ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
41
Samarkand State Institute of Foreign Languages
FRAZEOLOGIK BIRLIKLAR - MAKON VA ZAMON KATEGORIYALARINING
AKTUALIZATORLARI SIFATIDA
(Balzak asarlari misolida)
Suvonova Nigorabonu Nizomiddinovna
Samarqand davlat chet tillar instituti dotsenti
Haydarova Bahora Asliddin qizi
Samarqand davlat chet tillar instituti magistri
Annotatsiya
:
This article examines the role of phraseological units in expressing space
and time in Balzac's works. Phraseological units enhance imagery, create aesthetic impact, and
bring vitality to speech. Through these expressions, the dynamics of time, social stratification,
and historical context are effectively conveyed. This article analyzes the linguopoetic functions
of phraseological units in Balzac’s works, highlighting their role in character depiction, artistic
expression, and overall influence on the literary text
.
Keywords:
phraseological units, Balzac, linguopoetic analysis, expression of space and
time, stylistic functions, esthetic expression, imagery, emotional impact.
Adabiy matnda makon va zamon tasviri muhim o‘rin tutadi. Ushbu tasvir uslubi asarning
badiiy qiymati va obrazlar tizimini shakllantirishda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Fransuz
realizmining yirik vakili Onore de Balzak o‘z asarlarida makon va zamonni tasvirlashda
frazeologik birliklardan keng foydalangan. Balzak asarlarida makon va zamon tasviri o‘ziga xos
uslubda aks etadi. U frazeologik birliklar yordamida yanada jonli va estetik ifodalangan [1,34].
Ularning lingvopoetik xususiyatlari adib uslubining o‘ziga xos jihatlaridan biri bo‘lib,
tasviriylikni oshirish, xarakterlarni individuallashtirish va tarixiy davr ruhini aks ettirish kabi
vazifalarni bajaradi.
Frazeologik birliklar matnning ekspressivligini oshirish, nutqni tabiiy va jonli qilish bilan
birga, muayyan ijtimoiy-madaniy kontekstni yaratishga xizmat qiladi. Ular tasviriy
imkoniyatlarni kengaytiradi va badiiy dunyoni yaratishda muhim rol o‘ynaydi [2, 56].
Balzakning “Insoniyat komediyasi” turkumiga kiruvchi asarlarida makon va zamon tasvirida
frazeologizmlar muhim lingvopoetik vositalardan biri sifatida namoyon bo‘ladi. Ushbu
maqolada Balzak asarlarida frazeologik birliklarning lingvopoetik funksiyalari, ularning makon
va zamonni ifodalashdagi ahamiyati hamda badiiy matnga ta’sir kuchi tahlil qilinadi.
Frazeologik birliklar badiiy nutqda obrazlilik yaratishda asosiy vositalardan biri
hisoblanadi. Ular ma’noni kuchaytirish, emotsional va ekspressiv bo‘yoqlarni oshirish uchun
qo‘llaniladi [3, 78]. Ularning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
Obrazli ma’no yaratish – frazeologizmlar badiiy matnga chuqur ma’no yuklab,
voqealar va personajlarni yanada aniqroq tasvirlash imkonini beradi.
Emotsional va ekspressiv bo‘yoqlarni kuchaytirish – matnga hissiy rang-baranglik
bag‘ishlab, o‘quvchining qabul qilish jarayoniga ta’sir qiladi.
Frazeologizmlar badiiy matnda nafaqat semantik yuk tashuvchi birliklar, balki muhim
poetik vositalar ham hisoblanadi:
Makon va zamonning estetik tasvirini yaratish – frazeologizmlar yordamida
Balzak asarlarida shahar, ijtimoiy muhit va tarixiy kontekstni jonli va realistik aks ettirishga
erishiladi.
Obrazlar nutqini jonlantirish va uslubiy rang-baranglikni oshirish –
qahramonlarning nutqiga tabiiylik bag‘ishlash, ularning ijtimoiy mavqei va shaxsiy
xususiyatlarini ifodalash imkonini beradi.
Frazeologik birliklarning estetik xususiyatlari adabiy matnning badiiy ta’sirini oshirishda
asosiy vositalardan biri bo‘lib xizmat qiladi:
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
42
Samarkand State Institute of Foreign Languages
Obrazlarni jonlantirish va voqealarni yorqinroq tasvirlash – frazeologizmlar
sahnalar va personajlarni o‘quvchi tasavvurida yanada jonli va yaqqol aks ettirishga yordam
beradi.
O‘quvchida kuchli emotsional ta’sir uyg‘otish – matndagi dramatik, yumoristik
yoki tragik holatlarni kuchaytirish orqali o‘quvchining asarga bo‘lgan hissiy munosabatini
oshiradi.
Frazeologizmlar badiiy matnda muallif uslubining shakllanishida ham muhim rol
o‘ynaydi:
Muallif uslubining o‘ziga xosligini namoyon etish – frazeologik birliklardan
foydalanish Balzak uslubining o‘ziga xos jihatlarini ochib beradi.
Xarakterlarning nutqini individuallashtirish va tabiiyroq qilish – qahramonlarning
nutqidagi frazeologizmlar ularning shaxsiyati, ijtimoiy mavqei va psixologik holatini aks
ettirishga yordam beradi.
Balzak asarlarida makonning tasviri frazeologik birliklar orqali yanada jonli va aniq
ifodalanadi. Ayniqsa, Parij shahri va uning turli hududlari frazeologizmlar yordamida ijtimoiy va
madaniy kontekst bilan bog‘lanadi. Balzak asarlarida Parijning aristokratik, burjuaziyaga
mansub va kambag‘allar yashaydigan hududlari turlicha tasvirlanadi. Frazeologizmlar shahar
geografiyasini aks ettirish bilan birga, undagi ijtimoiy tafovutlarni ham ochib beradi. Quyida
makonni ifodalovchi bir nechta frazeologik birliklarni ko’rib chiqaylik:
“
Au fond”
(tubida, ichkarisida) (PG.3)
“La pension Vauquer est une maison grise, située
au fond du faubourg Saint-Marceau.”
Bu ibora makonni ifodalaydi va uni Parijning unutilgan,
qashshoq qismi sifatida tasvirlaydi. Balzak bu orqali shahar ijtimoiy qatlamlarini aniq aks ettirib,
realistik tasvir yaratadi. “Au fond” (tubida, ichkarisida) iborasi chetga surilgan, jamiyat
e'tiboridan chetda qolgan joyni tasvirlash uchun ishlatilgan. Ba’zi o’rinlarda frazeologik birliklar
yuqori jamiyat vakillari va oddiy xalq orasidagi tafovutni yanada yaqqol ko‘rsatish uchun
qo‘llanadi.
“
Les bas-fonds
” (past qatlamlar, tub joylar) (PG.102)
“Il descendit dans les bas-fonds de
Paris, où la misère régnait en maîtresse.”
Bu frazeologik birlik Parijning eng qashshoq,
jinoyatchilik avj olgan joylarini tasvirlaydi. “Bas-fonds” (past qatlamlar, tub joylar) iborasi
orqali ijtimoiy tublik va mahrumlik obrazini kuchaytiradi.
“Au cœur de” (markazida,yuragida)
(PG.26)
“Rastignac aspirait à une vie meilleure, au
cœur de Paris, là où la richesse brillait.”
“
Au cœur de Paris” iborasi shahar markazining
jozibador, obro‘li qismi haqida gapiradi. Balzak ijtimoiy tabaqalanish kontrastini ko‘rsatish
uchun bu iborani ishlatgan.
Frazeologik birliklar vaqtning qanday kechayotganini tasvirlashda muhim rol o‘ynaydi.
Zamon dinamikasini ifodalovchi va tarixiy jarayonlarning kechishini ifodalovchi iboralar Balzak
asarlarida keng qo‘llaniladi.
Zamonga oid frazeologik birliklarga misollar:
“
De bonne heure
” (erta tongda) (PG.12)
“Le lendemain, de bonne heure, dans le
brouillard du matin, il sortit de la maison Vauquer.”
Bu frazeologik birlik ertalabki vaqtni
tasvirlash bilan birga, obrazga noaniqlik, sirli muhit bag‘ishlaydi. Parijning tuman bilan
qoplangan manzarasi qahramonning ruhiy holati bilan uyg‘unlashib, uning hayotdagi
yo‘nalishsizligi va adashganligini ta’kidlaydi.
“Au clair de la lune
” (oy nuri ostida)
(
PG.85)
“
Ils marchaient au clair de la lune, dans
une rue silencieuse.
”
Bu frazeologik birlik kechki vaqt tasvirini kuchaytiradi va romantik, sirli
muhit yaratadi. Oy nuri ko‘pincha noaniqlik, kutilmagan voqealar, hatto fojiali lahzalar bilan
bog‘lanadi. Balzak ushbu tasvir bilan sahnaning estetik ta’sirini kuchaytirgan.
“
À la tombée de la nuit”
(tungi zulmatda) (PG.67)
“À la tombée de la nuit, la ville
changeait de visage.”
Bu ibora kunning o‘tish jarayonini ifodalaydi. Kech kirishi bilan Parijning
ijtimoiy hayoti, kayfiyati o‘zgarishi tasvirlanadi, bu esa voqealarning rivojlanishiga zamin
yaratadi.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
43
Samarkand State Institute of Foreign Languages
“
À l’aube”
(tongda) (PG.14)
“À l’aube, il sortit en hâte, décidé à changer son destin.”
Bu ibora tong vaqtini tasvirlaydi va qahramonning yangi umid yoki o‘zgarish sari intilishini
bildiradi. Aube (tong) yangi boshlanish ramzi sifatida ishlatilgan.
“Vers minuit”
(yarim tunga yaqin) (PG.112)
“Vers minuit, il rentra chez lui, épuisé par
la fatigue et les émotions.”
Bu ibora tungi vaqtni ko’rsatib, qahramonning charchoq va ichki
ziddiyatlari bilan bog‘langan va o’z navbatida qahramonning holatini hamda charchoqni ifoda
etishda bu vaqt ko’rsatkichi o’quvchiga yanada aniq tasavvur beradi.
“
En pleine nuit
” (tun o‘rtasida) (PG.76)
“En pleine nuit, des bruits étranges résonnaient
dans la pension.”
Bu ibora sirli, xavotirli va noaniq muhit yaratish uchun ishlatilgan. Tungi vaqt
Balzak asarlarida fojiali yoki muhim burilish nuqtalarining ramzi bo‘lib kelgan.
“
Au coucher du soleil
” (quyosh botayotgan paytda) (PG.58) “
Au coucher du soleil, il
s’arrêta un instant pour contempler la ville.”
Bu ibora kunning oxirgi soatlari bilan bog‘liq
bo‘lib, ko‘pincha xotirjamlik, mulohaza yoki nostalgiyani ifodalaydi.
“
Dès l’aube
” (tong otishi bilanoq) (PG.31)
“Dès l’aube, il partit sans se retourner.”
Bu
ibora qahramonning shoshilinch harakatini va ertalab sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni tasvirlash
uchun ishlatilgan va keskinligini ta’kidlaydi.
Balzak asarlarida frazeologik birliklar makon va zamonning lingvopoetik tasvirini
boyitishda muhim vositalardan biri hisoblanadi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki Balzak
frazeologizmlar orqali geografik joylashuvni, ijtimoiy tabaqalanishni va tarixiy kontekstni
yanada jonli va aniq tasvirlaydi. Ular tasviriy obrazlarni jonlantiradi va emotsional ta’sirni
oshiradi – frazeologizmlar qahramonlarning xarakterini chuqurroq ochib berish, voqealarni
yorqinroq tasvirlash hamda o‘quvchiga kuchli emotsional ta’sir ko‘rsatishda katta ahamiyatga
ega.
Balzak asarlarida frazeologik birliklarning lingvopoetik tahlili adabiyotshunoslik va
tilshunoslik uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Frazeologik birliklarning lingvopoetik tahlili
yozuvchining badiiy uslubini va uning obraz yaratish mahoratini yaxshiroq tushunish
imkoniyatini beradi.
Balzakning “Le Père Goriot” asarida makon va zamon ifoda vositalaridan biri sifatida
frazeologik birliklar muhim rol o‘ynaydi. Ular nafaqat hodisalar sodir bo‘layotgan joy va vaqtni
aniq belgilab beradi, balki badiiy obraz yaratish, qahramonlarning ruhiy holatini yoritish va
voqealarning umumiy kayfiyatini shakllantirish kabi lingvopoetik vazifalarni ham bajaradi.
Makonga oid frazeologik birliklar, masalan, “au fond”, “dans les bas-fonds”, asardagi
ijtimoiy tabaqalanish va qahramonlarning jamiyatdagi o‘rnini yoritishga xizmat qiladi. Balzak bu
birliklar orqali Parijning murakkab ijtimoiy tuzilmasini aks ettirib, kambag‘allik va boylik,
tubanlik va yuksaklik o‘rtasidagi qarama-qarshilikni kuchaytiradi.
Zamonga oid frazeologik birliklar, jumladan, “à l’aube”, “vers minuit”, “en pleine nuit”,
“au coucher du soleil” esa voqealarning dinamikasini, dramatik kuchini oshiradi. Ayniqsa, tun
bilan bog‘liq iboralar sirli, xavotirli yoki fojiali voqealarning boshlanishi sifatida tasvirlangan.
Tong va quyosh botishi esa umid, o‘zgarish yoki ichki mulohazalar bilan bog‘liq bo‘lib,
qahramonlarning ruhiy kechinmalarini ifodalaydi.
Umuman olganda, Balzak frazeologik birliklardan nafaqat realistik muhit yaratish, balki
badiiy tasvir kuchini oshirish, voqealar rivojini chuqurroq yoritish va qahramonlarning ichki
dunyosini ochib berish uchun foydalanadi. Bu birliklar asarning lingvopoetik tuzilishiga boylik
bag‘ishlab, Balzak uslubining badiiy-estetik qiymatini oshiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Morel, A. Balzac et la langue littéraire. – Paris: Presses Universitaires de France, 1995. – B.
45-67.
2. Федоров, А. В. Лингвопоэтика и стилистика художественного текста. – Москва: Наука,
1983. – С. 120-138.
3. Mamatov A. Frazeologiya va badiiy nutq poetikasi. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy
Ensiklopediyasi, 2017. – B. 55-72.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
44
Samarkand State Institute of Foreign Languages
4. Лотман, Ю. М. Анализ поэтического текста. – Ленинград: Просвещение, 1972. – С. 98-
114.
5. Demezon, A. Balzac: Style et Langage. – Paris: Larousse, 1999. – B. 87-102.
6. Ashurov, S., & Suvonova, N. (2023). Humorous phraseologisms-as a tool of funny
assessment of real events (in French material). In BIO Web of Conferences (Vol. 65, p. 10024).
EDP Sciences
7. Сувонова Н.Н., Алиева Г.Т. National features of transliting uzbek folk proverbs into
french//Иностранные языки в Узбекистане, -2020. P.- 183-19
8. Сувонова Н. Некоторые соображения о феномене редупликации во французской
фразеологии // Иностранная филология: язык, литература, образование, -2020. - С.23-28.
9. PG. -Balzac, H. de
.
Le père Goriot. –Paris: GALLIMARD, 1999.-436 p.
10. Khayrullaev, K. Z. (2001). The relation of word, word composition and sentence to the
predicativeness. Abstract of candidate dissertation.–Tashkent.
11. Хайруллаев, Х. (2002). Предикативлик ҳодисаси ва унинг ифода объектлари.
12. Хайруллаев, Х. (2009). О лингвистической природе уровней языка и речи. Вопросы
филологических наук, (2), 78-79.
