Barcha maqolalar - Mahalliy tarix

Ҳар қандай жамиятнинг тараққиётида миллат менталитети, руҳияти ривожланишида анъаналар, маросимлар алоҳида ўрин тутади. Аслида шу омиллар миллат мавжудлигининг асосий меъзонлари, белгилари ҳисобланади. юртимизнинг келажаги бўлган ёш аволдни миллий анъаналар руҳида тарбиялаш муҳим масалалардан биридир.

Arxeologik izlanishlar natijalariga ko'ra, 0‘rta Osiyoning janubiy mintaqasi boTgan Janubiy Turkmanistonda mil.avv. 1V-HI ming yilliklardayoq oddiy mudofaa inshootlari paydo boTa boshlagan. Mudofaa dcvorlar mudofaa nuqtai nazaridan oddiy boTib, ko'proq paxsadan qilingan to'siqdck ko'rinsada, ular aholining xavfsizligini ta'minlash uchun aniq maqsadida qurilganiligini qayd etish joiz.

Мамлакатимизнинг мустақил тараққиёт йўлига чиқиши ҳаётимизнинг барча яъни ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий ва маънавий соҳаларида улкан ўзгаришларни амалга оширишга замин бўлди.

Навоий асарларининг мазмун-моҳиятини англаб етишда китобхон бир қатор мураккабликка дуч келади. Чунки, айрим байт, ҳикоят, тимсолларнинг асосий маъносини тўғри тушуниш чуқур тафаккур, уларнинг фалсафий моҳиятини билишни талаб этади.

Ushbu maqolada XVI-XVIII asrlarda Buxoro xonligida me’morchilik va san’at rivoji taraqqiyotiga oid ilmiy izlanishlar o‘rganilgan. XVI-XVIII asrlarda Buxoro xonligida me’morchilik va san’at rivoji taraqqiyotiga oid ilmiy izlanishlar nafaqat O‘zbekistonda, butun O‘rta Osiyo va boshqa xorijiy davlatlarda ham olib borilgan. Sovet davriga kelib bu sohadagi izlanuvchilar soni ancha ortdi. Asosiy ilmiy tadqiqotlar XX asrdan boshlab olib borilgan bo‘lsa, mustaqillik yillarida esa bu harakatlar yangi pog‘onaga chiqdi. Tadqiqotchilarning deyarli barchasi XVI asrdan boshlab Buxoro xonligidagi shaharlarda me’morchilik va san’at sohasiga yangi yo‘nalish va o‘zgacha uslub kirib kelganligini takrorlashadi. Aksariyat nashrlarga e’tibor bersak, asosiy urg‘u poytaxt Buxoro, undan so‘ng Samarqand shaharlariga qaratiladi. Xattoki, Termiz, Shahrisabz va Qarshi shaharlari tarixi ham kam o‘rganilgan.

Тадқиқот объекти: ўзбек халқи таркибидаги субэтник компонентларнинг ўзига хос этник хусусиятлари, уларнинг шаклланиши ва этник тарихи масалаларини Сурхон-Шеробод водийси материаллари асосида тадқиқ этиш.
Ишнинг мақсади: Этнографик материаллар асосида Сурхон-Шеробод водийси аҳолиси этаик таркибининг хусусиятлари, уруғларга бўлиниш тизими, унинг тарихий динамикаси ва генезиси, турли этник компонентларнинг ўзаро этник-маданий муносабатлари, минтақадаги хўжалик-маданий типларнинг этник жараёнларда акс этиши механизми ва ўзига хос этник дифференциациясини тахдил этиш, унинг ўзбек халқи этник тарихидаги ўрни ва аҳамиятини аникдаш.
Тадқиқот усуллари: тарихийлик тамоили, киёсий-тарихий тахлил ва ҳудудий-муаммовий-хронологик, интервью, шахсий кузатув ҳамда оғзаки тарих каби тадқиқот усулларидан кенг фойдаланилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилигн: Сурхон-Шеробод водийси аҳолисининг этник таркиби, жумладан, ўзбек халқи этник таркибида яққол ажралиб турувчи этник компонентларнинг, турли этнонимлар, лаҳжа ва диалектларнинг сакданиб қолганлиги ва хўжалик-маданий хусусиятлари этнографик материаллар асосида бошқа минтақалар билан қиёсий тартибда аникланди. Шунингдек, ўрганилган даврда минтақанинг этник ва маданий чегаралари кўп томонлама ўзгарувчан ва ўтказувчан характерга эга эканлиги, хўжалик-маданий типларнинг таъсирида ахолининг турмуш тарзидаги фаркдар, этнонимларга эгалиги ва этник дифференциациясини узок вакд сакданиб колиши тахдил этилди.
Амалий ахамияти: тадқикотнинг натижалари ва хулосалари ўзбек халқининг этник тарихини этниклик, этник-маданий идентиклик билан боғлиқ ҳолда ўрганишда ҳамда хўжалик-маданий типлар таъсирида ўтроқ ва ярим ўтрок ахолининг ассимиляция жараёнларини тадкиқ этишда мухим илмий-амалий аҳамият касб этади.
Татбиқ этиш даражасн ва нқтисодин самарадорлиги: диссертация мавзуси юзасидан жами бўлиб 17 та илмий мақола эълон килинган. Жумладан, республика илмий журналларида 3 та, 14 та - республика ва халқаро илмий анжуманларда хамда “Ziyonet” Интернет порталининг сайтида эълон килинди.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: ўзбек халкининг шаклланиши ва этник тарихи борасида комплекс тадқиқотлар олиб боришда, Олий ўқув юртларида «Этнология» мутахассислиги бўйича махсус курс ва амалий машғулотлар ўтишда, бакалавр ва магистрлар учун ўқув-услубий кўлланмалар ва дарсликлар яратишда, миллий-этник муносабатлар, этник-маданий алоқаларни ўрганишда фойдаланилиши мумкин.

Тадқиқот объекти: хориж йирик музейларида мавжуд тсмурийлар даврига оид тарихий ва маданий ёдгорликларнинг асосий хусусиятлари.
Ишнинг мақсади: XIV-XV асрларга оид асори атиқаларни тизимли каталоглаштириш, четга олиб чиқиб кстилган ашёларнинг тарихи ва такдирини таҳлил этиш.
Тадқиқот методлари: илмийлик, тарихий ёндашув, қиёсий таҳлил, даврий муаммолик, тўпланган маълумотларни холис баҳолаш.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилнги: хориж музейларида сақланаётган темурийлар даврига оид тарихий ва маданий ёдгорликлар илк бор турли хил бирламчи манбалар асоида тадқиқ этилди. Узбекистан ва хориж музейларида мавжуд XIV-XV аср асори атиқаларининг ягона руйхати тузилди ҳамда илмий муомалага киритилди.
Амалий ахамияти: дисссртацияда эътибор қаратилган тахлил ва мулохазалар музейшунослик ривожидаги ютуқлар, муаммолар ва имкониятларини ўрганиш ишига қўшимча маълумотлар олиб киришда, музей маркетингини тарихий, янги маълумотлар билан бойитишда муҳим аҳамиятга эта. Тадкикотнинг асосий хулоса ва тавсиялари музейлар фаолиятини такомиллаштириш йўлида қўшимча материал бўлиб хизмат қилиши мумкин.
Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: дисссртациянинг асосий мазмуни эълон килинган 2 та илмий мақола ва 5 та илмий-амалий конференция матсриалларида ўз ифодасини топтан.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: тадқикот натижаларидан Узбекистан Рсспубликаси Ташқи ишлар вазирлиги, Узбекистан Рсспубликаси Маданият ва спорт ишлари вазирлиги, давлат ва нодавлат ташкилотларининг Узбекистан Рсспубликаси ва халқаро хамкорликни ривожлантириш соҳасида фаолият юритувчи таркибий бўлинмаларида, олий ва ўрта махсус ўқув юртлари учун ўқув-услубий қўлланмалар ёзишда фойдаланиш мумкин.

Тадқиқот объекти: 1991-2007 йилларда Ўзбекистон Республикаси билан Тожикистон Республикаси ўртасидаги маданий ҳамкорлик.
Ишнинг мақсади: янги манбалар таҳлили асосида Ўзбекистон Республикасининг Тожикистон билан маданий ҳамкорлиги ривожланишининг муҳим тенденциялари фаолиятида қўлланилган шакл ва усулларни комплекс тахдил қилиш.
Тадқиқот усуллари: тарихий, тизимли, қиёсий, статистик таҳлил ва бошқалар.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: диссертацияда илк бор архив хужжатлари асосида Ўзбекистон Республикасининг Тожикистон билан маданий ҳамкорлиги (1991-2007 йй.) комплекс ўрганилди. Тадқиқотнинг илмий янгилиги шундаки, диссертацияда келтирилган манбаларнинг кўпчилиги илмий муомалага биринчи бор киритилди.
Амалий ахамияти: диссертацияда келтирилган маълумотлар, чиқарилган илмий хулосалар мамлакатимизнинг ташқи сиёсати ва халқаро ҳамкорлиги масалаларида Ўзбекистон ва Тожикистон ўртасида ўзаро манфаатли алоқаларни ривожлантиришга хизмат килади.
Татбиқ этилиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: тадқиқотнинг асосий натижалари ва гоялари диссертант томонидан чоп этилган 5 та илмий мақола ва 8 та илмий конференциялар тезисида ўз аксини топган.
Қўлланиш сохаси: илмий тадкикот ишларида, таълим сохаси, хусусан Ўзбекистоннинг энг янги тарихидан дарслик ва ўкув қўлланмалар тайёрлаш жараёнида фойдаланиш мумкин.

Xorazimshoh Jaloliddin Manguberdi, otasi ismi Alovuddin Muhammad Xarizmshoh, onasining ismi esa Oychechak xotundir. Jaloliddin Xorazmshoh o‘sha davrning mashxur ulamolari va ustozlaridan saboq oldi. Alovuddin Muhammad Xarzmshoh 1215-yilda Gur va Gʻazna hududini qoʻlga kiritgach, markazi Gʻazna boʻlgan Gur, Hirot, Gurjiston va Saiston oʻlkalariga oʻgʻli Jaloliddinni hukmdor qilib tayinladi. Biroq ko‘p o‘tmay Muhammad Xarzmshoh o‘zi juda yaxshi ko‘rgan va qadrlagan o‘g‘lini o‘zi bilan markazda qoldirib, o‘rniga Karbar Malikni yuqorida tilga olingan hududlar boshqaruvini topshirishni maqsadga muvofiq deb topdi. Alouddin Mahammad vafotidan oldin taxtni oʻgʻli Jaloliddinga topshirgan va u buni masʼuliyat bilan qabul qilgan edi. Muvaffaqiyatli hukmdor sifatida Karbar Malik bu hududlarni Xorazimshohlar davlati Mo'g'ullar tarafidan mag‘lubiyatga uchratilib Jaloliddin Hindistonga qaytguniga qadar ushlab turdi. Ushbu maqolada Jaloliddin Xorazimshohning Dehli sultoni Shamsuddin Eltutmush bilan hamkorlik aloqalari va 1221-1224 yillar davomida Hindiston tuproqlarida mo'g'ullarga qarshi kurashi tarixiy faktlar asosida tahliliy bayon qilinadi.

Mazkur mаqоlаdа Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlarining XX аsrning 90-yillarida mintaqada integratsiyalashuv jаrаyоnlаrigа bo‘lgan intilishlarini tarixiy jihatdan tahlil etilgan bo‘lib, unda integratsiya jаrаyоnlаrining geosiyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy omillarning ta’sir etuvchi jihatlari o‘rgаnilgаn. Shu bilan bir qаtоrdа, XX-аsrning 90-yillarida Markaziy Osiyo mintaqasidagi integratsiyalashuv jаrаyоnlаrigа Turkiyа, Erоn, XXR, АQSh vа Rоssiyа Federаtsiyаsi kаbi mаmlаkаtlаrning geоsiyоsiy mаnfааtlаrining shakllanishi va bu mаmlаkаtlаr bilan Mаrkаziy Оsiyо dаvlаtlаrining аlоqаlаri оchib berilgаn.

Ushbu maqolada Termiz va Chagʻoniyonning X-XI asrlar sirkori kulolchiligi oid ashyolar haqida atroflicha toʻxtalib oʻtiladi. Shuningdek, oʻrta asrlarga oid boshqa shaharlardan topilgan sirkori kulolchilik namunalari va ularni oʻrgangan olimlar haqida ham maʼlumot beriladi. Sirkor kulolchilik namunalarining laboratoriya tahlili haqida ham maʼlumot berilgan. Shuningdek, ushbu maqolada Eski Termizning arxeologik yodgorliklardan topilgan kulolchilik buyumlarning yasalish tarixi, rivoji hamda ahamiyati haqida toʻxtalib oʻtiladi.

O‘zbekistonda davlat va jamiyat boshqaruvida mahallaning an’anaviy ijtimoiy tuzilma sifatidagi rolini oshirish borasida talay islohotlar amalga oshirilib, uni dunyoda o‘xshashi yo‘q o‘zini o‘zi boshqarish tuzilmasi darajasiga ko‘tarish borasida samarali ishlar qilindi. Ayniqsa o‘zini o‘zi boshqarish organlarida fuqarolarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, ularni kuchli ijtimoiy himoyalash, xotin-qizlar va yoshlar bandligini ta’minlash bo‘yicha amaliy choralar ko‘rish huquqiga ega tuzilma darajasiga ko‘tarish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu esa aholiga mahalliy boshqaruv jarayonlarida faol ishtirok etish imkoniyatini bermoqda.

Ushbu maqolada Termiz va Winchester shaharlari toponimlarining leksiko-semantik xususiyatlari tahlil qilinadi. Maqolada, avvalo, har ikki shahar nomining kelib chiqishi, ma'nosi va tarixiy konteksti o'rganilgan. Termiz toponimi O'zbekistonning janubiy qismidagi tabiiy va geografik sharoitlar bilan bog'liq bo'lib, "issiq"yoki “quyoshli" degan ma'nolarni anglatadi. Winchester toponimi esa, Angliyaning tarixiy va siyosiy markazi sifatida, “fort"yoki "qurilish" ma"nolarini o’z ichiga oladi, bu esa shaharning mudofaa va xavfsizlik maqsadida qurilganligini ko'rsatadi. Maqolada shuningdek, har ikki shahar toponimlarining madaniy va tarixiy rivojlanishdagi o’rni va ularning semantik xususiyatlari ta'kidlangan. Tahlil natijasida, Termiz va Winchester shaharlari o'rtasidagifarqlar va ularning nomlaridagi ma'nolarni aks ettiruvchi tarixiy, madaniy va geografik faktorlar haqida chuqur tushuncha berilgan.

Tadqiqotchilar “Afrigʻ” atamasi kelib chiqishi masalasida Beruniy asaridagi ma’lumotlarning arxeologik topilmalarga qiyosiy tahlili, shunigdek tilshunoslik metodlaridan keng foydalangan holda sulola tarixiga oid muhim xulosalar chiqarganliklarining guvohi boʻldik. Biroq shuni alohida ta’kidlash joizki, bugungi kundagi vaziyat oradan ancha vaqt oʻtishiga qaramay, bu borada ochiq turgan masalalar mavjudligini koʻrsatadi. Bu ayniqsa milliy tarixshunoslikda yaqqol namoyon boʻladi. “Afrigʻ” atamasining kelib chiqishi afsuski, vatan tarixidagi tadqiqotlarda uchratilmaydi. Masala xorij tarixshunoligida, xususan fors va ingliz tilli tadqiqotlarda atroflicha oʻrganilgan.