ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
34
Samarkand State Institute of Foreign Languages
DUNYO TILSHUNOSLIGIDA “KONSEPT” MASALASI
TADQIQI VA TAHLILI
Abdujabbarova Feruza Abdunazarovna
Toshkent iqtisodiyot va pedagogika instituti
Tillar va maktabgacha ta’lim kaferdrasi
filologiya fanlari nomzodi, dotsent
Annotatsiya:
Kognitiv tilshunoslik sohasi esa konsept tushunchasiga diqqat-e’tiborinini
kuchaytirdi. Konseptni ahglash “tushuncha” va “ma’no”ning farqli jihatlari mavjudligini
ko‘rsatdi. Ma’limki, konsept tushunchasi tilshunoslikka S. Askoldov tomonidan kiritilgani, olim
bu tushunchaga turli millat vakillarining muloqotiga sabab bo‘lishi mumkin bo‘lgan
kommunikativ jarayon sifatida baho berishi, uni kognitiv va badiiy turga ajratishi bilan konsept
tushunchasining tadqiqiga yo‘l ochib berdi.
.
Rus tilshunosligida konsept atamasi tadqiqi yuzasidan bir qancha tadqiqotlar olib
borilgan,
jumladan,
Yu.S.Stepanov,
V.Z.Demyankov,
S.G.Vorkachev,
D.S.
Lixachev,Ye.S.Kubryakova, G.G.Slishkin,V.I. Karasik, Sergiyenko N.A., Shalgina Ye.A.
Malchakitova N. Yu kabi olimlarning tadqiqotlqri shular jumlasidandir.
O‘zbek tilshunosligida ham konsept mavzusi tadqiqot obeyktiga aylandi, Sh. S. Safarov,
Sh. Usmonova, T.K.Mardiyev, N. S.Sayidirahimova, I.Tursunov kabi tilshunos olimlarning
ilmiy qarashlari tahlil qilindi.
Kalit so‘zlar
: konsept, ma’no, so‘z, kognitiv tilshunoslik, antroposentrik yo‘nalish, shaxs
omili, etnik va milliy madaniyat, konseptual shartlanish.
Аннотация:
Развитие когнитивной лингвистики привело к необходимости уделять
больше внимания понятию концепт, понимать его, различать термины «концепт»,
«концепт» и «значение». Известно, что концепт был введен в языкознание С.
Аскольдовым, ученый оценил этот концепт как коммуникативный процесс, способный
вызвать общение между представителями разных национальностей, и разделил его на
когнитивный и художественный типы, что открыло путь к исследование понятия.
В отечественном языкознании проведено несколько исследований по изучению
терминоконцепта, в том числе Ю.С. Степанова, В.З. Демьянкова, С.Г. Воркачева, Д.С.
Лихачев, Е.С. Кубрякова, Г.Г. Слышкин, В.И. Карасик, Сергиенко Н.А., Шалгина Е.А.
Среди них исследования таких ученых, как Мальчакитова Н.Ю.
В узбекском языкознании объектом исследования также стал предмет концепции,
Ш. S. Сафаров, Ш. Усманова, Т.K.Мардиев, Н. S.Сайдирагимова. К ним относятся
научные взгляды таких ученых-лингвистов, как Турсунов.
Ключевые слова
: понятие, значение, слово, когнитивная лингвистика,
антропоцентрическая ориентация, личностный фактор, этническая и национальная
культура, концептуальная обусловленность.
Annotation:
The development of cognitive linguistics has led to the need to pay more
attention to the concept of concept, to understand and distinguish between the terms "concept"
and "concept". It is known that the concept was introduced into linguistics by S. Askold, the
scientist assessed this concept as a communicative process capable of causing communication
between representatives of different nationalities, and divided it into cognitive and artistic types,
which opened the way to the study of the concept.
Several studies have been conducted in Russian linguistics on the study of terminology,
including such scientists as Y.S. Stepanova, V.Z. Demyankova, S.G. Vorkacheva, D.S.
Likhachev, E.S. Kubryakova, G.G. Slyshkin, V.I. Karasik, N.A. Sergienko, E.A. Shalgina
In Uzbek linguistics, the topic of the concept has also become the object of research by
some linguists: Sh. S. Safarov, Sh. The views of such scientists as Usmonova, T. K. Mardiev, N.
S. Saidirakhimova, I. Tursunov are analyzed.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
35
Samarkand State Institute of Foreign Languages
Keywords:
concept, meaning, word, cognitive linguistics, anthropocentric orientation,
personality factor, ethnic and national culture, conceptual conditioning.
Tilshunoslikda
antroposentrik
yo‘nalishining
pragmalingvistika,
lingvomadaniyatshunoslik,
kognitiv
tilshunoslik,
etnolingvistika,
neyrolingvistika,
psixolingvistika, sotsiolingvistika va diskurs kabi sohalarida inson tafakkuri bilan bog‘liq til
hodisalarini o‘rganish tadqiqot markaziga keldi.
Kognitiv tilshunoslik sohasi esa konsept tushunchasiga diqqat-e’tiborinini qaratdi.
Konseptni anglash maqsadida olib borilgan izlanishlar “tushuncha” va “ma’no”ning farqli
jihatlari mavjudligini ko‘rsatdi
Dunyo tilshunosligida konsept tushunchasi birmuncha keng tadqiq etilgan. Bu tushunchani
tilshunoslikka, xususan, rus lingvistikasiga 20-asrning birinchi yarmida faylasuf S. Askoldov
tomonidan kiritilgani ma’lum, olim bu tushunchaga turli millat vakillarining muloqotiga sabab
bo‘lishi mumkin bo‘lgan kommunikativ jarayon sifatida baho beradi. [7]
Rus tilshunosligida konsept atamasi tadqiqi yuzasidan bir qancha tadqiqotlar olib
borilgan,
jumladan,
Yu.S.Stepanov,
V.Z.Demyankov,
S.G.Vorkachev,
D.S.
Lixachev,Ye.S.Kubryakova, G.G.Slishkin,V.I. Karasik, Sergiyenko N.A., Shalgina Ye.A.,
Malchakitova N. Yu. kabi olimlarning tadqiqotlqri shular jumlasidandir.
Qadimgi davr manbalar tilini o‘rganish jarayonida o‘sha davr tafakkuri, madaniyati,
milliy dunyoqarashiga oid konseptlar ko‘rgazmali obrazlar, aniq tushunchalar yoki belgilar
ko‘rinishida ekanligi ma’lum bo‘ldi.[5]
Ye. S. Kubryakova “konsept” terminini psixolingvistika, kognitiv tilshunoslik,
lingvokulturologiya fanlarini qamrab olgan“soyabon”ga o‘xshatadi.[10,11].
V.I.Karasik konseptning predmetga oid, belgiga oid, hodisa-jarayonga oid xususiyatlarini,
keyingi yondashuvda kognitiv psixologik jihati, ya’ni bunda ma’no fragmentlari ssenariy, freym,
geshtalt kabi qiyofalarga tegishli ekanligi, uchinchi yondashuv esa etik-estetik kategoriyalarning
mahsuli sifatida deriktiv xususiyatga ega boʻlgan madaniy qadriyatlarni baholovchi kabi necha
tipologik yondashuvlarda belgilab beradi [16].
Asosiy hissiy tushunchalar ya’ni konseptlar (“qo‘rquv”, “quvonch”, “qayg‘u”, “g‘azab”)
N. A. Krasavskiyning monografiyasida tahlil qilingan (2001).[12]
O‘zbek tilshunosligida ham “konsept” lingvikulturologiyaning yetakchi mavzusi sifatida
aktuallashdi. Sh.Safarovning “Kognitiv tilshunoslik” nomli risolasida konseptni “moddiy dunyo
idroki ayni paytda idrok etilayotgan predmet- hodisalar haqida tushunchaning tug‘ilishini,
keyinchalik ushbu tushuncha mental namuna- konsept sifatida shakllanib, moddiy nom olishi”
deb izohlaydi. [4]
Sh. Usmonova o‘zining “Lingvokultirologiya” darsligida lingvomadaniay konseptga
quyidagicha ta’rif beradi: “Madaniy konsept - mavhum tushunchalarning nomlari bo‘lgani uchun
bu yerda madaniy informatsiya signifikatga, ya’ni tushuncha yadrosiga biriktiriladi” [7].
N. S Sayidirahimovaning “Kognitiv tilshunoslikda “tushuncha” va “konsept”, ularni tahlil
qilish usullari” maqolasida tushuncha va so‘z munosabatiga quyidagicha ta’rif beriladi:
“Tushuncha sо‘z va uning ma’nosisiz mavjud bо‘lmaydi va, aksincha, sо‘z tushunchaning,
fikrning ifodalovchisi hisoblanadi. Sо‘z ma’nosi til kategoriyasi, tushuncha esa tafakkur
kategoriyasi bо‘lishi sababli ular bir-biridan farq qiladi.” [5]
I.Tursunov “Konsept lingvomadaniyatning asosiy tushunchasi sifatida” nomli maqolasida
“Kontseptsiyani o‘rganishda uning ikkita asosiy turini hisobga olish kerak.”- deb ta’kidlaydi va
birinchi turi tushunchaning asosiy xarakteristikasi - uning informativligidir ekanligi, ikkinchi turi
tasviriylik bilan tavsiflangan kontseptual tasvirga ajratadi. [6]
Lingvistik-madaniy kontseptsiya go'zallik murakkab aqliy shakllanishdir, uning majoziy-
idrok komponenti chiroyli-chirkin prototip tasvirlarining to‘plamidir.[13]
Tashqi ko‘rinishning uning kontseptual tarkibiy qismi estetik baholash sanaladi. Dunyoni
oqilona aks ettirilgan va hissiy jihatdan tajribali hissiy idrok etish, uning qiymat komponenti
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
36
Samarkand State Institute of Foreign Languages
go'zallikni hayotning eng yuqori ma'noli yo'nalishlaridan biri va natijada paydo bo'ladigan xatti-
harakatlarning ustuvorligi tizimi sifatida tan olish bilan baholanadi.[13]
Masalan, turkiy til manbalari tilida
көрклүг
so‘zi ma’nosi go‘zallik, chiroyga egalikni
ifodalovchi sifatlar ichida “chiroyli, go‘zal” ma’nosini tashuvchi sanaladi. Ushbu sifat leksema,
shuningdek, Mahmud Koshg‘ariy lug‘atida (DLT, I, 336) hamda “Hibatul - haqoyiq”da ham
qayd etilgan (DTS, 318). “Qisasi Rabg‘uziy” tilida leksema kөrklүg: Havvá g‘áyat kөrklүg erdi
(7 v 13), XIV asr Xorazm manbalarida leksik birlikning kөrklү // kөrkli fonetik variantlari bilan
bir qatorda iste’molda bo‘lganligi ko‘zga tashlanadi (SUYA, I, 627 - 628). Zikr etilgan ma’no
qadimgi turkiy tilda, xususan, Turfon matnlari va “Oltun yoruq”da kөrklə nisbiy sifati bilan
anglashilgan (DTS, 318) [1].
Konsept haqidagi ilmiy qarashlarni umumlashtirgan holatda quyidagicha xulosaga kelish
mumkin:
Qadimgi davr manbalar tilini o‘rganish jarayonida o‘sha davr tafakkuri, madaniyati,
milliy dunyoqarashiga oid konseptlar ko‘rgazmali obrazlar, aniq tushunchalar yoki belgilar
ko‘rinishida bo‘lishi ma’lum bo ‘ldi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
:
1.
Абдужаббарова Ф.А.
“
Қутадғу билиг”даги шахсга хос сифат лексемалар
тадқиқи.Филол. фан. ном. ... дисс. –Тошкент, 2011. –Б.43.
2.
Каримов Қ. Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билиг (Саодатга йўлловчи билим).
Транскрипция ва ҳозирги ўзбек тилига тавсиф. –Тошкент: Бадиий адабиёт, 1971. -158 б.
3. Мардиев Т.К. “Бахт” концептининг лингвомаданий ва семантик талқини (инглиз ва
ўзбек тиллари қиѐсида) Хорижий филология. №4, 2016. B.25
4. Safarov Sh. S. Kognitiv tilshunoslik.-Jizzax: Sangzor,2006.- B.91
5. Sayidirahimova N. S. Kognitiv tilshunoslikda “tushuncha” va “konsept”, ularni tahlil qilish
usullari. Scientific-methodological electronic journal “Foreign Languages in Uzbekistan”, 2022,
No 2 (43), 98-107 https://journal.fledu.uz ISSN: 2181-8215 (online)
6. Tursunov I.Konsept lingvomadaniyatning asosiy tushunchasi sifatida.Ommaviy axborot
vositalarida til va uslub masalasi: tahlil, tasnif, qiyos.mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy
konferefnsiya 2023-yil, 22-noyabr, B.78-
7. Usmonova Sh.Lingvokulturologiya. Darslik. Toshkent 2019.-B.43
8. Yusupov O’.Q-Ma’no,tushuncha, konsept va lingvokulturologiya atamalari xususida//
Stilistika tilshunoslikning zamonaviy yo’nalishlarida: Ilmiy amaliy konferensiya materiallari.-
Toshkent,2011.-B49
9. Воркачев С.Г. Сопоставительная этносемантика теленомных концептов «любовь» и
«счастье» (русско-английские параллели). -Волгоград: Перемена, 2003. -164с
10. Кубрякова, Е. Об установках когнитивной науки и актуальныхпроблемах когнитивной
лингвистики // Вопросы когнитивной лингвистики. — M., 2004. № 1. — С. 6–17.
11. Красавский
Н.А
.
Эмоциональные
концепты
в
немецкой
и
русскойлингвокультурах:Монография. Волгоград:Перемена, 2001.495c
12. Мещерякова Ю.В. Концепт "красота" в английской и русской культурах //Языковая
личность: проблемы лингвокультурологии и функциональной семантики: Сб. науч. тр.
Волгоград: Перемена, 1999. С.209.
13. Попова З.Д., Стернин И.А. Очерки по когнитивной лингвистике. Воронеж: Истоки,
2001. 192 с
14. Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. –М:
Школа ―Языки русской культуры‖, 1997. – 824 с.
15.
Карасик В.И.. Языковой круг:личность, концепты, дискурс. Волгоград
“Перемена”2002. -Ст 89
