“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
248
Safarova Adiba Shuxrat qizi
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Huquqiy siyosat tadqiqot instituti
bosh maslahatchisi
KOOPERATSIYALARNING HUQUQIY ASOSLARINI
MUSTAHKAMLASH – IJTIMOIY-IQTISODIY
RIVOJLANISH OMILI SIFATIDA
Safarova Adiba Shukhrat kizi
Head consultant of Research Institute of Legal Policy under the Ministry of Justice
of the Republic of Uzbekistan
THE MAIN TRENDS IN THE DEVELOPMENT OF DIGITALIZATION
OF JUSTICE AUTHORITIES OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN AT
THE PRESENT STAGE
Сафарова Адиба Шухрат кизи
Главный консультант Исследовательский институт правовой политики
при
Министерстве юстиции Республики Узбекистан
УКРЕПЛЕНИЕ ПРАВОВЫХ ОСНОВ КООПЕРЕАЦИИ
–
КАК УСЛОВИЯ СОЦИАЛЬНОГО
-
ЭКОНОМИЧЕСКОГО
РАЗВИТИЯ
Annotatsiya.
Kooperatsiyalar mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida
muhim o‘rin tutadi. Mamlakatimizda ham so‘nggi yillarda kooperatsiyalarni
rivojlantirish maqsadida 10 ga yaqin normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi.
Ular, asosan, paxta xomashyosini yetishtirish va qayta ishlash, meva-
sabzavotchilik, sanoat sohasidagi kooperatsiyalarni rivojlantirish, tadbirkorlik
subyektlari va aholi o‘rtasida kooperatsiyalarni kengaytirishga qaratilgan. Biroq
mamlakatimiz iqtisodiyotida kooperatsiyalarning o‘rnini xorijiy davlatlar bilan
qiyoslaganda salbiy baholash mumkin. Bunga kooperatsiyalar faoliyatini tartibga
soluvchi milliy qonunchiligimiz xalqaro standartlar talablariga javob bermasligi,
mazkur sohada davlat aralashuvlarining saqlanib qolganligi, kooperatsiyalarga
a’zolikni rag‘batlantiradigan mexanizmlar mavjud emasligi kabi omillar sabab
bo‘lmoqda.
Maqolada kooperatsiyalarning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar tahlil
qilingan bo‘lib, mavjud amaliyot va xorijiy davlatlar tajribasi asosida
qonunchilikka takliflar berilgan.
Kalit so‘
zlar:
kooperatsiya, kooperatsiyaga a’zolik, kooperativ mulk,
ixtiyoriylik, boshqaruv, ro‘yxatga olish, sanoat kooperatsiyasi, aholi bandligi.
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
249
Abstract
:
Cooperatives play an important role in the socio-economic
development of the country. In recent years, our country has adopted about
10 normative legal acts for the development of cooperation. They are mainly
focused on the cultivation and processing of raw cotton, fruit and vegetables, the
development of industrial cooperation, and the expansion of cooperation between
businesses and the population. However, the role of cooperation in the economy of
our country can be evaluated negatively compared with foreign countries. This is
due to the fact that our national legislation regulating the activities of
cooperatives is not suitable the requirements of international standards,
government intervention in this area is preserved, and there are no mechanisms to
encourage membership in cooperatives and so on.
The article analyzes the factors influencing the development of cooperatives
and makes recommendations for legislation based on existing practices and the
experience of foreign countries.
Keywords:
cooperative, cooperative membership, cooperative property,
volunteerism, management, registration, industrial cooperation, employment.
Аннотация:
Кооперативы играют важную роль в
социально
-
экономическом развитии страны. За последние годы в нашей стране
принято около 10 нормативно
-
правовых актов по развитию кооператива.
В основном они направлены на выращивание и переработку хлопка
-
сырца,
фруктов и овощей, развитие производственной кооперации, расширение
сотрудничества предприятий и населения. Однако роль кооперации в
экономике нашей страны можно негативно сравнить с зарубежными
странами. Это связано с тем, что наше национальное законодательство,
регулирующее
деятельность
кооперативов,
не
соответствует
требованиям международных стандартов, сохраняется вмешательство
государства в эту сферу, отсутствуют механизмы поощрения членства в
кооперативах.
В статье анализируются факторы, влияющие на развитие
кооперативов, и даются рекомендации по законодательству, основанные
на существующей практике и опыте зарубежных стран.
Ключевые
слова:
кооператив,
кооперативное
членство,
кооперативная собственность, волонтерство, управление, регистрация,
производственная кооперация, трудоустройство.
Kooperatsiyalar mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida muhim o‘rin
tutadi.
Ma’lumot uchun
: Kooperatsiya
– bu qonuniy umumijtimoiy yoki iqtisodiy
maqsadga erishish uchun ixtiyoriy ravishda birlashgan, talab qilinadigan
kapitalga teng ulushlarni qo‘shgan va tavakkalchilik va foydalarning adolatli
ulushini qabul qilgan, umumiy qabul qilingan kooperatsiya tamoyillariga muvofiq
ish olib boruvchi shaxslarning belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tgan birlashmasi.
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
250
Xususan, mutaxassislarning fikriga ko‘ra,
kooperatsiyalarning
iqtisodiyotga ijobiy ta’siri
quyidagilar bilan baholanadi:
– ishlab chiqarish, marketing, kommunal xizmatlar, transport, kredit,
sug‘urta, qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish kabi sohalarda tadbirkorlarning
mehnat unumdorligini oshiradi;
– muayyan turdagi mahsulotni ishlab chiqarishdan to tayyor mahsulot
ko‘rinishiga kelgunga qadar bo‘lgan bosqich bir kooperatsiya atrofida
birlashganligi natijasida chakana narxlarni pasaytiradi;
– tadbirkorlarning o‘zaro birlashishi ishlab chiqarishga yangi
texnologiyalarni jalb qilish, innovatsion uslublarni qo‘llash, tovarlarni xalqaro
bozorga olib chiqish imkonini yaratadi;
– kichik va o‘rta biznes vakillarining kooperatsiyalarga birlashib, yirik
tadbirkorlik subyektlari bilan o‘zaro raqobat muhitiga kirishishi monopoliyani
oldini oladi, bozor raqobatbardoshligini oshiradi;
– qo‘shimcha ish o‘rinlari yaratilib, aholi bandligini ta’minlaydi.
Ijtimoiy jihatdan kooperatsiyalar kam ta’minlangan, ishsiz fuqarolarni
qo‘llab-quvvatlash vazifasini bajaradi.
Shu sababli kooperatsiyalar faoliyati xorijiy davlatlarda ancha keng
rivojlangan. Jumladan, Xalqaro kooperativ alyans (International Co-operative
Alliance) ma’lumotlariga ko‘ra, dunyo bo‘ylab
1 mlrddan
ortiq odam
kooperativlarga a’zodirlar. A’zolarining eng ko‘p soni 305,6 mln a’zolarga va
30,000 ga yaqin kooperativlarga ega AQSHga to‘g‘ri keladi. Kanadada har
uchinchi fuqaro kooperativ a’zosi hisoblanadi. Fransiyada kooperativlar
fuqarolarni
700 ming
ish o‘rni bilan ta’minlaydi. Yaponiyada fermerlarning
91%
i kooperativlar asosida tashkil etilgan. Quvaytda chakana savdoning
80%
i
iste’mol kooperativlari tomonidan amalga oshiriladi.
Dunyodagi eng yirik kooperativ korxonalarning jami daromadi
1.6 trln
AQSH dollarini tashkil qiladi. Xalqaro mehnat tashkilotining ma’lumotlariga
ko‘ra, moliyaviy kooperativlar
857 mln
kishiga (dunyo aholisining 13 %i)
xizmat qiladi, qishloq xo‘jaligi kooperativlari qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining
50 %
ini ishlab chiqaradi.
Mamlakatimizda ham so‘nggi yillarda kooperatsiyalarni rivojlantirish
maqsadida 10 ga yaqin normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Ular, asosan,
paxta xomashyosini yetishtirish va qayta ishlash, meva-sabzavotchilik, sanoat
sohasidagi kooperatsiyalarni rivojlantirish, tadbirkorlik subyektlari va aholi
o‘rtasida kooperatsiyalarni kengaytirishga qaratilgan.
Jumladan, tomorqa yer maydonlaridan samarali va oqilona foydalanish
hamda tadbirkorlik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash orqali aholini, ayniqsa,
ishsiz va ijtimoiy ehtiyojmand aholi qatlami bandligiga ko‘maklashish
maqsadida kooperativlar tashkil etishni davlat tomonidan rag‘batlantirish
mexanizmlari yo‘lga qo‘yildi.
Ma’lumot o‘
rnida:
O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat
munosabatlari vazirligi huzuridagi Bandlikka ko‘maklashish davlat jamg‘armasi
mablag‘lari hisobidan
2020
–
2021
-yillar
davomida jami
697 ta
kooperativlar
tashkil etilgan bo‘lib,
33
669 nafar
ishsiz fuqarolarning bandligi ta’minlangan.
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
251
Qayd etish kerakki, kooperativlar tashkil etishni rag‘batlantirish va
qo‘llab-quvvatlash iqtisodiyot tarmoqlarining rivojlanishiga, ayniqsa, qishloq
xo‘jaligi resurslaridan samarali foydalanish orqali aholi daromadini oshirishga
sezilarli ta’sir etadi.
Biroq mamlakatimiz iqtisodiyotida kooperatsiyalarning o‘rnini xorijiy
davlatlar bilan qiyoslaganda salbiy baholash mumkin.
Taqqoslash uchun
:
Italiyada –
54
096
,
Fransiyada –
6
2
041
,
Germaniyada –
66
900
, Ispaniyada –
58 279
ta kooperativlar
faoliyat yuritadi.
Ta’kidlash kerakki, tabiiy resurslar, mulkiy munosabatlar, huquqiy
mexanizmlar, biznes muhit, investitsiya oqimi, ishlab chiqarish infratuzilmasi,
iqtisodiy erkinlik kabilar kooperatsion jarayonlarni rivojlanishiga ta’sir etuvchi
omillar hisoblanadi.
Shu nuqtayi nazardan o‘rganish natijalariga ko‘ra, respublikamiz
iqtisodiyotida kooperatsiyalar faoliyati samaradorligi pastligiga ular faoliyatini
tartibga soluvchi qonunchilik xalqaro standartlar talablariga javob bermasligi,
mazkur sohada davlat aralashuvlarining saqlanib qolganligi, kooperatsiyalarga
a’zolikni rag‘batlantiradigan mexanizmlar mavjud emasligi kabi omillar sabab
bo‘layotganligi aniqlandi. Xususan:
I. Kooperativlar faoliyatini tashkil etishdagi huquqiy va tashkiliy
kamchiliklar.
1. Kooperativlar faoliyatini tartibga soluvchi qonunchilik xalqaro
standartlar talablariga javob bermaydi.
Ma’lumot o‘
rnida:
Xorijiy davlatlarda kooperativ qonunlarning 2 turi amal
qiladi: barcha turdagi kooperativlar uchun umumiy qonun yoki tarmoq qonunlar.
Bunda umumiy qonun mavjud davlatlarda tarmoq qonunlar amal qilmaydi.
Masalan,
Janubiy Koreyada
muayyan sohani (qishloq xo‘jaligi, chorvachilik, baliq
ovlash, kredit) tartibga soluvchi tarmoq qonunlar amal qiladi.
Xitoy, Germaniya,
Kanada, Malayziya, Fillipin
kabi davlatlarda kooperativ munosabatlar faqat
umumiy qonunlar bilan tartibga solingan.
Mamlakatimizda kooperatsiyalar faoliyati
umumiy va tarmoq
qonunchilik
hujjatlari bilan tartibga solinadi. Ya’ni, 1991-yil 14-iyunda qabul qilingan
“Kooperatsiya to‘g‘
risida”gi
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni
kooperatsiyalar faoliyatini tartibga soluvchi umumiy qonun hisoblanadi. Bundan
tashqari, kooperatsiyalar faoliyatiga doir o‘ndan ortiq tarmoq qonunchilik
hujjatlari ham mavjud. Jumladan, Fuqarolik kodeksi, Yer kodeksi, “Qishloq xo‘jaligi
kooperativi (shirkat xo‘jaligi) to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 14-martdagi “Meva-
sabzavotchilik sohasida qishloq xo‘jaligi kooperatsiyasini rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–4239-son qarori va boshqa qonunchilik hujjatlarini
misol sifatida keltirish mumkin.
Biroq kooperatsiya sohasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi
normativ-huquqiy hujjatlarning ko‘pligi mavjud normalarni amaliyotda qo‘llash
jarayonida muammolarning kelib chiqishiga sabab bo‘lmoqda.
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
252
Xususan, qonunchilikdagi kamchiliklar sababli qishloq xo‘jaligini jadal
rivojlantirish, uning iqtisodiy samaradorligini oshirish, qishloq aholisining
turmush sharoitini yanada yaxshilash, ularning manfaatdorligini ta’minlashning
zamonaviy usuli bo‘lgan – klasterlarning kooperatsiyalar sifatida faoliyat
yuritishi huquqiy jihatdan mustahkamlanmagan.
Shuningdek, kooperatsiyalar faoliyatini tartibga soluvchi umumiy qonun –
“Kooperatsiya to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni bugungi kun
talablariga, xususan, Xalqaro kooperativ ittifoqi tamoyillari va tavsiyalariga
javob bermaydi. Mazkur Qonun
16 moddadangina
iborat bo‘lib, uning qoidalari
umumiy xarakterga ega, kooperatsiya a’zolarining manfaatlarini ifoda etmaydi
hamda davlat nazoratini belgilash bilan chegaralangan.
Ma’lumot o‘
rnida:
Xitoyning “Kooperatsiyalar to‘g‘risida”gi
Q
onuni
(Cooperatives Act) 9 bo‘lim, 77 moddadan iborat. Germaniyaning “Kooperatsiyalar
to‘g‘risida”gi
Q
onuni (Cooperative Law) 10 bo‘lim, 174 moddadan iborat.
Jumladan, mazkur Qonunda
kooperativlar faoliyatinining asosiy
prinsiplari
aks etmagan. Shu sababli uning qoidalari ham mazmunan
umumqabul qilingan prinsiplarga mos kelmaydi.
Ma’lumot o‘
rnida:
Xorijiy davlatlar qonunchiligida kooperativlar
faoliyatining asosiy prinsiplari sifatida quyidagilar keltirilgan:
– ixtiyoriy va ochiq a’
zolik;
– a’
zolarni demokratik boshqarish;
– foyda yoki zararni qoplashda a’
zolarning iqtisodiy ishtiroki va hissasi;
– biznesning mustaqilligi va a’zolari to‘g‘risidagi ma’
lumotlarning ochiqligi;
– kooperativlar o‘rtasidagi hamkorlik va jamiyat uchun g‘amxo‘rlik.
Masalan, ushbu Qonunda a’zolarni demokratik boshqarish xususiyatlari va
a’zolar to‘g‘risidagi ma’lumotlarning ochiqligiga oid qoidalar mavjud emas. Bu
o‘z navbatida, a’zolarda o‘zaro ishonch va hamkorlik munosabatlari
shakllanmasligiga, ularning kooperatsiya faoliyatida ishtiroki cheklanishiga olib
kelmoqda.
Shuningdek, Xalqaro kooperativ ittifoqi tavsiyalariga ko‘ra, kooperativ
qonunchilikda
kooperativ mulk
va
kooperativning zahira fondini
shakllantirish, uni taqsimlash va foydalanish masalalari to‘liq tartibga solinishi
lozim.
Qayd etish lozimki, “Kooperatsiya to‘g‘risida”gi Qonunda bu masalalar
yetarlicha tartibga solinmagan. Ushbu Qonunning 4-moddasi kooperativning
mulkdorlari va mol-mulki masalariga bag‘ishlangan. Biroq moddada umumiy
masalalar, ya’ni kooperativning mustaqil balansida o‘z ifodasini topadigan asosiy
fondlar, aylanma mablag‘lari, pay badallari, shuningdek, boshqa boyliklar
kooperativ mulki hisoblanishi kabi qoidalar belgilangan xolos.
Zaxira fondlar haqidagi qoidalar esa mavjud emas.
Xorijiy davlatlar, jumladan, Germaniyada kooperatsiyalarning zaxira
fondlaridan investitsiya faoliyatini amalga oshirish, a’zolarga ssudalar berish
kabi maqsadlarda foydalanish mumkin.
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
253
Qolaversa, qonun hujjatlarida kooperatsiya munosabatlarini tashkil etish,
kooperatsiyaga a’zolik va a’zolikdan chiqish, a’zolik badalini to‘lash shartlari,
dividend ulushini aniqlash va taqsimlash mexanizmlari va umuman,
kooperatsiya munosabatlari to‘liq tartibga solinmaganligi amaliyotda qator
muammolarga sabab bo‘layotganligi, kooperatsiyalar faoliyatini yo‘lga
qo‘yilishida tashkiliy-iqtisodiy (moliyaviy) va huquqiy (shartnomaviy)
mexanizmlar yetarli darajada yaratilmaganligi ko‘zga tashlanmoqda.
Umuman olganda, “Kooperatsiya to‘g‘risida”gi Qonun kooperatsiyalar
faoliyatini rivojlantirishga, ularni iqtisodiyotda rolini oshirishga xizmat
qilmaydi.
2. Kooperativlar faoliyatida davlatning nazorat funksiyalari saqlanib
qolmoqda.
Mutaxassislarning ta’kidlashicha, Osiyo mintaqasining amaldagi
kooperativ qonunlari, avvalambor, kooperativlar davlat tomonidan ishlab
chiqilgan rivojlanish dasturlari asosida faoliyat yuritishiga qaratilgan. Biroq,
ularning fikricha,
hukumatlar kooperativlar ustidan o‘z nazoratlarini
(kooperativning kundalik ishlariga aralashish) kamaytirishi lozim.
Ma’lumot
uchun:
Xalqaro kooperativ ittifoqining Osiyo mintaqaviy
direktori P.E.
Weeraman shunday degan edi:
“Kooperativ harakatni
rivojlantirishga hukumat qo‘shishi mumkin bo‘lgan eng katta hissa – bu qonuniy
asos va zarur kafolatlar va imtiyozlarni yaratadigan qonunchilikni joriy etishdir”.
Mazkur xulosa O‘zbekiston uchun ham xos bo‘lmoqda. Jumladan,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 11-dekabrdagi “Meva-
sabzavotchilik va uzumchilik tarmog‘ini yanada rivojlantirish, sohada qo‘shilgan
qiymat zanjirini yaratishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi
PQ–4549-son qarorining 1-bandida kam ta’minlangan oilalar bandligini
ta’minlash maqsadida xalqaro moliya institutlari mablag‘larini jalb etgan holda
2020-yilda Farg‘ona, Andijon va Namangan viloyatlarining 22 ta tumanida
31 ta
,
2021-yilda respublika bo‘yicha
100 ta
qishloq xo‘jaligi birlashmalari tashkil
etilishi belgilangan.
Ta’kidlash kerakki, mazkur talab kooperativlar faoliyatini tashkil qilish
prinsiplariga mos kelmaydi. Sababi, “Kooperatsiya to‘g‘risida”gi Qonunning
1-moddasida O‘zbekiston Respublikasida kooperatsiya jismoniy va yuridik
shaxslarning iqtisodiy hamda ijtimoiy faoliyatning turli sohalarida umumiy
maqsadlarga erishish uchun tashkiliy jihatdan rasmiylashtirilgan, mulkning
shirkat (jamoa) shakliga asoslangan
ixtiyoriy
birlashmalaridan
(kooperativlaridan)
iborat ekanligi nazarda tutilgan.
3. Amaldagi qonunchilik kooperativ a’zolarning a’zolikdan
manfaatdorligini ta’minlamaydi.
Kooperatsiya tashkil etishning asosiy maqsadidan biri bu kooperatsiya
a’zolarini daromad bilan ta’minlash va ularning daromadlarini oshirib borishga
qaratilgan bo‘ladi. Shunga ko‘ra, kooperativ qonunchilikda
kooperativlarning
faoliyat yuritishini rag‘batlantiradigan yoki a’zolarning manfaatdorligini
oshiradigan mexanizmlar
nazarda tutilishi lozim.
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
254
Jumladan, ushbu imkoniyat va imtiyozlar quyidagilardan iborat bo‘lishi
mumkin:
– zaxira fondlarini o‘z ichiga olgan kooperativ kapital ulushi, hissasi yoki
a’zoning ulushi sud tomonidan musodara qilinishi yoki sotilishi mumkin emas
(Malayziya);
– kooperativdagi har qanday aksiyalar, jamiyat tomonidan berilgan
qarzlar yoki uning foizlari deklaratsiya qilinmaydi (Buyuk Britaniya);
– hukumat ustav kapitaliga xayriya mablag‘lari ajratishi, kreditlar berishi,
qarz va foizlarni to‘lashni kafolatlashi va ustav kapitalining dividendlari
qaytarilishini kafolatlashi mumkin (Hindiston);
– a’zolar soni kam bo‘lgan yoki keng jamoatchilik bilan muomala
qilmaydigan kooperativlar har qanday turdagi davlat soliqlaridan ozod qilinadi
(Filli
pin);
– kooperativlar shtamp boji, ro‘yxatdan o‘tish boji va boshqa davlat bojlari
to‘lashdan ozod qilinadi (Shri-
Lanka);
– kooperatsiyalar daromad yoki tadbirkorlik solig‘idan ozod qilinishi mumkin
(Xitoy).
Biroq, bundan mexanizmlar qonunchiligimizda nazarda tutilmagan.
Ma’
lumot uchun:
O‘rganishlar davomida Norin tumanida tashkil etilgan
“XOLIS MADAD CHORVA” ishlab chiqarish kooperativida
1 nafar
hamda
Yangiqo‘rg‘on tumanida tashkil etilgan “O‘ZAK AGRO KLASTER” ishlab chiqarish
kooperativida
2 nafar
a’zolar mavjudligi aniqlangan.
4. Kooperatsiyalar to‘g‘risida aholi bilim darajasi kam,
tadbirkorlarda o‘zaro ishonch munosabatlari shakllanmagan.
Kooperatsiyalar faoliyatining samaradorligiga salbiy ta’sir qiluvchi omillar
qatoriga aholining kooperatsiyasi to‘g‘risidagi bilim darajasi yetarli emasligi,
o‘zaro hamkorlik munosabatlarini o‘rnatish va erkin birlashishga ruhiy
(psixologik) jihatdan tayyor emaslik kabilarni ham kiritish mumkin.
Kooperatsiya munosabatlarini tashkil etish, uning afzalligi, erishiladigan
yutuqlar, kooperatsiya munosabatlarini rivojlantirish bo‘yicha xorijiy
davlatlarning zamonaviy ilg‘or tajribalari yetarlicha targ‘ibot qilinmaydi.
Qonunchilikda ham tadbirkorlarda o‘zaro ishonch munosabatlarini
shakllantirish borasida aniq mexanizmlar nazarda tutilmagan.
Xorijiy davlatlar, jumladan,
Xitoyning
“Kooperatsiyalar to‘g‘risida”gi
qonuni 71-moddasida davlat organlari kooperativlarni rivojlantirish uchun
kooperativlarni targ‘ib qilish, kooperativ ta’lim va o‘qitishni tashkil qilish,
kooperativlarga moliyaviy rag‘batlantirish kabi usullardan foydalanishi
belgilangan.
Shuningdek, tadbirkorlarda o‘zaro ishonch munosabatlarini shakllantirish
uchun qonuniy mexanizmlar sifatida quyidagilar keltirilgan:
– a’zolarning kooperatsiyaga kirishi va chiqishi uch
un asoslar;
– a’
zolikdan chiqish haqidagi xabarning uch oy oldin berilishi;
– kooperativ a’zo boshqa a’zolarning firibgarlik yoki insofsiz harakat
qilganligini aniqlansa, sud tomonidan yetkazilgan zararni undirib olishi
mumkinligi va h.k.
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
255
Shu sababli kooperatsiya ishtirokchilari bo‘lgan subyektlar, jumladan, fermer
va dehqon xo‘jaligi rahbarlari, tomorqa yer egalari yoki boshqa shu sohadagi
tadbirkorlarning huquqiy hamda biznes sohasidagi bilim va ko‘nikmalarini
rivojlantirish zarur.
5. A’zolarda kooperatsiyani boshqarish ko‘nikmalarini
shakllantiruvchi mexanizmlar mavjud emas.
Kooperatsiya munosabatlariga asoslangan kooperativ korxonalarni va
uning a’zolari o‘rtasidagi munosabatlarni manfaatli tashkil etishda
mutaxassislarning kooperativlarni boshqarish bo‘yicha yetarli bilim va
ko‘nikmalarga egaligi muhim ahamiyatga ega. Kooperativ a’zolari o‘z
maqsadlariga erishish uchun boshqaruv va buxgalteriya oid ko‘nikmalarga ega
bo‘lishi lozim. Buning uchun kooperatsiya boshqaruvi tizimli va samarali tashkil
etilishi muhim ahamiyatga ega.
Ammo kooperativlarni boshqarish bilan bog‘liq amaldagi tartib xalqaro
standartlarga mos kelmaydi. Jumladan, “Kooperatsiya to‘g‘risida”gi Qonunning
9-moddasida kooperativning oliy boshqaruv idorasi umumiy yig‘ilish,
konferensiya, syezd bo‘lib, ular kooperativ raisini (boshqaruvini), taftish
komissiyasini (taftishchini) saylashi va ularga kooperativni boshqarish bo‘yicha
o‘z vakolatlarini topshirishi belgilangan. Boshqaruvning boshqa shakllari
nazarda tutilmagan.
Xalqaro amaliyot kooperativ boshqaruv beshta element bo‘yicha tasniflanishi
lozimligini ko‘rsatadi. Bular bosh assambleya,
boshqaruv raisi, ijroiya kengashi
yoki kuzatuv kengashi, taftish, qo‘mitalardan
iborat. Xorijiy davlatlarning
kooperativ qonunchiligida kooperativ boshqaruvning barcha turi mavjud hamda
ularning faoliyati, vakolatlari va funksiyalari qonun darajasida belgilab qo‘yilgan.
Boshqaruvning mazkur tuzilishi a’zolarda kooperatsiyani boshqarish
ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan.
6.
Kooperativlarni ro‘yxatga olish tizimli tartibga solinmagan.
“Kooperatsiya to‘g‘
risida”gi Qonunning 5
-moddasida
kooperativning ustavi
kooperativ ta’sis etishni istagan fuqarolarning umumiy yig‘ilishida yoki yuridik
shaxslar muxtor vakillarining yig‘ilishida qabul qilinishi va kooperativ joylashgan
yerdagi hokimlikda ro‘yxatga olinishi belgilangan bo‘lsada,
kooperativlarni
ro‘yxatga olishni tartibga soluvchi maxsus qonunchilik hujjati
mavjud emas.
“Kooperatsiya to‘g‘risida”gi Qonunda ham kooperativlarni ro‘yxatdan o‘tish tartibi
belgilab qo‘yilmagan. Mazkur holat ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organga ixtiyoriy
vakolatlar berishi, bu o‘z navbatida, kooperativlar faoliyatida turli amaliy
muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
II. Kooperatsiyalarni rivojlantirishda tarmoqlararo kamchiliklar.
1. Qishloq xo‘jaligi tarmoqlarida kooperatsiyalar faoliyatini tashkil
etishdagi kamchiliklar.
Bugungi kun qishloq xo‘jaligi sohasida eng dolzarb masalalardan biri
qishloq xo‘jaligida mahsulot yetishtiruvchi xo‘jaliklar bilan ularning
mahsulotlarini tayyorlash, qayta ishlash, sotish, xizmat ko‘rsatish, ta’minot
tizimidagi barcha xo‘jalik subyektlari o‘rtasida teng manfaatlar asosida, adolat
va oshkora iqtisodiy hamkorlikni shakllantirish zarur hisoblanadi.
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
256
Biroq qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish kooperatsiyalari faoliyati tahlili
fermer, dehqon, tomorqa xo‘jaliklarini kooperatsiya a’zoligiga biriktirishga,
klasterlar faoliyatida kooperatsiya munosabatlarini shakllantirishga ma’muriy-
boshqaruv, tashkiliy omillar salbiy ta’sir etayotganligini ko‘rsatmoqda.
Birinchidan,
qishloq xo‘jaligi sohasini boshqaruv tashkilotlari fermer
xo‘jaligi, agroklasterlarning qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish,
ekinlarni joylashtirish, uning maydoni va boshqa yo‘nalishlarda shu jumladan,
infratuzilma subyektlari bilan shartnoma tuzish jarayonlarida bevosita ishtirok
etadilar (
O‘
zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018
-yil
19-sentabrdagi 744-son qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil
16-noyabrdagi PF–14-son Farmoni
).
Qishloq xo‘jaligi ekinlarini joylashtirish va mahsulot yetishtirish hajmlarini
tegishli boshqaruv tashkilotlari va tuzilmalar tomonidan belgilanishi, pirovard
natijada, yetishtirilgan mahsulotni sotish jarayonigacha bo‘lgan bosqichlarni
ham ular tomonidan nazoratga olinishiga, xo‘jaliklar faoliyati ustidan mavsum
davomida monitoring olib borilishiga sabab bo‘ladi.
Ikkinchidan,
qishloq xo‘jaligi korxonalarining umumiy faoliyatlarini
birlashtirib, ularni kooperatsiya asosida faoliyat yuritishi afzalligini asoslab
beradigan, shuningdek, birlamchi tashkiliy tuzilmalar o‘rtasida iqtisodiy
hamkorlik munosabatlarini o‘rnatishga yordam ko‘rsatadigan
davlat yoki
nodavlat tuzilmalar
faoliyati yo‘lga qo‘yilmagan.
Shuningdek, kooperatsiya munosabatlari sharoitida xo‘jalik subyektlari
o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar, ularning daromadlar va xarajatlari,
kooperatsiyalarning yil yakuniy natijalari bo‘yicha YIM ulushi va boshqa shu
kabi
ma’lumotlar
statistikasi
yuritilmaydi.
Uchinchidan,
paxta-to‘qimachilik klasterlari faoliyati tahlili erishilgan
ijobiy natijalar bilan bir qatorda hal etilishi lozim bo‘lgan qator muammolar ham
mavjudligini ko‘rsatmoqda.
Jumladan, paxta-to‘qimachilik klasterlarini moliyalashtirish, ularga
kreditlar ajratishning amaldagi tartibini takomillashtirish va bozor talablariga
javob beradigan yangi kreditlash mexanizmini yaratish zarur.
Paxta-to‘qimachilik klasterlari rahbarlarining fikricha, paxta-to‘qimachilik
klasterlarini moliyalashtirishning amaldagi tizimida, ya’ni ishlab chiqarish va
moliyalashtirish muddati o‘rtasida
tafovut
mavjud. Xususan, bugungi kunda
ishlab chiqarish uzluksizligini ta’minlash uchun kreditlar
1–1.2
yil
muddatga
berilmoqda (O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 10.11.2021 yildagi
PQ–2-son qarori).
Vaholanki, paxta xomashyosini birlamchi va chuqur qayta ishlash yo‘li
bilan yerni tayyorlash, ekish, hosilni yig‘ishtirib olish, yuqori qo‘shimcha
qiymatga ega tayyor mahsulot ishlab chiqarish, ularni ichki va tashqi bozorda
sotish
3–3.5 yil
davom etadi.
Xulosa qilganda, qishloq xo‘jaligida kooperatsiya munosabatlarini davlat
tomonidan iqtisodiy va huquqiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari to‘liq
emasligi, me’yoriy-huquqiy va tashkiliy-iqtisodiy asoslar yetarli bo‘lmaganligi
kooperatsiya munosabatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
257
Qishloq xo‘jaligi vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, faoliyatni yo‘lga qo‘yishdagi
muammolar va a’zolar o‘rtasidagi munosabatlarning to‘g‘ri tashkil etilmaganligi
sababli, hozirgi vaqtda rasmiylashtirilgan
94 ta
kooperatsiyadan
30 tasi
(31 foizi) o‘z faoliyatini to‘xtatgan.
Ma’lumot uchun
:
Ayni paytda qishloq xo‘jaligi sohasidagi kooperatsiyalar soni
64 ta
tashkil etib, ularga jami
1003 ta
fermer xo‘jaliklari,
18 ta
qayta ishlash
korxonalari,
15 ta
eksportyorlar a’zo hisoblanadi hamda jami
23.2 ming ga
yer
maydon biriktirilgan.
Bugungi kunda faoliyat yurituvchi kooperatsiyalarning jami yillik qayta
ishlash quvvati
11,2 ming
tonna, quritish quvvati
2 ming
tonna, muzlatkich
omborxonalar quvvati esa
11,3 ming
tonnani tashkil etmoqda.
2. Kooperatsiyalarning iqtisodiyotning turli tarmoqlarida
rivojlanishi uchun yetarli tashkiliy-huquqiy asoslar yaratilmagan.
Yuqorida keltirilganidek, kooperatsiyalar ishlab chiqarish, marketing,
kommunal xizmatlar, transport, kredit, sug‘urta, qishloq xo‘jaligi, xizmat
ko‘rsatish kabi sohalarda muhim ahamiyatga ega.
Masalan, rivojlangan mamlakatlarda
sanoat kooperatsiyasi
ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish va umumiy iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning
iqtisodiy vositalardan biri hisoblanadi.
Yaponiya, AQSh, Germaniya, Fransiya, Italiya, Ispaniya, Turkiya
kabi
mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanishning yuqori sur’atlarini ta’minlovchi tarkibiy
qismlardan biri bu – sanoat kooperatsiyasi va unga xizmat qiluvchi
subpudratchilar hisoblanadi.
Jumladan, Yaponiya tajribasiga ko‘ra, 1980-yillarning boshidayoq
kooperatsiya faoliyati asosida ish yurituvchi kichik firmalarning ulushi
65%
ni
tashkil etgan bo‘lsa, elektronika sanoatida bu ko‘rsatkich
86%
ga yetgan.
Biroq mamlakatimizda sanoat kooperatsiyasining rivojlanganlik holati
qoniqarli darajada emas.
Xususan, bugungi
kunga qadar elektron kooperatsiya portalida
(cooperation.uz) jami
94 ming
ishtirokchi ro‘yxatdan o‘tgan. Portalga
joylashtirilgan tovarlar soni qariyib
184 ming
tani tashkil etgan.
Mutaxassislarning fikricha, O‘zbekistonda sanoat sohasida kooperatsiya
faoliyatini rivojlantirishdagi asosiy muammolar quyidagilardan iborat
bo‘lmoqda:
yirik sanoat tarmoqlarida davlat ulushining saqlanib qolganligi
;
xo‘jalik subyektlari tomonidan xalqaro bozorlarga chiqish
imkoniyatlaridan samarali foydalanmaslik;
kooperatsiyalarga a’zolikni rag‘batlantiradigan iqtisodiy mexanizmlarni
mavjud emasligi
;
xorijiy mamlakatlar bilan sanoat kooperatsiyalarini tashkil etishdagi
muammolarning mavjudligi;
mahalliylashtirish dasturlarini ishlab chiqish hamda investitsion
loyiha
larni amalga oshirishda hududiy nomutanosiblikning mavjudligi;
ishlab chiqarish korxonalarini mahalliylashtirish dasturiga kiritish
jarayonlarining murakkabligi;
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
258
h
ududlardagi ishlab chiqarish infratuzilmalarining rivojlanmaganligi;
qishloq xo‘jaligi va sanoat korxonalari kooperatsiyasini bog‘laydigan
tizimning mavjud emasligi;
ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish sohalari o‘rtasida
kooperatsiyani kengaytiradigan va rag‘batlantiradigan mexanizmlarning mavjud
emasligi.
3. Aholi bandligini ta’minlash sohasida kooperativlar faoliyatini
tashkil etishdagi kamchiliklar.
Bugungi kunda ishsiz va band bo‘lmagan aholi kooperativlar ustav fondiga
ulushdor sifatida kiritilib, ularning bandligigiga ko‘maklashish maqsadida
Bandlikka ko‘maklashish davlat jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan subsidiyalar
berish mexanizmidan ta’sirchan va samarali chora sifatida foydalanilmoqda.
Ya’ni ishsiz va ish qidirayotgan, shuningdek ijtimoiy ehtiyojmand aholi
qatlamiga mansub bo‘lgan fuqarolarning bandligini ta’minlash maqsadida
kooperativ tashkil etmoqchi bo‘lgan muassisga mazkur shaxslarni kooperativ
ustav fondiga (jamg‘armasiga) ulush sifatida kiritish uchun – har bir a’zoga
bazaviy hisoblash miqdorining
10 baravari
miqdorida subsidiya ajratish tizimi
yo‘lga qo‘yilgan (O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 18-maydagi
PQ–4716-son qarori).
Biroq mazkur sohada ham ayrim muammolar ko‘zga tashlanmoqda:
Birinchidan,
kooperativlarga a’zo bo‘lgan ishsiz shaxslar ishga qabul
qilish to‘g‘risidagi buyruq va mehnat shartnomasisiz a’zo bo‘ladilar. Bu esa
mehnat munosabatlariga kirishmaganligi sababli ikki tomonning mehnat
huquqlari va majburiyatlarini belgilamasligi natijasida daromadga ega bo‘lishini
ta’minlamaydi. O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari
vazirligi tomonidan olib borilgan monitoring natijalariga ko‘ra, aksariyat
kooperativlar a’zo bo‘lgan shaxslar uchun Davlat soliq organlari tomonidan
yagona ijtimoiy to‘lov to‘lamagan holatlari aniqlangan. Bu esa a’zo bo‘lgan
shaxsning ijtimoiy himoyasini, ya’ni pensiya yoshiga yetganda, pensiya
ta’minotini kafolatlamaydi. Shuningdek, davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha
nafaqalar (vaqtincha mehnatga layoqatsizlik hamda homiladorlik va tug‘ish
bo‘yicha) to‘lanishi ham kafolatlanmaydi.
Ikkinchidan,
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil
20-apreldagi 225-son “Davlat mablag‘lari hisobidan band bo‘lmagan aholiga
berilayotgan subsidiya, grant, nafaqa va boshqa to‘lovlarning maqsadli va
samarali ishlatilishini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori asosida
2021-yil 1-maydan boshlab 28 ta tuman va shaharlarda sinov tariqasida Davlat
mablag‘lari hisobidan band bo‘lmagan aholiga berilayotgan subsidiya, grant,
nafaqa va boshqa to‘lovlarning maqsadli va samarali ishlatilishini ta’minlash
maqsadida
ijtimoiy shartnomalar
tuzish joriy etildi. Mazkur ijtimoiy
shartnomaning bandlariga ko‘ra kooperativlar ustav fondiga ulush sifatida
kiritish uchun ajratilgan subsidiya hisobiga ishlab chiqarish jarayonlarida
kooperativ a’zosi sifatida faol ishtirok etish majburiyati belgilangan. Ishsiz
tomonidan uzrsiz sabablarga ko‘ra kontrakt shartlari bajarilmagan taqdirda,
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
259
shartnoma bekor qilingan kundan e’tiboran o‘n ikki oygacha ushbu shaxs bilan
shartnoma tuzilmasligi belgilangan. Bu esa shartnoma shartlari bajarilmasligi
munosabati bilan fuqaro 12 oy davomida Bandlik xizmatlaridan (ishsizlik
nafaqasi, subsidiyalar, stipendiyalar va b.) foydalana olmasligini anglatadi.
Uchinchidan,
ishsiz sifatida ro‘yxatga olingan shaxslar kooperativlarga
a’zo sifatida qabul qilingandan so‘ng, yetakchi tadbirkor tomonidan ko‘p o‘tmay
kooperativni tugatish va a’zolarga turli vajlar bilan subsidiya sifatida ajratilgan
ulushlarni qaytarib berilmasligi holatlari uchramoqda.
Kooperativlar soni 2020-yilda
469 tani
tashkil etgan bo‘lsa, ularga
ajratilayotgan mablag‘lardan samarali foydalanish bo‘yicha olib borilgan
nazorat-taftish natijasida 2021-yilda ular soni
228 taga
tushib qolgan.
Yuqorida keltirilgan muammolar va qonunchilikdagi kamchiliklar
natijasida jismoniy va yuridik shaxslarning kooperativlarga birlashuvi sezilarli
darajada kamayib ketgan, ularning kooperativlarga a’zolikdan manfaatdorligi
yo‘qolgan.
Ta’kidlash kerakki, kooperativlar faoliyatini tartibga soluvchi qonunni
qabul qilishdan maqsad kooperativlarga huquqiy maqom berish va ularning
ishlashiga ko‘maklashish bo‘lishi, shuningdek, qonun kooperativlarning ixtiyoriy
birlashmalar sifatida va umumiy qabul qilingan kooperatsiya tamoyillariga
muvofiq ishlashini ta’minlashi lozim.
Xorijiy davlatlar qonunchiligini o‘rganish natijalari.
Kooperatsiyalar faoliyatini tartibga soluvchi qonunchilikni o‘rganish
maqsadida
Yaponiya, Janubiy Koreya, Germaniya, Xitoy, Hindiston,
Malayziya, Kanada, Fillipin
kabi dalatlar qonunchiligi o‘rganildi.
Masalan, Xitoyning “Kooperatsiyalar to‘g‘risida”gi Qonuni (Cooperatives Act)
9 bo‘lim, 77 moddadan iborat. Germaniyaning “Kooperatsiyalar to‘g‘risida”gi
Qonuni (Cooperative Law) 10 bo‘lim, 174 moddadan iborat. Mazkur davlatlarda
kooperativlar faoliyatini tartibga soluvchi qonunning qoidalari, asosan, quyidagi
tarkibiy tuzilishga ega:
–
k
ooperatsiya tushunchasi, predmeti va kooperatsiya tamoyillari;
–
kooperatsiyalarni ro‘yxatdan o‘
tish tartibi;
–
a’zolik, a’
zolarning huquq va majburiyatlari;
–
k
ooperatsiyani boshqarish;
–
mablag‘
lar, kapital masalalari;
–
kooperatsiyani q
ayta tashkil qilish va tugatish;
–
kooperatsiyalar faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va rag‘
batlantirish;
–
n
izolarni hal qilish;
–
jazo masalalari.
Xorijiy davlatlar qonunchiligini tahlil qilish ushbu davlatlarda
kooperatsiya prinsiplaridan tortib jazo masalalarigacha bo‘lgan munosabatlar
to‘g‘ridan to‘g‘ri qonunda nazarda tutilganligini ko‘rish mumkin. Xususan,
Kanadaning
“Kooperatsiyalar to‘g‘risida”gi Qonuni (Cooperatives Act)
8-moddasida kooperativlar uch kishidan kam bo‘lmagan jismoniy shaxslar yoki
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
260
ikkitadan ortiq yuridik shaxslar birlashmasidan iborat bo‘lishi belgilangan.
16 yoshga to‘lmagan, muomala layoqatiga ega bo‘lmagan yoki bankrotlik
maqomi mavjud jismoniy va yuridik shaxslar kooperatsiyalarga a’zo bo‘la
olmaydi.
Janubiy Koreya
qonunchiligida agar a’zo bir yildan ortiq muddat
kooperativdan foydalana olmagan bo‘lsa, shuningdek, u sarmoyalarni to‘lash,
xarajatlarni taqsimlash yoki kooperativ oldidagi boshqa majburiyatlarni
bajarmagan taqdirda, kooperativdan chiqarib yuborilishi mumkinligi nazarda
tutilgan.
Yaponiya
kooperativ qonunchiligida ham muayyan vaqt davomida
kooperativ xizmatlaridan foydalanmagan a’zolar Bosh organ tomonidan
chiqarilishi mumkinligi belgilangan.
Shuningdek, xorijiy davlatlarda kooperativlarni ro‘yxatga olishning turli
muddatlari o‘rnatilgan. Masalan, bu muddat 15 kun (Kanada), 30 kun (Filippin),
2 oydan (Yaponiya) olti oygacha (Hindiston va Indoneziya) bo‘lgan davrlarni
tashkil qiladi.
Xalqaro amaliyot kooperativ boshqaruv beshta element bo‘yicha
tasniflanishi lozimligini ko‘rsatadi. Bular bosh assambleya, boshqaruv raisi,
ijroiya kengashi yoki kuzatuv kengashi, taftish, qo‘mitalardan iborat. Jumladan,
Xitoyning
“Kooperatsiyalar to‘g‘risida”gi Qonuni (Cooperatives Act)
32-moddasida kooperatsiyani boshqarish masalalari yoritilgan. Unga ko‘ra,
kooperativda kamida uchta direktor va uchta nazoratchi bo‘lishi kerak va ular
a’zolarning qurultoyida a’zolar orasidan saylanadi. Direktorlar va nozirlar uch
yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga o‘z lavozimlarini egallaydilar va agar qonun
yoki ustavda boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, ular qayta saylanish
huquqiga ega.
Filippinning
Kooperativ kodeksida (Cooperative code of Philippines)
kooperativning ichki ishiga xalaqit beradigan davlat amaldorlari ham kooperativ
qonunchilikni buzgan huquqbuzarlik subyektlari sifatida keltirilgan. Ushbu
qoida kooperativlar ishiga siyosiy va byurokratik aralashuvni oldini olishga
qaratilgan bo‘lib, ko‘plab davlatlar uchun namuna bo‘la oladi.
Yuqoridagilarga ko‘ra, kooperativlar faoliyatini tartibga soluvchi
qonunchilik hujjatlarini takomillashtirish maqsadida quyidagilar taklif etiladi:
1.
“Kooperatsiya to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonunini
yangi tahrirda ishlab chiqish, qonunning yangi tahrirdagi loyihasida
quyidagilarni nazarda tutish taklif etiladi:
–
qonunning maqsadini belgilash, kooperativ tushunchasiga uning
xususiyatlaridan kelib chiqib, ta’
rif berish;
–
barcha turdagi kooperativlar faoliyati uchun mas keluvchi kooperativ
faoliyat prinsiplarini (ixtiyoriy va ochiq a’zolik, a’zolarni demokratik boshqarish,
foyda yoki zararni qoplashda a’zolarning iqtisodiy ishtiroki va hissasi,
biznesning avtonomligi, mustaqilligi va a’zolari to‘g‘risidagi ma’lumotlarning
ochiqligi, kooperativlar o‘rtasidagi hamkorlik va jamiyat uchun g‘amxo‘rlik)
belgilash;
–
kooperativga a’zolik, a’zolarning huquq va majburiyatlarini xalqaro
standartlarga moslashtirish;
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
261
–
kooperativlarni davlat ro‘yxatidan o‘tish tartibi, taqdim qilinadigan
hujjatlar ro‘yxati, ro‘yxatdan o‘tish uchun belgilangan muddat, arizani rad etish
asoslari
ni qonun darajasida belgilash;
–
xalqaro davlatlar tajribasidan kelib chiqib, kooperativ boshqaruvning
umumiy yig‘ilish, boshqaruv raisi, ijroiya kengash (kuzatuv kengashi) va
taftishdan iborat ekanligini hamda ularning faoliyati, vakolatlari va
funksiyalarini belgilab qo‘
yish;
–
kooperativ mulk tarkibi, ulardan foydalanish tartibi, kooperativ
aksiyalar, a’
zolarning mulkiy huquqlari va javobgarligi masalarini aks ettirish;
–
amaldagi qonunchilikda mavjud bo‘lmagan kooperativning zahira
fondini shakllantirish, uni
taqsimlash va foydalanish tartibini nazarda tutish;
–
kooperativ va uning a’zolari o‘rtasidagi nizolarni hal qilish bo‘yicha aniq
qoidalarni aniq belgilash, bunda sud rolini imkon qadar kamaytirish;
–
kooperativ qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlik masalalarini
to‘g‘ridan-to‘g‘
ri belgilash;
–
kooperativning faoliyatini to‘xtatish va uni qaytadan tashkil etish
masalalarini takomillashtirish.
2.
Kooperativlarni turli sohalarda, jumladan, ishlab chiqarish, marketing,
kommunal xizmatlar, transport, kredit, sug‘urta, xizmat ko‘rsatish kabi
sohalarda rivojlanishi uchun huquqiy mexanizmlarni yaratish.
3.
Kooperativlarning faoliyat yuritishini rag‘batlantiradigan yoki
kooperativlardan a’zolarning manfaatdorligini oshiradigan mexanizmlarlarni
(soliqlardan, bojxona to‘lovlaridan ozod qilish, hukumat tomonidan imtiyozli
kreditlar berish) yaratish.
4.
Qonunchilikda a’zolarda o‘zaro ishonch munosabatlarini shakllantirishga
xizmat qiluvchi mexanizmlarni, jumladan quyidagilarni belgilab qo‘yish:
–
foyda va zararning a’zolarning shaxsiy mehnati bilan ishtiroki yoki
xo‘jalik faoliyatdagi ishtirokini hisobga olgan holda ular o‘
rtasida taqsimlanishi;
–
faoliyatning oshkoralik asosida boshqarilishi, har bir a’zo, qo‘shgan
mulkiy hissasining miqdoridan qat’i nazar, bir ovozga ega bo‘l
ishi;
–
faoliyat to‘g‘risidagi axborotlarni uning barcha a’zolari uchun ochiq
bo‘lishi.
5.
Kooperatsiyalar faoliyatiga oid statistik ma’lumotlarning ochiqligi,
shaffofligini ta’minlash.
6.
Kooperatsiyalar va ularning ahamiyati to‘g‘risida aholi, jumladan
tadbirkorlar xabardorligini oshirish maqsadida turli targ‘ibot tadbirlarini
amalga oshirish, Savdo-sanoat palatasi tomonidan tadbirkorlik subyektlarini
o‘qitish dasturlarini kooperatsiyalarning ahamiyatiga oid materiallar bilan
boyitish.
7.
Kooperatsiya ishtirokchilari bo‘lgan subyektlar, jumladan, fermer va
dehqon xo‘jaligi rahbarlari, tomorqa yer egalari yoki boshqa shu sohadagi
tadbirkorlarning huquqiy hamda biznes sohasidagi bilim va ko‘nikmalarini
rivojlantirish uchun maxsus elektron platforma faoliyatini yo‘lga qo‘yish.
8.
Qishloq xo‘jaligi sohasini boshqaruv tashkilotlarining kooperatsiyalar
faoliyatiga aralashuvlarini cheklash.
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
262
9.
Tadbirkorlik subyektlarining umumiy faoliyatlarini birlashtirib, ularni
kooperatsiya asosida faoliyat yuritishi afzalligini asoslab beradigan, shuningdek,
birlamchi tashkiliy tuzilmalar o‘rtasida iqtisodiy hamkorlik munosabatlarini o‘rnatishga
yordam ko‘rsatadigan nodavlat tuzilmalar faoliyatini rag‘batlantirish.
10.
Paxta-to‘qimachilik klasterlarini moliyalashtirish, ularga kreditlar
ajratishning amaldagi tartibini takomillashtirish.
11.
Sanoat kooperatsiyalari faoliyati sohasida:
–
yirik sanoat tarmoqlarida xususiylashtirishni 2 barobarga oshirish;
–
xo‘jalik subyektlarining xalqaro bozorlarga chiqish imkoniyatlarini
kengaytirish;
–
kooperatsiyalarga a’zolikni rag‘batlantiradigan iqtisodiy mexanizmlarni
kafolatlash;
–
xorijiy mamlakatlar bilan sanoat kooperatsiyalarini tashkil etishning
uzoq yillarga mo‘
ljallangan strategiyalarini ishlab chiqish;
–
mahalliylashtirish dasturlarini ishlab chiqish hamda investitsion
loyihalarni amalga oshirishda hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanganlik
holatidan kelib chiqib yondashish;
–
ishlab chiqarish korxonalarini mahalliylashtirish dasturiga kiritishdagi
jarayonlarni soddalashtirish;
–
hududlarda kooperatsiyalar faoliyat yo‘nalishlaridan kelib chiqib, ishlab
chiqarish infratuzilmalarini rivojlantirish;
–
qishloq xo‘jaligi va sanoat korxonalari kooperatsiyasini bog‘laydigan
tizimni ishlab chiqish
;
–
ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish sohalari o‘rtasida
kooperatsiyalarni kengaytiradigan va rag‘batlantiradigan mexanizmlarni
takomillashtirish
;
–
Elektron kooperatsiya birjasi portali imkoniyatlarini kengaytirish.
12.
Aholi bandligini ta’minlash sohasida:
–
barcha turdagi kooperativlarga a’zo shaxslar uchun yagona ijtimoiy
to‘lovlar to‘
lab borilishi talabini belgilash;
–
ijtimoiy kontraktlarning bekor qilish asoslarini qayta ko‘
rib chiqish;
–
davlat mablag‘lari hisobidan band bo‘lmagan aholiga berilayotgan
subsidiyalarning yetakchi tadbirkorlar tomonidan o‘zlashtirilishining oldini olish
maqsadida kooperatsiyalarni tugatish asoslarini takomillashtirish.
Mazkur takliflarning amaliyotga joriy qilinishi natijasida, avvalo,
iqtisodiyotda kooperatsiyalar ulushini oshadi, kooperatsiyalarning kooperativ
tamoyillariga muvofiq faoliyat yuritishi hamda a’zolarning kooperativga
a’zolikdan manfaatdorligi ta’minlanadi, samarali kooperativ boshqaruv joriy
etiladi, kooperativ mulkdan maqsadli foydalanish tizimi yo‘lga qo‘yiladi.
Bu esa tadbirkorlik subyektlari o‘rtasida o‘zaro raqobat muhitini
shakllantiradi, ular tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifatini yaxshilaydi,
har bir sohada (qishloq xo‘jaligi, sug‘urta, xizmatlar ko‘rsatish va h.k)
samaradorlik ko‘rsatkichlarini oshiradi, chakana narxlarni pasaytiradi va
mamlakatning eksport salohiyatini oshiradi. Shuningdek, ijtimoiy jihatdan
kooperatsiyalarning keng ko‘lamli faoliyati orqali aholi bandligi ta’minlanadi,
kam ta’minlangan, ishsiz fuqarolarni ijtimoiy jihatdan qo‘llab-quvvatlanadi.
