ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
90
Samarkand State Institute of Foreign Languages
GAP TAHLILIDA NOANA’NAVIY YONDASHUVNING AHAMIYATI
Tuychiyev Soxibjon Erkinovich
SamDCHTI o‘qituvchisi
sohibjontuychiev1982@gmail.com
+998885350016
Annotatsiya.
Ushbu maqola gap tahlilida noana’naviy yondashuvlarning ahamiyati deb
nomlanib, gap tarkibida ishtirok etayotgan lingvistik birliklarni tahlil qilishda noana’naviy
yondashuvlarning o‘ziga xos xususiyatlarini yoritib berishga qaratilgan. Jumladan, gap
tarkibidagi birliklarning kategorial va nokategorial differensial sintaktik-semantik belgilari
haqida fikr yuritiladi.
Kalit so‘zlar:
lingvistik birlik, noana’naviy yondashuv, tahlil metodi, kategorial va
nokategorial belgilar, differensial sintaktik-semantik belgilar, tashqi va ichki qurilma, sintaksema,
protsessuallik, kvalifikativlik, va substansiallik.
Zamonaviy jahon tilshunosligida gap tarkibini tahlil qilishda turli lingvistik tahlil
usullaridan keng qo‘llanilib kelinmoqda. Shu bilan birga, tilshunos olim N. Chomskiy tomonidan
yaratilgan “Transformatsion grammatika” nazariyasi asosida gapning tashqi va ichki qurilmasi
tushunchalari paydo bo‘lganligi bois, bu sohada ham o‘ziga xos yangi yo‘nalishlar ochildi.
N.Chomskiyning fikriga ko‘ra, muayyan gapning boshlang‘ich shakli tashqi (surface structure),
transformatsiya qilish natijasida paydo bo‘lgan hosila gapning ichki (deep structure) qurilmasi
hisoblanadi, har qanday til sintaksisini bilish gap ichki qurilmasini tashkil qiluvchi birikmalar
to‘plami qoidalarini bilishni o‘z ichiga oladi, degan fikr olg‘a surilgan [8,178]. Biroq
A.M.Muxin tomonidan ishlab chiqilgan lingvistik metodlar yordamida gapning ichki qurilmasi
deganda, O‘.U.Usmonovning e’tirof etishicha, sintaksemalarga ajratib tahlil qilish, aniqlangan
komponentlarning differensial sintaktik-semantik belgilarini, ularning variantlarini hamda
sintaktik aloqalar asosida boshqa sintaksemalar bilan birika olish imkoniyatlarini aniqlash
nazarda tutiladi [5, 105-108; 6, 35-37].
Yuqorida keltirilgan fikrga asoslanib, mazkur kichik ilmiy tadqiqotimizda tillaridagi gap
qurilmasida ishtirok etayotgan birliklarni tahlil qilishda noana’naviy yondashuvlar haqida ayrim
mulohazalarga e’tibor qaratamiz. Tahlil jarayonida gap tarkibidagi komponentlar
sintaksemalarga bo‘linadi. Bunda, avvalo, kategorial differensial sintaktik-semantik belgilar
sifatida “protsessuallik,” “kvalifikativlik,” va “substansiallik” semalar aniqlanadi. Shuningdek,
mazkur semalar qamrab oladigan nokategorial differensial sintaktik-semantik belgilar ham
aniqlab, ularning paradigmatik qatori ham ochib beriladi.
Sintaksemalarni aniqlash jarayonida tahlil qilinayotgan gapning o‘ziga xos
xususiyatlaridan tashqari, uning tarkibidagi kategorial va nokategorial differensial sintaktik-
semantik belgilarni boshqa gaplardagi sintaksemalar bilan taqqoslab o‘rganish muhim ahamiyat
kasb etadi. Bunda e’tiborga molik jihatlardan biri shundaki, gap tarkibidagi sintaktik birliklarni
komponentlarga bo‘lish va ularni sintaksemalarga ajratish jarayonida umumiy sintaktik aloqalar
asos qilib olinadi. Shuningdek, ushbu usul sintaktik tahlilning yaxlitligini ta’minlaydi va
sintaktik tuzilmalarni chuqurroq tushunishga imkon yaratadi.
Ma’lumki, “protsessuallik” atamasi protsess so‘zidan olingan bo‘lib, jarayon ma’nosini
ifodalab, u substansial va kvalifikativ belgilarga qarama-qarshi qo‘yiladi. Protsessuallik
kategorial belgilardan biri hisoblanib, sintaktik sathda aksionallik (harakat), passivlik
(yo‘naltirilganlik) va stativlik (holat) kabi bir qancha nokategorial belgilarni ham o‘zida aks
ettiradi [1,78; 303-b., 3, 24].
Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, protsessuallik sintaksemalarini ifodalovchi
unsurlarning leksik manbai, asosan, turli xil semantikaga ega bo‘lgan fe’llar, infinitiv, hozirgi va
o‘tgan zamon sifatdoshlar kabilarni o‘z ichiga qamrab oladi. Ayrim tilshunos olimlar holatni
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
91
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ifodalovchi fe’llarni harakatni ifodalovchi fe’llardan farqlash kerakligini taklif qilib, bu
xususiyatni, asosan, leksik birliklarning o‘timli yoki o‘timsiz bo‘lishi bilan bog‘laydilar [2, 123].
A.Xojiyevning ta’kidlashiga ko‘ra, o‘zbek tilida “...fe’l harakatni, holatni, ruhiy holatni,
biologik jarayonni ifodalaydi”[7, 4]. Demak, protsessuallik negizida fe’lning harakat yoki holatni
ifodalashi tan olingan, biroq harakat yoki holatni bir-biridan farqlash masalasi ilmiy
adabiyotlarda yetarlicha yoritilmaganligiga guvoh bo‘lishimiz mumkin.
J.Millerning ta’kidlashicha, ingliz tilidagi stativlikni ifodalovchi sintaktik unsurlarni
farqlashda uchta mezonga amal qilish lozim: a) holatni ifodalovchi fe’llar ko‘pgina sifatlar kabi
buyruq gaplarda qo‘llanilmaydi; b) holatni ifodalovchi fe’llar progressiv shakllarda ishlatilmaydi;
c) holatni ifodalovchi fe’llar tarzni ifodalaydigan ravishlar bilan birikmaydi [9, 433]. Ammo
bizning fikrimizcha, aksionallik va stativlikni ifodalovchi fe’llarni gap qurilmasidagi
distributsiyasi va boshqa sintaksemalar bilan birikish imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda
farqlash mumkin.
Kvalifikativlik kategorial belgilardan biri sifatida sintaktik sathda muhim differensial
sintaktik-semantik xususiyatga egadir. Uning protsessuallik va substansiallikdan asosiy farqi
shundaki, kvalifikativlik substansiyaning yoki jarayonning umumiy tavsifini ifodalaydi. Bunday
tavsif kvalitativlik (sifat xususiyatlari), komparativlik (solishtirish xususiyatlari) va stativlik
(holatni) qamrab olishi mumkin. Gap qurilmasida kvalifikativlikning leksik manbai asosan
sifatlar, sifatlashgan elementlar, sonlar va otlar kabi leksik birliklardan tashkil topadi, bu esa
uning semantik va sintaktik rolini yanada kengroq ko‘rsatadi. F.Usmonovning fikriga ko‘ra,
ingliz tilida “kvalifikativlikni ifodalovchi unsurlar subordinativ aloqa asosida
rather, too
,
very,
so, how
o‘zbek tilida esa
juda, eng, o‘ta, ham
kabi til belgilari bilan birika oladi. Agarda
kvalifikativlik ot bilan ifodalangan bo‘lsa, u ko‘rsatish, egalik olmoshlari bilan bog‘lana
olmaydi”[4, 19]. Har uchala kategorial belgilarning ifodalanishi so‘z turkumlari bilan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri bog‘lash to‘g‘ri emas, degan xulosaga kelish mumkin. Shu sababli, substansiallikni faqat
ot bilan cheklash maqsadga muvofiq emas, chunki substansiallik ot, olmosh, sifat, son, hatto
ravish orqali ham ifodalanishi mumkin. Ayniqsa, gap tarkibidagi elementlarni sintaksemalarga
ajratish jarayonida substansiallikning tillardagi turli so‘z turkumlari orqali ifodalanishiga alohida
ahamiyat beriladi. Bunda ular faqat nokategorial differensial sintaktik-semantik belgilarga ko‘ra
o‘zaro farq qiladi, bu esa har bir tilning o‘ziga xosliklarini chuqurroq anglash imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
Ashurov Sh.S. Ingliz va o‘zbek tillarida kesim tipologiyasi. Filol.fan. nom. diss. –
Samarqand, 2007. – 154 b.
2.
Бархударов Л.С., Штелинг Д.А. Грамматика английкого языка: Учебник.
Изд. 7-е. – М.: Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2013. – 424 с.
3.
Тикоцкая К.Е. Структура предложений с каузативными глаголами в
современном английском языке. Автореф.дисс.канд. филол. наук. –Минск, 1975. –24с.
4.
Усманов Ф.М. Синтактико-семантическая сопоставления двусоставных
безглагольных предложений (на материале английского и узбекского языков)
//Дисс.канд.филол.наук. – Самарканд: 2012. – 149с.
5.
Usmonov O‘.U. Gap tahliliga yangicha yondashuv// Xalqaro ilmiy-nazariy anjuman
(SamDCHTIning 10 yilligiga bag‘shlanadi). – Samarqand, 2004. – B.105-108.
6.
Usmonov O‘.U. Talabalarga sintaktik tahlilni o‘rgatishga doir ayrim mulohazalar//
Chet tili o‘qitish metodikasining asoslari. Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. –
Samarqand, 2011 yil, 12-13 aprel, SamDCHTI nashri. – 2011. – B. 35-37.
7.
Hojiyev A. Fel. – Toshkent: Fan, 1973. – 192 b.
8.
Chomsky N. Deep structure, surface structure and Semantic interpretation // In
Steinberg and Jakobits. 1971. – P. 183-216.
9.
Miller J. Stative verbs in Russian. Foundation of language, 1970 vol. 6. N4.– P.488-
504.
