barcha kesishmalar raqamlangan, har bir raqamda J prefiksi
mavjud.Tanriflash muharriri muloqot oynasi yordamida kesishish xususiyatlarini
tahrirlashingiz mumkin. IDEFO va DFD dan farqli o'laroq, IDEF3 da strelkalar faqat
kesishmalar orqali birlashishi va tarmoqlanishi mumkin.
My.gov.uz sayti modeli
Platforma: Model Navigator - Model Explorer
Kontekst diagrammasi:
1-rasm. Biz bu yerda my.gov.uz sayti modelining kontekst diagrammasini
ko‘rishimiz mumkin.
102
“Raqamli iqtisodiyot” ilmiy-elektron jurnali | №1-son | 2022
Modelimizda IDEF0, DFD va IDEF3 lardan foydalanib my.gov.uz saytida
kechadigan jarayonlarni tasvirlashga harakat qilganmiz, ya’ni har bir jarayonni qadamba
qadam yoritib o‘tganmiz. Bu model orqali my.gov.uz saytida kechadigan har qanday
jarayonlarni tushinib olsak bo‘ladi. Saytdan ilgari foydalanmagan shaxslar ham ushbu
model orqali qanday jarayonlar bo‘lishini va qanday qilib ushbu saytdan foydalanishni
tushunib olsa bo‘ladi. Biz bu diagrammalar orqali my.gov.uz saytidagi transport bo‘limini
yoritib bermoqchimiz.
2-rasm.
Bu rasimda biz arizachi haqida ma’lumotlar diagrammasini ko‘rishimiz mumkun.
Saytdan foydalanuvchi har bir shaxsh birinchi navbatda ro‘yhatdan o‘tishi lozim.
Ro‘yhatdan o‘tgan har qanday yuridik va jismoniy shaxslarga hizmatlar ko‘rsatiladi.
Transport bo‘limidan ham ro‘yhatdan o‘tgan shaxslar foydalana oladi. Ular o‘zlari
haqidagi ma’lumotlarni kiritishadi va transport vositasiga tegishli bo‘lgan hujjatlarni ham
kiritishi talab etiladi. Bu jarayonlar ketma ketligda amalga oshiriladi. 2-rasimda keltirib
o‘tilganidek har bir jarayonlarda shartlar bajarilishi lozim aks holda yana oldingi holatiga
qaytarilib yuboriladi. Barcha jarayonlar bajarilgandan so‘ng keyingi bo‘limlarga o‘tsa
bo‘ladi.
103
“Raqamli iqtisodiyot” ilmiy-elektron jurnali | №1-son | 2022
3-rasm.
Hozirgi kunda qarib har bir shaxsni o‘zining shaxsiy avtotransport vositasi bor va
o‘z transporti haqida ma’lumotga ega bo‘lishni hohlaydi. My.gov.uz sayti orqali biz
shaxsiy transportimiz haqidagi ma’lumotlarni olsak bo‘ladi. Ushbu diagrammalarda biz
tarnsportimiz haqida ma’lumot olish ketma ketligini keltirib o‘tganmiz. Birinchi navbatda
avtomabil davlat raqam belgisi kiritiladi va ushbu raqam to‘g‘ri kiritilganligi tekshiriladi.
Keyingi qadamda avtomabil texnik pasport seriyasi, raqamlari kiritiladi va bu yerda ham
tekshiriladi. Shu tariqa ma’lumotlar kiritilgach transport haqida ma’lumotlar taqdim
etiladi.
Xulosa
Hozirgi kunga kelib axborot texnalogiyalar jadal tarizda rivojlanmoqda. Bu
rivojlanish ko‘pgina sohalarda o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. Jumladan hozirgi kunda har bir
shaxsni o‘zining shaxsiy avtotransportlari mavjud va o‘z avtotransportlari haqida
ma’lumotlarni bilib bormoqchi bo‘ladi. Shu boisdan bu sohada ham bir talay
rivojlanishlar amalga oshirilmoqda va buning timsolida my.gov.uz saytida amalga
oshiriladigan hizmatlarni misol qilib keltirsak bo‘ladi. Bu sayt orqali biz o‘z vaqtimizni
va harajatlarimizni tejab bormoqdamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Ergashev S. B., Baxtiyor o‘g‘li E. S. Design of automated enterprise information
systems using uml diagrams in the creation of applications //Innovative Technological:
Methodical Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 12. – С. 25-33.
104
“Raqamli iqtisodiyot” ilmiy-elektron jurnali | №1-son | 2022
2.
Yusupbekov N. et al. Exerget analysis of energy technological installations
//InterConf. – 2021.
3.
Бурнашев
В.,
Холматов
Ж.
Математическое
моделирование
гидродинамических процессов многофазной фильтрации в нефтяном пласте при
его заводнении //Research and education. – 2022. – Т. 1. – №. 1. – С. 137-154.
4.
Yusupbekov N. et al. Exerget analysis of energy technological installations
//InterConf. – 2021.
5.
Қаршиев А. Мактаб юқори синф ўқувчисиниг ахборот компетентлиги
тузилмаси //Журнал математики и информатики. – 2020. – Т. 1. – №. 1.
6.
S.V. Maklakov “Axborot tizimlarini rivojlantirish uchun CASE-vositalari. BPwin
va Ervin"-M.: DialogMifi, 2001 yil.
7.
