73
RAQAMLI IQTISODIYOT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 6-SON
WWW.INFOCOM.UZ
SANOAT KORXONALARIDA RAQAMLI INNOVATSION BOSHQARUVNI
TASHKIL ETISH MODELI
Meliyev Vohidjon Pulatovich
Biznes va tadbirkorlik oliy maktabi tayanch doktaranti
melievv500@gmail.com
Annotatsiya:
Maqolada, sanoat korxonalarida raqamli transformatsiya va
avtomatlashtirishni amalga oshirish borasida rivojlangan davlatlar tajribasi, bugungi
kundagi mavjud iqtisodiy shart-sharoitlar, korxonalarida amalga oshirilayotgan
raqamlashtirish jarayonlari, biznes modellari taxlil qilingan xolda, mamlakatimiz
sanoat korxonalarida raqamli transformatsiya va yangi biznes modellarini joriy etish
bo‘yicha nazariy hamda amaliy xulosalar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
raqamlashtirish, rakamli transformatsiya, avtomatlashtirish,
yangi biznes modeli, foyda, qo‘shilgan qiymat, martketing.
МОДЕЛЬ ОРГАНИЗАЦИИ УПРАВЛЕНИЯ ЦИФРОВЫМИ
ИННОВАЦИЯМИ НА ПРОМЫШЛЕННЫХ ПРЕДПРИЯТИЯХ
Мелиев Вохиджон Пулатович
Докторант Высшей школы бизнеса и предпринимательства
melievv500@gmail.com
Аннотация:
В статье анализируются опыт развитых стран по внедрению
цифровой трансформации и автоматизации на промышленных предприятиях,
текущие экономические условия, процессы цифровизации, реализуемые на их
предприятиях, бизнес
-
модели, а также внедрение цифровой трансформации и
новых бизнес
-
моделей в рассмотрены промышленные предприятия нашей
страны, представлены теоретические и практические выводы.
Ключевые
слова:
цифровизация,
цифровая
трансформация,
автоматизация, новая бизнес-модель, прибыль, добавленная стоимость,
маркетинг.
MODEL OF ORGANIZING DIGITAL INNOVATION MANAGEMENT IN
INDUSTRIAL ENTERPRISES
Meliev Voxidjon Pulatovich
74
RAQAMLI IQTISODIYOT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 6-SON
WWW.INFOCOM.UZ
Doctoral student of the Higher School of Business and Entrepreneurship
melievv500@gmail.com
Abstract:
In the article, the experience of developed countries in the
implementation of digital transformation and automation in industrial enterprises,
current economic conditions, digitization processes implemented in their enterprises,
business models are analyzed, and the implementation of digital transformation and
new business models in the industrial enterprises of our country is discussed.
theoretical and practical conclusions are presented.
Keywords: digitization, digital transformation, automation, new business
model, profit, added value, marketing.
KIRISH
Hozirgi vaqtda Raqamli texnologiyalar mamlakatlar iqtisodiyotini
rivojlantirishda muxim o‘rin egallab, barcha soxa va tarmoqlarga jadal kirib
bormoqda.
Jumladan, sanoat korxonalari faoliyatida erishilayotgan natijalar, menejerlar
oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalarning bajarilishi, ularning raqamlashtirilganlik
darajasi bilan baholanmoqda.
Rivojlangan mamlakatlar tajribalari shuni ko‘rsatmoqdaki, korxonalar
boshqaruvida tezkor maʼlumot va axbor
otlar almashinuvi, muammolarni oldindan
aniqlash va bartaraf etish, bozor holatini o‘rganish va tezkor qarorlar qabul qilishda
zamonaviy raqamli texnologiyalardan foydalanish va ular samaradorligini baholash
tizimini ishlab chiqish zaruriyatini talab qiladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish faoliyati turi va xajmidan qatiy nazar,
bugungi 4-sanoat inqilobi – raqamli texnologiyalar davrida, zamonaviy
texnologiyalarni qo‘llash borasida raqobatdosh ustunlikka ega bo‘lish katta axamiyat
kasb etmoqda.
Xorijiy olimlardan Rachinger va boshqalar fikricha, to‘rtinchi sanoat inqilobi
kompaniyalarga o‘zlarining mavjud strategiyalarini shubha ostiga qo‘yish va yangi
biznes imkoniyatlarini o‘rganishga majbur qildi [1]. Soutto, Mat, Fitzgerald va
boshqalar “kompaniyalarning raqamli texnologiyalardan qanday foydalanishi ularning
innovatsion salohiyati va o‘sishi uchun yanada muhimroqdir” [2] deb takidlaydi.
Myuller va boshqalar esa “Sanoat 4.0 yangi mahsulotlar va xizmatlarni yaratish,
mijozlarga xizmat ko‘rsatishning yaxshiroq usullari, qiymat zanjiri bo‘ylab
yaxshilangan integratsiya va innovatsion biznes modellarini qabul qilish uchun ulkan
imkoniyatlarni taklif qilishi mumkin” [3] deb hisoblaydi.
75
RAQAMLI IQTISODIYOT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 6-SON
WWW.INFOCOM.UZ
Verxof va Quintonlarning fikricha yaqinda raqamli yo‘nalish firmaning tashkiliy
funksiyalarini raqamlashtirish uchun qo‘shimcha sifatida qo‘shildi [4], Lukas va
Bharadvajlarning bildirishicha esa raqamli transformatsiya korxonalarning qiymat
yaratish va egallash usullarini o‘zgartiradi [5].
Usaj va Gobbel tadqiqotlari natijasida “ ... innovatsiyalar o‘z-o‘zidan maqsad
emas, firmalar ko‘proq daromadli, samarali va raqobatbardosh bo‘lish uchun
innovatsiyalar qiladi. Xuddi shunday, raqamli transformatsiya yangi mahsulot va
jarayonlarga olib kelishi mumkin bo‘lsada, uning yakuniy maqsadi yangi talabni
qondirish va raqamli texnologiyalardan kelib chiqadigan bozor imkoniyatlarini
o‘rganishdir” [6] degan xulosaga keladi.
Ushbu tadqiqotda biz sanoat korxonalarida ishlab chiqarish va logistika, raqamli
qiy
mat zanjirlari va katta maʼlumotlar tahlilidagi raqamli o‘zaro bog‘lanishga alohida
eʼtibor qaratgan holda raqamlilashtirishning texnologik mahsulot va jarayon
innovatsiyalariga taʼsirini
zamonaviy boshqaruv modeli orqali o‘rganamiz.
TADQIQOT METODOLOGIYASI
Tadqiqotning nazariy va uslubiy asosini mahalliy va xorijiy olimlarning raqamli
innovatsion boshqaruv modellari borasidagi ilmiy ishlari, rivojlangan mamlakatlar
korxonalari tomonidan qo‘llanilayotgan raqamli boshqaruv modellari o‘rganilgan
xolda raqamli texnologiyalarni qo‘llash jarayonlari tizimli yondoshuvga asoslangan
ilmiy abstraksiyalash, baholash, induksiya va deduksiya, taqqoslash va taxlil
usullaridan foydalanilgan.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Sanoati korxonalari biznes modelini ishlab chiqishda uning xususiyatlarini
xisobga olib yondashishni talab etadi. Chunki sanoat korxonalari maxsulotlari tarmoq
xususiyatidan kelib chiqqan xolda uning mijozlari cheklangan tarmoq yoki axoli
qatlami bo‘ladi.
Bugungi kunda sanoat korxonalarning raqamli biznes modeli shunday bo‘lishi
kerakki, u barcha isteʼmolchilarni qamrab olishga, mijozlarga qulay yetkazib berish,
qadoqlash, maxsulot tavsifi yoritilishi xamda maxsulotdan foydalanish qoidalari, uning
natijasida erishiladigan foyda yoki naflar yoritilgan xolda marketing va reklama
faoliyatini tashkil etish xamda ishlab chiqarish jarayonlarini qamrab olishi lozim.
Bundan tashqari ishlab chiqarishning umumiy hajmidagi asosiy mahsulotlarning
maʼlum ulushiga ega bo‘lgan holda, ishlab chiqarishni aloxida maxsulotlari bilan s
avdo
xajmini ko‘paytirish hisobiga asosiy mahsulotlardan katta miqdorda daromad olishga
erishishni ko‘zlagan xolda biznes modellarni tuzish mumkin.
Biznes modeli - bu tashkilot faoliyatini rejalashtirish, nazorat qilish va tuzatish
uchun foydalaniladigan, ishlab chiqarish, marketing va sotishda xodimlar,
isteʼmolchilar va hamkorlar o‘rtasidagi munosabatlarni belgilovchi biznes jarayonlari
76
RAQAMLI IQTISODIYOT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 6-SON
WWW.INFOCOM.UZ
tuzilishidir
. Biznes modeli - bu tashkilot muvaffaqiyatining asosiy omillarini
baholashga yordam berish uchun mo‘ljallangan biznesning mantiqiy, diagrammatik
tavsifidir.
O‘rganishlarimizga ko‘ra, korxonalar innovatsion boshqaruvini tashkil etishning
ilk biznes modellari XX asrning 30-yillarida ishlab chiqilgan bo‘lib, ushbu model
iqtisodiy adabiyotda “Texnologik turtki” deb nomlangan.
1-rasm. Korxonalar innovatsion boshqaruvini tashkil etishning
“Texnologik turtki” modeli [2]
1960-yilga kelib, korxonalar innovatsion boshqaruvini tashkil etishning
“Talabning chiziqli tortilish” modeli ishlab chiqilgan (3-rasm).
2-rasm. Sanoat korxonalari innovatsion boshqaruvini tashkil etishning
“Talabning chiziqli tortilish” modeli [10]
“Texnologik turtki” va “Talabning chiziqli tortilish” modellarida innovatsion
jarayonlarning dastlabki bosqichidagi, yaʼni uni ishlab chiqish jarayonidagi xatarlar
(risklar) darajalari va bozor talablariga to‘liq mosligi holatlari inobatga olinmagan.
Korxonalar innovatsion boshqaruvini tashkil etishning “Kombinatsion”
modelini ishlab chiqishda korxona amaliyotiga innovatsion loyihalarni joriy etish
jarayonidagi marketing, bozor va texnik omillarning taʼsiri inobatga olingan [3] (3
-
rasm).
XX asrning 80-yillaridan keyingi davrda korxonalar innovatsion boshqaruvini
tashkil etishda innovatsion jarayonlar va bilimlarni o‘zaro aloqadorlikda boshqarishga
asosiy eʼtibor qaratdi. Bunda korxonaning innovatsion funsiyalarini uning tashkiliy
tuzilishi tarkibiga kiruvchi bo‘linmalarida parallel ravishda bajarilishini boshqarishga
qaratildi.
25
Muallifning ta’rifi
Bozorni
o‘rganish
Innovatsiyalar
-ni ishlab
chiqish
Sanoat
Savdo
Fundamental
tadqiqotlar
Amaliy
tadqiqotlar
Tajriba
konstruktorlik
tadqiqotlari
Sanoat
ishlab
chiqarish
Innovatsiyalar
ning bozorga
chiqishi
77
RAQAMLI IQTISODIYOT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 6-SON
WWW.INFOCOM.UZ
3-rasm. Korxona innovatsion boshqaruvini tashkil etishning “Kombinatsion”
modeli, 1970-yil
Xususan, korxonalar innovatsion boshqaruvini tashkil etishning Yapon
modelida innovatsion faoliyati natijalaridan ichki faoliyat ishtirokchilari, bundan
manfaatdor bo‘lgan isteʼmolchilar, taʼminotchilar va boshqa manfaatdor guruhlarga
innovatsion faoliyatning ijtimoiy samaradorligi nuqtai nazaridan o‘zaro bog‘liqlikdagi
boshqaruv modeli shakllandi (4-rasm) [4].
4-rasm. Korxona innovatsion boshqaruvini tashkil etishning interaktiv modeli,
1990-yil
Tahlillarga ko‘ra, aksariyat korxonalar tomonidan innovatsion boshqaruv
jarayonlarini shakllantirishda korxonaning innovatsion salohiyatiga asoslangan holda,
Korxona innovatsion faoliyati
Fan va texnika
infratuzilmasi
Asosiy
taʼminotchilar
Ruxsatnoma va
patentlar
Strategik
xamkorlar,
marketing
ittifoqlari
Investorlar,
uyushmalar va h.k.
Isteʼmolchilar
Korxona
raqobatchilari
1 bo‘lim
2 bo‘lim
3 bo‘lim
Yangi ehtiyoj
Jamiyat va bozor talabi
Yangi
g‘oyalarni
shakllantirish
Yangi
texnologiyalar
Zamonaviy ishlab chiqarish va
texnologiyalar
Innova
ts
iya
la
rni
is
h
la
b
c
h
iq
is
h
N
us
xa
la
rni
i
shl
ab
chi
qi
sh
S
avdo m
ar
ke
ti
ngi
Is
hl
ab c
hi
qa
ri
sh
Bozor
78
RAQAMLI IQTISODIYOT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 6-SON
WWW.INFOCOM.UZ
innovatsion jarayonlarni tashkil etishning “Bosqichli” (Stage-Gate Process)
modellaridan foydalanib innovatsion g‘oyani shakllanishidan boshlab to uni
isteʼmolchi
ga yetkazish va undan keyingi (xizmat ko‘rsatish-servis)ga qadar bo‘lgan
har bir davr turli bosqichlarga ajratilgan holdagi yangi biznes modellari ishlab
chiqilmoqda.
Yangi biznes modellarini joriy etish uchun avvalo tashqi muxit - xukumatlar
(davlatlar) chiqargan meyoriy xujjatlar, bozordagi xolat (ulgurji va chakana
sotuvchilar), isteʼmolchilar (yakuniy xaridor) talabi, kimyoviy maxsulotlarni
qadoqlash, sotish, yetkazib berish va sotishdan keyingi xizmatlarni xamda ichki muxit
- mulkdorlar istagi va jamoa saloxiyatini inobatga olishni talab etadi.
5-rasm. Yangi biznes modellarini shakllanish jarayoni
Biznes modeli konsepsiyasi rejalashtirish, aloqa qilish va takomillashtirish
maqsadida biznes faoliyatidagi elementlar va o‘zaro bog‘lanishlarni ifodalaydi, chunki
ular firma strategiyasini uning biznes jarayonlari bilan bog‘laydi. Biznes modeli orqali
tashkilot o‘z biznesining "nima qiladi", "nima taklif qiladi", "taklif qanday taqdim
etiladi" va “yaratilgan asosiy qiymat nima”
maʼnosida o‘z biznesining tabiatini ochib
beradi. Mijozlar uchun taqdim etilgan qiymat kompaniyaga raqobatchilardan ajralib
turishga, isteʼmolchi munosabatlarini to‘g‘rilashga va raqobatdosh ustunlikni
yaratishga imkon beradi. Quyidagi o‘lchamlar va elementlar biznes modelini
tavsiflashi mumkin:
-
foyda tomoni taqdim etilgan qiymatlar, mahsulotlar, xizmatlarni o‘z ichiga
oladi;
-
mijozlar aspekti mijozlar segmentlari, mijozlar kanallari va mijozlar bilan
munosabatlarni o‘z ichiga oladi;
-
qo‘shilgan qiymat aspekti jalb qilingan resurslar, jarayonlar va ko‘nikmalarni
o‘z ichiga oladi;
26
Muallifning shaxsiy ishlanmasi
Yangi biznes model
(muallif yondashuvi)
Jamoa
saloxiyati
Mulkdorlar
istagi
Tashqi muhit-
isteʼmolchilar
talabi
79
RAQAMLI IQTISODIYOT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 6-SON
WWW.INFOCOM.UZ
-
moliyaviy jihat firmalarning daromadlari va xarajatlarini qoplaydi;
-
hamkorlik aspekti hamkorlar, hamkor aloqa kanallari va sheriklik
munosabatlarini o‘z ichiga oladi.
XULOSA
XXI asrda sodir bo‘lgan so‘nggi yirik o‘zgarishlar, internet va ijtimoiy
tarmoqlarning paydo bo‘lishi, simsiz aloqa, mobil inqilobi biznes modellarining
raqamli transformatsiyasiga olib keldi. "Hamma narsa mijoz uchun" modellari paydo
bo‘ldi va ekotizimlar, biznes tarmoqlariga ega yangi platformalar yaratilmoqda.
Shu sababli biznes modellarining raqamli transformatsiyasi deyyarli barcha
tarmoqlarda amalga oshirilmoqda. Biznes modellarining raqamli transformatsiyasini
amalga oshirishning xorijiy tajribalarini o‘rgangan xolda raqamli biznes modelini:
1. Korxona raqamli transformatsiyani amalga oshirish imkoniyatlarini hisobga
olish;
2. Raqamli transformatsiya maqsadini belgilab olish;
3. Raqamlashtiriladigan texnologiyalarni belgilab olish
4. Trensformatsiyani amalga oshirish bosqichlarini ajratish;
5. Raqamlashtirilish darajasini belgilab olish;
6. Erishiladigan natijalarni minimal va maksimal darajalarini hisobga olgan
xolda amalga oshirishi lozim.
Rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqqan xolda, sanoat korxonalarida
raqamli transformasiyani amalga oshirishda:
-
raqamli transformatsiyaning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda
xukumat tomonidan meʼyoriy
-huquqiy bazani doimiy ravishda takomillashtirib borish;
-
ilmiy, texnologik, ishlab chiqarish natijalari bo‘yicha yagona bilimlar bazasini
shakllantirish;
-
raqamli texnologiyalar bilan ishlash borasida kadrlar salohiyatini oshirish;
-
raqamli madaniyatni shakllantirish;
-
innovatsion tashabbuslarni davlat hamda turli fondlar hisobidan moliyaviy
qo‘llab-quvvatlash yoki rag‘batlantirish tizimlarini joriy etish maqsadga muvofiq
bo‘ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.
Rachinger, M., Rauter, R., Müller, C., Vorraber, W., Schirgi, E., 2019.
Digitalization and its influence on business model innovation. J. Manuf. Technol.
Manag. 30 (8), 1143–1160.
https://doi.org/10.1108/JMTM-01-2018-0020
2.
Scoutto, V., Nicotra, M., Del Giudice, M., Krueger, N., Gregori, G.L., 2021.
A microfoundational perspective on SMEs'growth in the digital transformation era. J.
Bus. Res. 129 (C), 382–392.
80
RAQAMLI IQTISODIYOT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 6-SON
WWW.INFOCOM.UZ
3.
Müller, J.M., Buliga, O., Voigt, K.I., 2018. Fortune favors the prepared: how
SMEs approach business model innovations in industry 4.0. Technol. Forecast. Soc.
Chang. 132, 2–17. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2017.12.019. Nambisan, S.,
Lyytinen, K., Yoo, Y., 2020. Handbook of Digital Innovation. Edward Elgar
Publishing.
4.
Verhoef, P.C., Broekhuizen, T., Bart, Y., Bhattacharya, A., Qi Dong, J.,
Fabian, N., Haenlein, M., 2021. Digital transformation: a multidisciplinary reflection
and research agenda. J. Bus. Res. 122, 889–901. https://doi.org/10.1016/j.
jbusres.2019.09.022.
5.
Lucas, H.C., Agarwal, R., Clemons, E.K., El Sawy, O.A., Weber, B., 2013.
Impactful research on transformational information technology: an opportunity to
inform new audiences. MIS Q. 37 (2), 371–382.
https://www.jstor.org/stable/43825914
6.
Usai, A., Fiano, F., Messeni Petruzzelli, A., Paoloni, P., Farina Briamonte,
M., Orlando, B., 2021. Unveiling the impact of the adoption of digital technologies on
firms'innovation performance. J. Bus. Res. 133, 327–336. https://doi.org/10.1016/j.
jbusres.2021.04.035. Xu, Y., 2020. Digital innov
7.
Parida, V.; Sjödin, D.; Reim, W. Reviewing Literature on Digitalization,
Business Model Innovation, and Sustainable Industry: Past Achievements and Future
Promises.
Sustainability
2019,
11
, 391.
https://doi.org/10.3390/su11020391
8.
Miller R., Blais R.A. Modes of innovation insix industrial sectors // IEEE
Transactions on Engineering Management. – 1993. -
№ 40 (3).
– P. 264-273.
9.
Cooper R.G. Third-Generation New Product Process //Journal of Product
Innovation Management. – Vol. 11, -
№ 1.
– January 1994. – P. 3-14.
10.
Rothwell R. Towards the Fifth-generation Innovation Process // International
Marketing Review. – 1994. – Vol. 11. –
№1.
– P. 7-31;
11.
Freeman C. The «National System of Innovation» // In: Historical
Perspective. Cambridge Journal of Economics. – London: Pinter. 1995. – P. 28-53
12.
Kline S.J., Rosenberg N. An overview of innovation. The positive sum
strategy: Harnessing technology for economic growth / edited by R. Landau and N.
Rosenberg. – Washington: National Academy Press, 1986. – p. 275-305
https://www.nap.edu/read/612/chapter/18
13.
Imai K., Nonaka I., Takeuchi H. Managing the New Product Development
Game. The Uneasy Alliance / K. Clark and R. Hayes (Eds.). – Boston: Harvard
Business School Press, 1985. – p. 187-204
