Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
53
ANTONIMLERIŇ ÇEPER EDEBIÝATDA ULANYLYŞY
(Nurmuhammet Andalybyň dessanlary mysalynda)
Gylyştaganowa Ogultagan Meretbayewna –
Berdak adyndaky Garagalpak Döwlet
Uniwersiteti
Şahyrana diliň artatynlyklary, pikiriň çeperçilik serişdeler arkaly özboluşly
beýan edilmeginde aýdyň duýulýar. Çeper edebiýatda sözler, emosional-
ekspressiwlik many – mazmunyň özboluşlylygy, täsir ediji serişde hökmünde
peýdalanylýar.
Biz makalamyzda çeper edebiýatyň dilinde diliň çeperçilik serişdeleriniň biri
bolan antonimleriň aýry-aýry görnüşleriniň ulanylyşy barada gürrüň etmegi makul
bildik.
Antonim- öz manysynda hil bahasy bar bolan, şol sebäpli hem, garşydaş manyly
hökmünde gapma-garşy goýlup bilýän garşydaş manyly sözlerdir. Antonim sözleriň
manysynda hil alamatynyň gapma-garşy goýulmagy arkaly ýüze çykýar.
Antonimleriň sypatlaryň arasynda köpräk duş gelýänligi hem şunuň üçindir(2.60-s).
Meselem: ýakyn – daş, ýaş – garry, gaty – ýumşak, gyzgyn – sowuk, öl – gury,
süýji – ajy, ýogyn – inçe, uly – kiçi, giň – dar, uzyn – gysga, beýik – pes, giňiş –
gysba, agyr – ýeňil, ýiti – kütek, ak – gara, ýagty – garaňky, sahy – gysganç, batyr –
namart, ir – giç”.
Antonimleriň dilde ägirt uly ähmiýeti bar. Olar pikiriň has anyk, aýdyň hem
täsirli bolmagyny üpjün edýär. Atalar sözünde, nakyllarda, şeýle hem çeper
edebiýatda antonimleriň köp ulanylýanlygy hem şunuň üçindir.
Antonimler türkmen diliniň öz sözlerinden we alynma sözler arkaly emele
gelýär. Pars, arap dili geçmişde gündogar halklaryň arasynda edebi ýazuw dili
hökmünde öz täsirini köp halklara ýetiripdir.
Türkmen klassyky edebiýatynyň dili – Nurmuhamet Andalybyň, Azadynyň,
Magtymgulynyň, Seýdiniň, Zeliliniň, Keminäniň dili muňa aýdyň mysal bolup biler.
Olar arap, pars, türkmen sözlerinden şahyrana çeperçilik serişdesi hökmünde
peýdalanýarlar, sinonimdeş (manydaş) sözleri ýasaýarlar ýa-da bir düşnüksiz söze
antonimdeş (garşydaş manyly) söz ulanýar, düşnüksiz sözüň manysy düşnükli we
täsirli bolýar.
Men bilgenim aýdym saňa mundan nary bilgeý Huda,
Ha
ýagşy
bolsun, ha
ýaman
peýwendi-janyň göwheri. (5.32-s.)
Huda kyldy meni aşyk,
Rakyplar görmedi laýyk,
Uly-kiçi
bar halaýyk,
Ozaldan kysmatym boldy. (6. 55-s.)
Bu setirlerdäki ýagşy-ýaman, uly-kiçi sözleri türkmen diliniň öz sözlerinden
hasyl edilen antonimlerdir.
Mert
başyny namardyna egmesin,
Namart
özün halk içinde ögmesin,
Ýar bagyna hazan ýeli degmesin,
Hoşreň bolsun çemen-çemen gülleri. (5. 25- s.)
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
54
Owwal
mährin köňlüň içre jaý eder,
Myradyňy bermek üçin raý eder,
Ahyr
işiň perýat ile waý eder,
Galam gaşym, gara gözüm, aldanma. (5.44- s.)
Goşgy setilerindäki mert-namart antonimleri pars dilinden geçen bolsa, owwal-
ahyr ýaly sözler arap dillerinden geçen antonimler hasaplanýar.
Çeper edebiýatda şahyrlar özüniň lirikasynda adaty manysynda gapma-
garşylyga eýe bolmadyk sözleri antonim hökmünde ulanýar. Bu hili antonimlere
kontekstual antonimler diýilýär. Göni we göçme leksik manylardan tapawutlylykda,
sözler diňe belli bir kontekstde göçme manylara eýe bolýarlar we käbir ýazyjydyr
şahyrlaryň olary çeperçilik serişdesi hökmünde ulanmagynyň netijesinde ýüze
çykýar(3.91-s.).
Birniçäniniň myradyna ýörmedi,
Birniçäniň
gyşy-ýazyn
sormady,
Birniçäniň köňli külpet görmedi,
Birniçeden köňli ibaly pelek.(5.93-s.)
Ahyrda şuldur mesgeni, ha
şa
bolsun, hahy
geda
,
Kysmatymyz şuldur eken, menden seni kyldy jyda, (5. 95-s.)
Bu setilerdäki gyş-ýaş, şa-geda ýaly sözler kontekstual antonimler hasaplanyp,
şahyryň lirikasyny çeperçilik taýdan has-da ýiteldýär. Garşylykly manyly sözler
maglumat berijilik hem-de duýga täsir edijilik ýaly çeperçilik serişde hyzmatynda
ulanylýar.
“Sözleriň garşylykly bolmagyndan gelip çykýan manylaryň hemme görnüşleri
sözleýişde anyklyk döredýär. Sözleriň şeýle gatnaşygynyň esasynda, deňeşdirme
arkaly mälim bolýan, aç-açan görnüşdäki tapawutlaryň ýatýandygy, bir tarapdan,
anyklygyň esasy bolup hyzmat edýän bolsa, beýleki tarapdan, duýga täsir edijilik
öwüşgünliligiň esasyny düzýär”- diýip G Nepesow belleýär (3.87 ).
Jemläp aýdanymyzda, çeperçilik serişdeleriniň özboluşly ulanylmagy pikiriň
okyjynyň aňyna sada we düşnükli ýetirilmegine kömek edýär. Şonuň üçin her bir
şahyryň çeperçilik serişdelerini ulanyş özboluşlygyny ýörite öwrenmek zerur
hasaplanýar. Çeperçilik serişdeleriniň ussatlyk bilen ulanylmagy, her bir şahyryň
eserleriniň dilinde onuň özboluşly stilini emele getirýär.
Edebiýatlar:
1.
Nartyýew N. Häzirki zaman türkmen dili (leksika). Aşgabat, 2010.
2.
Çöňňäýew Ý. Häzirki zaman türkmen diliniň leksikologiýasy. – Aşgabat,
1972.
3.
Nepesow G. Türkmen diliniň stilistikasy. – Aşgabat, 2012.
4.
Babaýew K. Türkmen diliniň praktiki stilistikasy. (Leksik stilistika). –
Aşgabat, 1975.
5.
Nurmuhammet Andalyp. Leýli – Mejnun. – Aşgabat – TYAMGI 2010 ý.
6.
Nurmuhammet Andalyp. Ýusup-Züleýha. – Aşgabat – TYAMGI 2010 ý.
