Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
123
ALǴÍS, ǴARǴIS MÁNILI BIRLIKLERDE TEŃEWLERDIŃ QOLLANÍLÍWÍ
P. Kómekbaeva –
Magistratura bólimi qaraqalpaq tili hám ádebiyatı baǵdarınıń 1-
basqısh magistrantı
Ilimiy basshı: A. Pirniyazova filologiya ilimleriniń doktorı (DSc), docent
Qaraqalpaq folklorında pátiya janrınıń “aq pátiya” (alǵıs) hám “teris pátiya”
(ǵarǵıs ) túri óz aldına salmaqlı orın iyelewi menen birge tiyisli izertlew jumısın talap
etedi. Xalıqta gáp bar: “Ǵarǵıs alma, alǵıs al” – dep jasúlkenler óz tárbiyasında aqıl-
násiyat túrinde kóplep qollanadı. Alǵıs penen ǵarǵıstıń parqı júdá úlken. Kópti
kórgen jası úlkenler de, jası kishiler de pátiyanı keńnen paydalanadı. Kimge bolsa da
qattı kewlimiz tolıp, múshkilimizdi ańsatlastırsa ol insanǵa raxmet sıpatında “Bereket
tap”, “Quday siylasın” hám basqa da alǵıslardı paydalanamız. Alǵıstıń da bir neshe
túrleri bar. Toy jıyınǵa, jol tilegi, kóship-qonıwda tilek, shańaraq iyelerine tilek, jas
jubaylarǵa tilek, ata-anaǵa tilek, jas kelinge arnalǵan tilek hám basqa da kóplegen
túrlerge bólinedi.
Alǵıs aq pátiya haqqında Qaraqalpaq folklorınıń 100 tomlıǵında betlerinde aq
pátiya (alǵıs), teris pátiya (ǵarǵıs)tıń kóplegen túrlerin ushıratıwǵa boladı [5: 531-
554-b]. “Ǵarǵıs urǵan”, “Ǵarǵısı tiygen”, “Quday urǵan” degen turaqlı sóz dizbekleri
qollanıladı. Ǵarǵıs – birewge jamanlıq tilep aytılǵan biyádep sózler, jaman tilek,
ǵarǵıs alıw, birewge jamanlıq tilep aytqan sózlerine iye bolıw ǵarǵısqa ushıraw –
ǵarǵıstıń aqıbetin shegiw, jaman nárselerge ushıraw – degendi bildiredi.
Bul janrlar boyınsha ilimpazlar N.Dawqaraev [4], S.Bahadirova [2], J.Xoshniyazov
[6] hám de A.Bekbergenovalardıń [3] ilimiy izertlewlerinde qaraqalpaq folklorında
janrdıń qáliplesiwi, rawajlanıwı hám jaslardı tárbiyalawdaǵı aqmiyeti haqqında keń
túsinik berilgen. Al qaraqalpaq til biliminde bul másele frazeologizmlerdiń quramında
alǵıs, ǵarǵıs mánileriniń beriliwi haqqında sóz etilgen [5].
Qaraqalpaq tilinde jaqsı tilekler «Aq» komponenti menen kelgen
frazeologizmlerde kórinedi. Aq pátiya – ata -ananıń perzentlerge, tuwısqanlarına
bildiretuǵın jaqsı tilekleri. Aq jawlıq – perzentlerdi tárbiyalap, qatarǵa qosqan
analardıń nıshanı. Tilek hám alǵıs mánili frazeologizmler jasúlkenler tárepinen úrp-
ádetlerge baylanıslı aq pátiya beriwde qollanıladı: Túbiń bir, shaqań mıń bolsın;
abırayıń assın, mártebeń tassın t.b.
Hár kúngi tań azanǵı dasturqan basındaǵı pátiya, tilek –bulardıń barlıǵı da
frazeologizmler arqalı aytılǵan[5:33-b.].
Qaraqalpaq folklorındaǵı pátiya janrınıń “aq pátiya” (alǵıs) janrında troplardıń
qollanılıw ózgesheligin tómendegi mısallarda kóriwge boladı.
Teńewge keyingi waqıtta lingvokulturologiyalıq tárepten úlken dıqqat
qaratılmaqta. Bul boyınsha ilimpazlar V.A.Maslova, D.Xudoyberganova óz
pikirlerinde teńew janrı bir xalıqtıń dúnyatanımın, sonday-aq adam múshelerine,
sırtqı kórinisine, minezine hám basqa da bir neshe túrlerge ajıratıp úyrengenligi
haqqında óz miynetlerinde keltirip ótken. Teńewdiń túrleri kúndelikli turmısta kóp
qollanıladı. Shınında da qanday da bir real shınlıqtı jetkeriw ushın teńewdiń ornı
ahmiyetli. Mısal ushın
qoyday
juwas,
qumırıday
biyazar sıyaqlı teńewler minezi
juwas adamlarǵa aytıladı.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
124
Teńew
arqalı predmet yamasa qubılıs óz-ara salıstırılıp, olardıń birewi
ekinshisine teńestiriw arqalı anıqlanadı, túsindiriledi. Teńewler – day// dey/, tay//tey
affiksleri arqalı hám siyaqlı, yańlı, misli, mısalı, kibi h.t.b. tirkewishler arqalı
bildiriledi [5:103-b.].
Qayıńday
biyik bol,
Qandımday
iyik bol! [536-б]
Qayıń
- degen bul aq qabıqlı, japıraqlı aǵash júzimdey iyilmeytuǵın mıqlı aǵash,
jáne de uzın boladı.
Qandim
bolsa japıraqları izbe-iz jaylasqan hám tez tógiletuǵın
sonıń menen birge jerge jayılıp tóselip ósetuǵın ósimlik bolıp esaplanadı. Bul tilek
nárestege arnalǵan salt–dástúr tilegi bolıp bóbektiń ayaq- qolın sozǵanda aytatuǵın
bolǵan. Jańa tuwılǵan bópeni qayıńday dep qayıńǵa teńegen. Qayıń ózi uzın hám
iyilmeytuǵın, sınbaytuǵın aǵash bolǵanı ushın jańa tuwılǵan náresteni boyı uzın
bolsın, qáddi-qáwmeti, sın–sımbatı kelisken hám mıqlı perzent bolsın dep tilek
aytatuǵın bolǵan. Al qándim–bul jatıq jerge jatıp tóselip ósetuǵın bolǵan, sol ushın da
jańa nárestege aqıl -násiyat aytıp, minezi jatıq, álpayim bólsın degen mániste
qollanılǵan.
Tawday
bay bolsın,
Teńızdey
oy bolsın. [537-б]
Taw – aynalasındaǵı jerden kóterińki, biyiklik, oǵada biyik taslı jer degen
mánisti ańlatadı. Teńiz – bir sheti qurǵaqlıq penen tutasıp jatırǵan úlken kólemli suw.
Tawdıń kólemi úlken, tawsılmaytuǵın, úlken biyik shıń bolıp, baylıǵıń sol dárejede
kóp bolsın, tawday mártebeń biyik bolsın tawsılmasın dep, al teńizdey oy bolsın
degende teńizdıń tereńligin bul jerde adamnıń oyın, aqıllıǵın, danalıǵın túsinsek
boladı. Xalıqta danalıq gáp bar: Jeti ólshep bir kes – degenindey adam óziniń aqıllıǵı
menen kóp qıyınshılıqlardı, mashaqatlardı jeńe aladı. Sonıń menen birge
jetiskenliklerge erisedi. Qaraqalpaq ádebiyatınıń kórnekli wákili bolǵan Asan
qayǵınıń shıǵarmalarında keltirilgen tómendegi qatarlarındaǵı qatarlar usı pikir
menen ushlasadı.
Taza minsiz hasıl tas suw túbinde jatadı
Taza minsiz hasıl sóz oy túbin jatadı.
Jasıńa jas qosılsın,
Asıńa as qosılsın,
Arıstay
jigit bolıp,
Basıńa bas qosılsın,
Áwmiyin, Allaxıw ákbar! [538-б]
Arıs –sózi arbanıń eki qaptalınıń uzın aǵashı, arbanı atqa, ógizge jegiwge eń
kerekli jaqlaw aǵashı. Bul jerde biz úydiń er azamatın, otaǵasın adamlardın kóz
aldımızǵa keltirsek boladı. Úydegi áke, aǵa, ini – shańaraqtıń arısı. Sebebi shańaraqtı
basqaratuǵın, súyreytuǵın, arın arlap, jırın jırlaytuǵın, qorǵaytuǵın súyenishi, aybatı
azamatlar.
Juwmaqlap aytqanda, qaraqalpaq folklorında alǵıs janrında kórkemlew
qurallarınıń biri teńewler qaharmannıń obrazların ashıp beriw, sonday-aq tárbiyalıq
kóriniste jaqsı tileklerin ózine tán stillik sheberligi menen qollanǵanlıǵın kóriwge
boladı. Qaharmanlardıń táriyipleniwi arqalı olardı oqıwshıǵa anıq, tásirli hám
túsinikli etip jetkerip bergen. Alǵısta qaharmannıń sawlatın, minezin ózine say etip
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
125
teńew, sonıń menen birge keleshegi jaqsı bolsın dep jaqsı tilekler aytqan. Teńew –
obrazlılıqtı ele de bayıtıw ushın ahmiyeti ullı ekenin kóriwge boladı. Bul boyınsha
tereńirek izleniw talap etiledi.
Ádebiyatlar:
1. Бахадырова С. Қарақалпақ халық творчествосында пәтия жанры.
ϴзРИАҚБ Хабаршысы. 2003, №3-4.
2. Бекбергенова А. Қарақалпақ фолъклорында пәтия жанрыныӊ гейпара
мәселелери ϴзРИАҚБ Хабаршы. 2014, № 4.
3. Дәўқараев Н. Шығармаларыныӊ толық жыйнағы III. Т. Нөкис, 1977.
4. Қарақалпақ фольклоры. 77-87-том. Нөкис: Илим, 2015.
5. Пирниязова А. Қарақалпақ тили фразеологиялық системасы ҳәм оныӊ
стилистикалық имканиятлары. Монография. Нөкис: Qaraqalpaqstan, 2020.
6. Сейдуллаева Д. Тил билими терминлериниӊ тʏсиндирме сөзлиги Нөкис:
Билим, 2018. 103-б.
7. Хошниязов Ж. Қарақалпақ халық прозасы жанрларыныӊ атамалары ҳәм
критериялары мәселелери. ϴзРИАҚБ Хабаршы. 2014, № 1.
